“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Tələbə yaradıcılığı rubrikası öz əhatə dairəsini genişləndirir. Bu dəfə sizlərə Özbəkistan tələbəsi Qizlarxon İbrohimovanın “Yarışmadan sonra” adlı hekayəsini təqdim edirik.

Qızlarxon 2006-cı ildə Sırdərya vilayətinin Hovos bölgəsində doğulub. Cizzak Dövlət Pedaqoji Universiteti Özbək dili və Ədəbiyyatı Fakültəsinin 2-ci kurs tələbəsidir. Özbəkcə və türkcə cocuq düzyazıları yazır. Əsərləri ədəbiyyat dərgilərində, mətbuatda dərc edilir.

Təqdim etdiyimiz “Yarışmadan sonra” hekayəsi türk dilindədir.

QIZLARXON İBROHİMOVA

“YARIŞMADAN SONRA”

HEKAYƏ

Spor müsabakaları sona erdi. Öğrencilerin sevinçli sesleri ve zafer çığlıkları sürekli yankılanıyor. Okul yönetimi de ödül törenini başlattı. Ama nedense Galibcon'un yüzünde en ufak bir sevinç kırıntısı yok. Gergin ve memnuniyetsiz olduğu açıkça görülüyor.

Arkadaşlarına veda etmeyi istemeyen Galibcon, hızlı adımlarla evine yürüdü. Artık hiçbir şeyden memnun olmadığı belliydi, kendi kendine fısıldayıp duruyordu. "Olamaz. Hem koşuda hem de top atma yarışlarında sonuncu oldum." Yolda bulduğu tutkal şişesine sinirle tekme attı ve fısıldamaya devam etti. "Takım arkadaşlarım neden bana bağırıp duruyor? Sepeti çok yükseğe koymaları benim suçum mu? Basketbol turnuvasındaki yenilgimizden tek sorumlu ben değilim!" Yoldaki su birikintilerinin arasından umursamazca yürüdü. "Satrançtaki rakibim bir hile yaptı. Atımı göremedim. Bir hamle daha yapsam hiçbir şey değişmezdi. Ama o bunun kurallara aykırı olduğunu söylüyor. Her şey kurallara aykırı değildir. Sonuçta herkes hata yapar."

Golibcon, kendi kendine böyle tartışırken eve nasıl geldiğinin farkında bile değildi. Annesinin sonuçlarını merak ettiğini bilen Golibcon, sessizce kapıyı açıp içeri baktı. Kimsenin bakmadığından emin olur olmaz, spor çantasını rafın yanına koyup odasına koştu.

Mutfakta akşam yemeğini hazırlayan annesi, oğlunun geç kalmasından endişelenip onu aramaya başladı, ancak rafın yanındaki çantayı görünce rahatladı. Golibcan'un yarışma hakkında heyecanla konuşacağını tahmin etmişti. Ancak konuşmaması onu biraz düşündürdü. Yani yarışma Golibcan için iyi bitmemişti. Oğluna şimdi bundan bahsetmemek daha iyiydi.

Kapıyı hafifçe tıklatıp oğluna seslendi:

—   Oğlum burada mısın?

—   Evet, anne, geldım.

Galibcan sıkıntılı bir sesle cevap verdi.

—   Acıkmış olmalısın. Yemek hazırladım. Çık da ye.

—   Yemek istemiyorum. Biraz dinlenmek istiyorum. Çok yorgunum.

—   Oğlum, hazırladığım yemeği en son ne zaman yediğini hatırlamıyorum. Bir dene. Çok lezzetliydi, – dedi annesi yalvaran bir ses tonuyla.

—   Tamam anne. Başka zaman. Sana söyledim, yemek istemiyorum.

Oğlunun bu cevabı annesini çok üzdü. Galibcana bir daha bahsetmemek en iyisiydi. Dinlenirse aklı başına gelir. Annesi böyle bir umutla tek kelime etmedi.

Akşam çöktü. Şehrin hafif gürültüsü dışında etrafta hiçbir ses yoktu. Galibcan nedense huzursuzca uyandı ve acıktığini hisetti. Bir süre restorandan yemek sipariş etmeyi düşündü. Tam telefonunu alıp sipariş verecekken, annesinin sözleri aklına geldi: "Oğlum, hazırladığım yemeği en son ne zaman yediğini hatırlamıyorum." Ve yüreği biraz burkuldu.

Golibcan'un annesi haklıydı. Golibcan evde en son ne zaman yemek yediğini kendisi bile bilmiyordu. Acıkır acıkmaz hamburger veya pizza sipariş ediyordu. Çok lezzetliydiler. Özellikle de çok çabuk hazırlandıkları için. Golibjon, annesinin bu yiyeceklerin ne kadar zararlı olduğu ve çok miktarda tüketilmemesi gerektiği konusundaki sözlerini dinlemedi. Sokak büfelerinde fast food yemeyi ve gazoz içmeyi seviyordu. Annesinin hazırladığı yemekler de lezzetliydi. Ama nedense Golibcan bu yiyeceklerin tadını hatırlamakta zorlanıyordu.

Sanki Galibcan'un düşüncelerini okumuş gibi midesi guruldadı. Galibcan beceriksizce mutfağa doğru yürüdü.

Sokak lambalarının pencereden içeri vuran ışığı mutfağı loş bir şekilde aydınlatıyordu. Mutfaktaki tuhaf sessizlik, sanki yerde ve masada bir şey hareket ediyormuş gibi bir şey tarafından bozulmuş gibiydi. Galibcan'un bedeni korkuyla doldu ve hemen ışığı yaktı.

Hiçbir şey yok. Ama neden elmalar ve fındıklar dağılmış? Çok garip. Mutfağa fare mi girdi? Mümkün. Geçenlerde bir sınıf arkadaşı, sakladığı tüm şekerleri bir farenin yediğini söylemışti. Kardeşi bunu kendi gözleriyle görmuş. "Zararlılar bizim evimize de ulaştı mı," diye Golibcan endişeyle.

Elmalardan birini almak için uzanıyordu ama elma yuvarlanıp gitti. "Bu ne?" diye şaşkınlıkla sordu. Başka bir elmaya uzanıyordu ama o da yuvarlanıp gitti. Bunun üzerine şaşıran Golibjon, kaçan elmalardan birinin peşinden koşup sıkıca yakaladı. "Çok ilginç. Benden mi kaçıyorsun?" diye merakla elmayı iki yana baktı. Sıradan bir elmaydı. Golıbcan hiçbir şey anlayamadı.

Elmayı alamayınca sertçe sallamaya başladı. Sonra elmadan bir ses geldi: "Dur! Bırak!" Bunu duyan Galibcan korktu ve elmayı fırlattı. Elma yere düşüp kırıldı ve korkudan geri sıçrayıp taş gibi duvarın köşesine yığıldı. Ne nefes alabildi ne de gözünü kırpabildi.

—   Aman Tanrım! Ne yaptın? Sana ne yaptım? Aman Tanrım!

Yerdeki çatlak elma inliyordu.

—   Meyve yemeyi sevmiyorsun, aptal çocuk, hiç yemeye zahmet etmiyor musun?

 Masanın altına bir elma daha yuvarlandı. Diğer elmalar ve kuruyemişler de yuvarlanıp Golibcan'u sardı. Hepsi hoşnutsuz bir şekilde Golibcan'a bağırıyordu.

—   Ben... ben...

Galibjon bir şeyler söylemek isterdi ama ağzından hiçbir şey çıkmazdı, sanki dili tutulmuş gibiydi. Ne de olsa konuşabilen bir meyveyle hiç karşılaşmamıştı ve birinden duysa bile inanmazdı.

—   Onu rahat bırak!

"Çılgın," – dedi hüzünlü bir ses tonuyla, birdenbire ortaya çıktı.

—   Herkes hemen buzdolabına geri dönsün! Çatlak elmaya da yardım edin! –dedi, yerdeki suyu damlayan elmayı işaret ederek.

—   Ben... Ben... Ben bunu istememiştim. Özür dilerim!" –dedi Golibcan, suçluluğunun farkına vararak.

—   Özür dilemene gerek yok. Önünde akan suyun değersiz olduğunu söylerler. Bize değer vermediğini çok iyi biliyoruz.

Ceviz umursamazca yolculuğuna devam etti.

—   Neden değervermiyorum ki? Evet ediyorum. Hepınıze değer veriyorum. –diye söyledi Golibcan aceleyle.

—   Pek sayılmaz. Değer verseydın şatranç yarışmasını kaybeder miydin? Ceviz yediğini bile hatırlamıyorsun, ama yine de değer verdiğini söylüyorsun. Biliyor musun, ceviz hafızanı güçlendirir. Sağlığına iyi gelen ürünleri yemeyerek kaybettıkden sonra rakıbını  suçladın.

—   Bir elma yeseydi, basketbol maçında kesinlikle basket atardı. O zaman takım arkadaşları ona kızmazdı. Bir elma yemenin ona güç vereceğini bile düşünmemişti. Bu yüzden ne koşu yarışını ne de gülle atmayı kazanamadı. Bizi sağlıksız yiyeceklerle takas etti.

 Elma böylece İçini döktü.

—   O bana da değer vermiyor.

Ses bir yerden geliyordu.

—   Neden bahsediyorsun?

Köşede duran Galibcan, etrafına dikkatle baktı.

—   Bu annenin yaptığı yemek.

Kelime sıkıştı.

Golibcan sessizce tencereye yaklaştı. Tencerenin kapağını dikkatlice açıp yemeğe baktı. Mutfağı mis gibi bir koku kapladı. Yemeği gördüğünden beri aç olan Golibcan'un iştahı daha da açıldı.

—   Affet beni! –dedi utanan Golibcan.

—   Annenden af dile, benden değil. Keşke annenin senin için sevgiyle yemek hazırlamak için ne kadar çok çalıştığını bilsen. Ama sen bu yemekleri hep reddediyorsun. Anneni incitiyorsun. Bugün beni de reddettin. Annen buna çok üzülüyor. Kendin düşün! Hazır bir yemek, bir gazlı içecek bizden daha mı iyi olabilir?

—   Hayır... –dedi Ghalibcan, başını eğerek. Gözleri yaşlarla doldu.

—   Bir hata yaptım. Elbette hatamın kefaretini ödeyeceğim. Hepinize minnettarım. Göreceksiniz! –dedi kendinden emin bir şekilde.

Galibcan eline kaşıklardan birini alıp annesinin hazırladığı yemeğin tadına baktı. Ah, ne kadar lezzetliydi! Bir kaşık daha tattıktan sonra, istemeden, "Daha önce hiç bu kadar lezzetli yemek yememiştim," diye haykırdı.

Biri geliyor! Herkes acele etsin ve yerlerine dönsün! - dedi fındıklardan biri. Elmalar ve fındıklar hemen yerlerine döndüler. Buzdolabındaki bir elma, Golibcan'a "Gördüklerini kimseye anlatma!" diye bağırdı.

Mutfak kapısı yavaşça açıldı ve annesi endişeli bir ifadeyle içeri girdi.

—   Galibcan. Gece yarısı mutfakta ne yapıyorsun oğlum?

—   Acıktım.

—   Eğer acıktıysan muhtemelen bir şeyler ısmarlamışsınızdır.

Annesi sordu.

—   Hayır, bir şey sipariş etmedim. Anne, yaptığın yemeği yiyeceğim. Çok lezzetli. Uzun zamandır bu kadar lezzetli yemek yememiştim. . Şimdi hep senin hazırladığın yemekleri yiyeceğim. Sevgiyle hazırladığın yemekleri reddettiğim için beni affet. Bunu bir daha asla yapmayacağım! Asla abur cubur veya gazlı içecek tüketmeyeceğim. Hazırladığınız yemeklere, meyve ve sebzelere.değer vermiyor Kendim üzerinde çalışacağım, sağlıklı yiyeceklerden güç alacağım ve bir sonraki yarışmayı kesinlikle kazanacağım. Anneciğim, ilerde benimle çok gurur duyacaksın!

Galibcan annesinden her şey için özür diledi.

Annesi onu sıkıca kucdu ve ona inandığını söyledi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun adı Azərbaycanda birdən-birə dilə düşdü. Rus cəlladları Yekaterinburqda iki qardaşını öldürmüşdülər, o da medianın qarşısına çıxıb açıqlamalar verirdi. Ağır dərddir əlbəttə.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin "Dünya ədəbiyyatı" dərgisinin baş redaktoru Seyfəddin Hüseynli. İstedadlı naşir, tərcüməçi.

Bu gün onun doğum günüdür.

Seyfəddin Hüseynli 15 avqust 1976-cı ildə Ağdam rayonunun Mərzili kəndində doğulub. 1993–2002-ci illərdə Bakı Dövlət Universitetində və Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda ali təhsil alıb. Filologiya üzrə magistr dərəcəsi var. 1998-ci ildən dövri mətbuatda fəaliyyət göstərir. 1999-cu ildən 525-ci qəzetin əməkdaşıdır. 2001-ci ildən həmin qəzetin ədəbiyyat, mədəniyyət və təhsil sahələri üzrə baş redaktor müavinidir.

2007–2009-da Müdafiə Nazirliyinin "Azərbaycan Ordusu" qəzetində hərbi müxbir olub. 2009-cu ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. 2013–2015-ci illərdə "Kitabçı" jurnalının şef redaktoru olub. 2014-cü ildə "Dünya ədəbiyyatı" dərgisinin baş redaktoru təyin edilib. 2021-ci ildə Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzi sədrinin müavini təyin edilib.

Ədəbiyyat və sənət məsələləri ilə bağlı tərcümələri, tənqidi-təhlili məqalələri, esseləri, çıxışları, müsahibələri "525-ci qəzet", "Kaspi", "Ədəbiyyat qəzeti", "Artkaspi.az", "Kulis.az", "Publika.az", "Sim-sim.az", "Avanqard.net", "Qafqazinfo.az", "Milli.az", "Manera.az" kimi nüfuzlu media orqanlarında, "Azərbaycan", "Ulduz", "Dünya ədəbiyyatı" kimi ədəbi dərgilərdə, həmçinin bir neçə antologiyada dərc edilib və vaxtaşırı dərc olunmaqdadır.

İngilis, rus, yapon, fransız, alman, ispan, ərəb, ukrayna dillərində, Türkiyə türkcəsində yaradılmış çox sayda ədəbi əsəri (roman, hekayə, esse, memuar) – klassik və çağdaş dövr ədiblərinin yaradıcılığından nümunələri Azərbaycan dilinə (orijinaldan və ya ikinci dil vasitəsilə) çevirib.

Görkəmli ingilis yazıçı Culian Barnsın "Man-Booker" mükafatına layiq görülən "The Sense of an Ending" romanını "Aqibət duyğusu" adı ilə Azərbaycan dilinə tərcümə edib. 2017-ci ildə "TEAS–Press" tərəfindən kitab halında nəşr olunan bu tərcümə əsəri son dövrün ən uğurlu bədii tərcümə işlərindən biri kimi dəyərləndirilib.

Nobel mükafatlı italyan yazıçı, XX əsrin ən parlaq ədəbi simalarından olan Luici Pirandellonun hekayələrinin Azərbaycan dilinə ilk tərcüməçilərindən biridir. 2021-ci ildə L. Pirandellodan tərcümə etdiyi seçmə hekayələr "Bəzi öhdəliklər" adı ilə kitab halında nəşr olunub.

Mükafatları

 2009-cu ildə ədəbi yaradıcılığına görə Prezident Təqaüdünə layiq görülüb. 2016-cı ildə Azərbaycanda media sahəsində ən nüfuzlu mükafat hesab edilən Ali Media Mükafatının laureatı olub. 2018-ci ildə Azərbaycan Yaradıcılıq Fondu tərəfindən "2018-ci ilin Ədəbiyyat Adamı" seçilib və Fondun xüsusi mükafatı ilə təltif olunub.

Yunus Əmrə irsinin Azərbaycanda nəşri və təbliğindəki roluna, həmçinin Azərbaycanın Xalq Yazıçısı Anarın 80 illiyi ilə bağlı Türkiyədə keçirilən tədbirlərdə fəal iştirakına görə Türk Ədəbiyyatı Vəqfi tərəfindən mükafatlandırılıb. 2019-cu ildə "Dünya ədəbiyyatı" dərgisinin hazırlanmasına və nəşrinə görə Əhməd bəy Ağaoğlu adına mükafata layiq görülüb.

2019-cu ildə "Aqibət duyğusu" tərcümə kitabı üçün Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin "Qızıl Kəlmə" mükafatına layiq görülüb. 2022-ci ildə bədii tərcümə və ədəbi əlaqələr sahəsində fəaliyyəti Türk dünyasının UNESCO-su hesab olunan TÜRKSOY-un baş katibi Sultan Rayev tərəfindən "Çingiz Aytmatov" medalı ilə təltif edilib.

2005–2022-ci illər arasında Azərbaycan və Türkiyə ictimai mühitində, mediada və ədəbiyyatda hərbi vətənpərvərliyi ardıcıl təbliğ etdiyi üçün Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyi, Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə çağırış üzrə Dövlət Xidməti tərəfindən fəxri diplomlar və xatirə hədiyyələri ilə təltif olunub. 2020-ci ildə 44 günlük II Qarabağ Müharibəsi zamanı Azərbaycan ordusuna ictimai müstəvidə (maddi və təbliğati) dəstəyin təşkili yönündə fəaliyyəti müvafiq qurumlar tərəfindən fəxri fərmanlar və təşəkkürnamələrlə qiymətləndirilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Ərdəbildə yaşayan Səid Sadiqifərdir.

Səid Sadiqifər

Ərdəbil

Kələfcələr bətnində göyərmiş çiçək idin

Məndilindən qan qopurdu

Gözlərinə daldıqca

Sözlərinə kədər hopurdu.

Qırmızıları sovuşdurmuşdun

Qaralarla yaralar ortasındaydın,

Bu sən idin, sən...

Min bir gecəni bir saatda gəlmişdin

Gəlişinlə gedişini duymadı zaman

Sən yox idin, yox...

Dörd nala çapırdılar kəhər atlarını

İndi varkən, adını yazdı yaz

Dadını dadmadı qaranquş

Adresini sıçratdı çil sərçə

Bizi ovsununa saldı sazaq

Divarların zəhminə sığındıq

Qırov bağlandıq dağdağan üzərində

Çatlaqlara bağırdıq

Daş bağlasın bu küçəni

Gəlmədi asta gəlişin

Əsmədi əsmər xəbərin

Kecikdi bütün sözcüklər

O küçə tinində yerini boş saxladıq

Tumurcuqlandı mavi həvəsin

Arxamızca su səpməyə tapılmadı ana

Pas bağlandı dilimiz.

Yağdırdılar qızıl gülləni

Yola saldılar qamçılarla

Qandallara əmanət dostum

O gecə sükutunu öpdüm,

Öpdüm dostum...

Səni vurarlar, dizi üstə çökərsən.

Günortası çalınar qara zurna:

Azadlığa ümid, dustaqları unut.

Dustaqlardan xiyabanlara dolayı yol gedir.

Biraz töşkünü dər dostum

Söylə, söylə ki, nələr gəldi başına!

Yox, yox,

Zəhər içkisinə dözümüm yox

Məni burda saxla.

Sərçənin sonu acı olur

Ertənin edamına lənət.

Sarı şəfəqin sarılığına salam,

Dumanın sərtliyinə alqış.

Gəlmədin

Və bizim görüşümüz səhərə qaldı...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.08.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

VAQİF SƏMƏDOĞLU,

      ANARA

Diogen çıraqları yanır

yanır, qardaşım, hey!

Bu pəncərə

o pəncərə

bizim pəncərə...

hər pəncərə bir Diogen çırağı.

Həyat dərk olunur

hər pəncərədə.

Ağılla dərk olunur,

yumruqla,

dodaqla,

qardaşım, hey!

İşıqlar yanacaq,

pəncərə işıqları

kainatın

Diogen çırağı –

Günəş

qalxana qədər.

İşıq dərk olunacaq onda,

qardaşım, hey!

Diogen çıraqları yanır:

bu pəncərə,

o pəncərə.

pəncərələr.

İstəmirəm sönsün

Diogen çıraqları.

Pəncərə,

çıraq olmaq istəyirəm,

qardaşım, hey!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Unutmayacağımız sənətkarlardan biri də Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi Yusif Bağırovdur. O, 20 yanvar 1924-cü ildə Bakıda anadan olub. İlk təhsilini Bakıda alıb. 1941-ci ildə Bakı Teatr Texnikumuna olsa da, cəbhəyə yollanaraq təhsilini yarımçıq qoyub. 1945-ci ildə müharibədən qayıtdıqdan sonra Bakı Teatr Texnikumunun aktyorluq fakültəsində Mehdi Məmmədov, Məhərrəm Haşımov və Aleksandr Tuqanov və başqalarından dərs alaraq təhsilini davam etdirib. Burada təhsil aldığı müddətdə Ağasadıq Gəraybəylidən səhnə texnikası, Kazım Ziyadan isə səhnə danışıqları istiqamətində məsləhətlər alıb.

1947-ci ildə Bakı Teatr Texnikumunu fərqlənmə diplomu ilə bitirərək Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutunun (hazırkı Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti) rejissorluq fakültəsinə daxil olub və buranı 1952-ci ildə başa vurub. Diplom işi olaraq Ağəli Dadaşovun səhnələşdirmiş olduğu Mir Cəlal Paşayevin "Dirilən adam" əsərini tamaşaya hazırlayaraq ilk debütünü həyata keçirib.

Yusif Bağırov təhsilini başa vurduqdan sonra fəaliyyətini Gəncə Dövlət Dram Teatrına bağlayıb, teatrın quruluşçu rejissoru, 1966–1995-ci illərdə isə baş rejissoru kimi fəaliyyət göstərib. 1956-cı ildən 1966-cı ilə qədər Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında işləyib. Həmin illərdə "Koroğlu", "Kölgələr sürünür", "Əhməd haradadır?", "Mən rəqs edəcəyəm" bədii filmlərinin ikinci rejissoru kimi fəaliyyət göstərib. Ümumiyyətlə, Yusif Bağırov karyerası ərzində 100-dən artıq bədii filmi Azərbaycan dilinə dublyaj edib.

 Şəmsi Bədəlbəyli ilə birgə Fikrət Əmirovun "Gözün aydın" əsərini Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrının səhnəsində tamaşaya hazırlayıb. Rejissor, həmçinin  M. A. Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunda aktyor sənətindən dərs deyib. Yusif Bağırov Gəncə Dövlət Dram Teatrında 33 illik fəaliyyəti dövründə yüzlərlə əsərə quruluş verib və onlar Gəncə Dövlət Dram Teatrının repertuarının əsasını təşkil edib.

Filmoqrafiya

- Kölgələr sürünür

- Koroğlu

- Əmək və qızılgül

- Əhməd haradadır?

Rejissor 15 avqust 1995-ci ildə Gəncədə vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.08.2025)

ElmanEldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Min doqquz yüz çoxdanıncı illər idi. Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Sumqayıt şəhərinin 8-ci mikrorayonunda qayğısız uşaqlıq illərimi yaşayırdım. "Bolluq" idi. Hər şey- yağ, ət, qənd, hətta siqaret, kibrit də talonla satılırdı. Evin böyük uşağı olduğum üçün talonla verilən ərzaqları almaq mənim boynuma düşmüşdü. Zarafat deyil, ailəmizə ayrılan kərə yağını, əti və digər ərzaqları almaqdan ötrü ayda bir neçə dəfə gecədən səhərə qədər növbədə dayanırdım...

...O, bizim mikrorayonun əsas ərzaq mağazasının üstündə, yəni binanın ikinci blokunda yaşayırdı. Rəhmətlik aktyor Kamil Məhərrəmovdan bir mərtəbə yuxarıda. O vaxtlar yeni il qabağı mağazalarda növbələr daha da uzanırdı. İnsanlar “Paytaxt salatı” hazırlamaqdan otrü, konserviləşdirilmiş yaşıl noxud, xama, mayonez və ya kolbasa almaq üçün bu növbələrdə saatlarla vaxt itirirdilər. Onu ilk dəfə həmin növbələrdən birində görüb yadda saxlamışdım. Çox gülərüz, açıqsözlü və necə deyərlər, döyüşkən bir qadın kimi tanıyırdım. Nə isə, sonradan bildim ki, Sumqayıt Dövlət Dram Teatrının aktrisasıdır...

Haqqında söhbət açdığım Afaq Bəşirqızı 1955-ci ildə Bakı şəhərində, böyük Azərbaycan aktyoru Bəşir Səfəroğlunun ailəsində dünyaya gəlib. Orta təhsilini Bakıda, 20 saylı məktəbdə bitirib. Sənədlərini BDU-nun Şərqşünaslıq fakültəsinə versə də, lakin müsabiqədən keçə bilməyib. Bir müddət Tibb işçiləri Mədəniyyət evinin dram dərnəyinə gedib. 1974-1979-cu illərdə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunda ali təhsil aldıqdan sonra, aktrisa kimi əmək fəaliyyətinə başlayıb. 1973-1975- ci illərdə Lənkəran Dövlət Dram Teatrında, 1975-1989-cu illərdə Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında çalışıb. Sonra uzun illər Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində pedoqoq kimi fəaliyyət göstərib və həmin universitetin professoru elmi adına layiq görülüb. 1989-cu ildə Azərbaycan teatr sənətinin və kinematoqrafiyasının inkişafındakı xidmətlərinə görə Azərbaycan SSR əməkdar artisti, 1993-cü ildə isə Azərbaycan Respublikasının Xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb. 2013-cü ildə "Şöhrət” ordeni ilə təltif olunub. 2015-ci ildən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünü alır...

Deyir ki:- “Mən sevilən və kifayət qədər tanınan kişinin ailəsində anadan olsam da, amma varlı bir ailədə doğulmamışam. Ona görə də heç zaman harın hərəkətlərə yol verməmişəm. Başımı aşağı salıb öz işimi vicdanla icra etmişəm. Atam 1925-ci ilin mart ayının 11-də anadan olmuşdu, 1969-cu ilin mart ayının 23-də vəfat etdi. Baharda doğuldu, baharda da dünyasını dəyişdi. Əslən Qubalı idi, ancaq Bakıda anadan olub. Anası Qızılgül xanım, atası Səfər kişi, ailədə də 3 qardaş, bir bacı olublar. Səhnəyə necə gəlməsi barədə ətraflı məlumatım olmasa da, bilirəm ki, gənc yaşlarında dram dərnəklərinə gedib. İkinci dünya müharibəsində iştirak eləyib və yaralanıb, kontuziya alaraq, lal-kar kimi ordudan tərxis olunub. Ürəyi partlamasın deyə, o dövrün incəsənətə qiymət verməyi bacaran insanları onu xora götürüblər ki, heç olmasa oxuyanların arasında ağzını açıb-yumsun. Bir dəfə evə gələndə az qalıb tramvayın altına düşsün və həmin anda qışqırıb, o hadisədən sonra dili açılıb, qulağı eşidib. Atamın çox qısa ömür yolu və yaradıcılıq fəaliyyəti olsa da, ölümündən 53 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də xalqın yaddaşından silinməyib. Mən inanıram ki, bir əsr də keçsə, silinməyəcək. Mənə elə gəlir ki, sənətkarın övladı mütləq sənətkar olmalıdır ki, onu yaşada bilsin. Bəşir Səfəroğlunun dövründə çoxlu sənətkarlar olub, öz zəmanələrinə görə yaxşı tanınıblar, amma əksəriyyəti yaddan çıxıb. Bəşir Səfəroğlunu isə indi hətta uşaqlar da tanıyır...”

Afaq xanım ilk rollarından özünü istedadlı, işgüzar, daim axtarışda olan sənətkar kimi göstərərək tamaşaçıların dərin rəğbətini qazanıb. Sumqayıt teatrında klassik və müasir dramaturqların əsərlərində baş rolları ifa edərək sevilməyə başlayıb. Onun "Bəxt üzüyü" tamaşasında yaratdığı Söylü obrazı öz koloritinə, tutumuna, yüksək bədii keyfiyyətlərinə görə nümunədir. Bir vaxtlar Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrına göndərilən Afaq Bəşirqızı bu günə kimi həmin teatrda çalışır. O, teatr yaradıcılığı ilə yanaşı bir sıra kino və televiziya tamaşalarında da çəkilib. Azərbaycan Televiziyasında hazırlanmış Anarın "Evləri köndələn yar"ında Darçınbəyim, Vaqif Səmədoğlunun "Yaşıl eynəkli adam"ında Zəhra, Əli Əmirlinin "Bala başa bəla"sında Suğra, Məcnun Vahidovun "Yarımştat"ında Ayna, Aqşin Babayevin "Nekroloq"unda Gülya rollarını ifa edib və "Afaq gülür güldürür" şousunda müxtəlif, rəngarəng obrazlar yaradıb. Azərbaycanfilmin istehsalı olan “Bəxt üzüyü” filmində Söylü rolunda və Mozalan Satirik Kinojurnalıında "Uşaq bağçası", "Ət kombinatında", "Xaricdə belə deyil", "Belə də olur" nömrələrinin süjetlərində çıxış edib...

“Ömrümün hər anı məni sevindirir. Mən bu sənətdə mənliyimi, kimliyimi təsdiq etməyi bacardım. Heç vaxt kimin qızı olduğumu unutmadım və Bəşir Səfəroğlunun övladı kimi üzərimə düşən məsuliyyəti hiss etdim, ancaq bu adın kölgəsində gizlənmədim, itib batmadım. Xoşbəxtəm ki, mənim sənətimi sevənlər və qiymətləndirənlər var. Xoşbəxtəm ki, sənətkar adını qazana bildim, xalqın artisti oldum”- söyləyir…

...Sabah - avqustun 15-i Afaq xanımın 70 yaşı tamam olur. Onu bu münasibətlə ilk təbrik edən biz olaq. Ona cansağlığı, ağrı-acısız günlər arzulayaq.

Çox yaşasın!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Ərdəbildə yaşayan Səid Sadiqifərdir.

Səid Sadiqifər

Ərdəbil

Bir qaya, önü sıldırım.

Bir dağ, kölgəsi uçurum.

Ağ çiçək daşı yarmasaydı

Yeddi kəfəni, yeddi saniyədə çürütmüşdüm

Avara sərgərdan...

Yenə də çöllərin göbəyində

Torpaq soyuqluğunu axtarıram

Günəşin gəlinliyini sevmədim

Təpənin sərinliyinə inanıram

Qartal uçuşu

Çaylaqlar qorxu

Yaralı-yaralı sınırlara sarı

Və üzü aşağı enən bir ümid.

Ancaq dərənin suyu qasırğa dadı verir

Nə sahil, nə sərçə,

Nə gec, nə ertə!

Könülsüz sevişdilər

Və qızıl meşənin qələmi qırmızını sevir

Obanın boğanağı ötəri olur

Buludlar sərilincə

Dumanlar damazlıq saxlanılır.

Mən işıqlar keşikçisiyəm

Ucqarlara elçi

Dustaqlara nişanlı

Bir sürgünün son hekayəsini oxuyarkən:

“Döyüşçü yurda dönməyincə

Boz at kişnəməz

Və payız gecəsində,

Armud çiçəkləri sakuraya qısqansa

Mənim sifətimə dolu yağacaq.”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İsmayıl bəy Qutqaşınlı — XIX əsrin birinci yarısında yaşayan görkəmli Azərbaycan maarifçisi, yazıçı, diplomat və hərbçi olub. O, Azərbaycan realist nəsrinin ilk nümayəndələrindən biri, maarifçilik ideyalarının daşıyıcısı və ilk azərbaycanlı general‑mayor kimi tanınıb. Onun həyatı və fəaliyyəti çoxcəhətli olub, həm ədəbi, həm də siyasi-ictimai sahədə mühüm izlər buraxıb.

"Uşaqlıq və təhsil"

İsmayıl bəy 14 iyul 1806-cı ildə Qutqaşın mahalında (indiki Qəbələ rayonu) anadan olub. Soylu və zadəgan bir ailədə doğulub. Kiçik yaşlarından ərəb və fars dillərini öyrənib, Şərq ədəbiyyatı və İslam elmləri ilə tanış olub. Sonralar rus məktəblərində təhsilini davam etdirib və hərbi təhsil alaraq rus dilini də mükəmməl mənimsəyib.

"Hərbi fəaliyyəti"

1822-ci ildə İsmayıl bəy rus ordusuna yazılıb və Peterburqda hərbi kadet məktəbini bitirib. O, Rusiya imperiyasının müxtəlif hərbi kampaniyalarında, o cümlədən:

1826–1828-ci illərdəki Rus–İran müharibəsində, 1828–1829-cu illərdəki Rus–Osmanlı müharibəsində,

Dağıstan və Qafqazda baş verən üsyanların yatırılmasında iştirak edib.

Bu xidmətlərinə görə İsmayıl bəy müxtəlif orden və medallarla təltif olunub, 1847-ci ildə general-mayor rütbəsi alıb və Azərbaycanın bu rütbəyə yüksələn ilk övladı olub. Xüsusilə Müqəddəs Georgi ordeninə layiq görülməsi onun hərb sahəsindəki şücaətini göstərir.

"Ədəbi və maarifçilik fəaliyyəti"

İsmayıl bəy Qutqaşınlı Azərbaycan nəsrinin inkişafında mühüm rol oynayıb. O, romantizm və realizm üslubunu birləşdirən ilk yazıçılardan biridir.

Əsas əsərləri:

1. "Rəşid bəy və Səadət xanım" — Bu, Azərbaycan ədəbiyyatında ilk realist povest hesab olunur. Əsər fransız dilində yazılıb və 1835-ci ildə Varşavada çap olunub. Əsərdə sevgi, ailə dəyərləri və cəmiyyətin gerilikləri əks olunur.

2. "Tutu xanım" — Bu əsərin adı məlum olsa da, əlyazması günümüzə gəlib çatmayıb.

3. "Səfərnamə" — O, 1852-ci ildə Həcc ziyarətinə gedib və bu səfəri ilə bağlı xatirələrini ərəb dilində yazıb. Bu səfərnamədə həm dini duyğular, həm də sosioloji müşahidələr yer alıb.

Onun maarifçilik fəaliyyəti məktəb və maarif ocaqları açmaqla, xalqı savadlandırmaq çağırışları ilə yadda qalıb. Şamaxı və Qutqaşında uşaqlara dərs deyib, həmçinin bir neçə tərcümə işi ilə də məşğul olub. O, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundzadə, Qasım bəy Zakir kimi dövrünün ziyalıları ilə yaxın münasibətdə olub.

1850-ci illərdə təqaüdə çıxaraq doğma torpaqlarına — Qutqaşına və Şamaxıya qayıtmış, burada ictimai fəaliyyət və müəllimliklə məşğul olub. 14 avqust 1861-ci ildə Ağdaş karvansarasında nahar zamanı həyat yoldaşı Tutu xanımla birlikdə zəhərlənib və vəfat edib. Onun nəşi doğulduğu Qutqaşında dəfn olunub.

 "İrs və xatirə"

 Azərbaycan tarixində həm hərbçi, həm də maarifçi və ədib kimi dərin iz qoyan şəxsiyyətlərdən biridir. Onun adı bu gün:

- Küçələrə verilib (Bakı və Qəbələdə)

- Yubileyləri qeyd olunur

- Əsərləri yenidən nəşr edilir.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

 Dil və din millətlərin (xalqların) tərəqqisində ən güçlü faktorlardan hesab olunur. Onlar həm də dəyərlər sisteminin əsasında duran başlıca amillərdəndir.

 Dil elm, mədəniyyət, əqidə və əxlaqın ən önəmli açarıdır, “Allah-təalanın gözəl nemətlərindən birisidir”. O, qəlbin aynasıdır. Ruh aynasında görünənlər dildə aşkar olur. İnsanın intellektual və kommunikativ bacarıqlarından biri olaraq dil mədəni həyat üçün təməl zərurət olan sosiallaşmanın əsas şərti və vasitəsidir.

Dil bir toplumun millətə çevrilməsinə şərait yaradır, onun düşüncə sistemini və düşünmə qabiliyyətini göstərir. Həm bütöv millətin, həm də onun ayrı-ayrı fərdlərinin  fəzilətlərini, dəyərlərini və mədəniyyətlərini əks etdirir. Antik dövrün filosofu Sokrat həmişə deyərmiş ki, “Ey insan, danış səni tanıyım”. Həzrət Əli isə buyururdu ki, hər kəs öz dilinin altında gizlənib, danışmayınca onun ağıllı və ya ağılsız olması məlum olmaz. 

         Dil bir milləti (xalqı) təmsil edir. Onun simasını səciyyələndirən amillərdən biridir.“Dil etnosun əsas, çox parlaq və möhkəm göstəricisi hesab olunur”, - böyük dilçi N.İ.Tolstoy bu cür yazırdı.Millətin (xalqın) dili onun sözdə təcəssümünü tapan tarixi yaddaşı, milli varlığının qorunmasının təməl daşlarından biridir. F.Köçərli yazırdı: “Hər millətin özünəməxsus ana dili var ki, onun məxsusi malıdır. Ana dili millətin mənəvi diriliyidir, həyatının mayəsi mənziləsindədir”. Başqa sözlə, dil hər bir xalqın milli kimliyidir. 

 M.Ə.Rəsulzadə isə “Milli dirilik” məqaləsində qeyd edirdi ki, “Milliyyətin ümdə  rüxnünü (simasını) təşkil edən şey dildir. Dil hər bir heyətin hansı bəşər dəstəsinə mənsub olduğunu göstərən bir lövhədir … Çünki dil həmən millət deməkdir”. Böyük mütəfəkkir “Dil içtimai bir amil kimi” məqaləsində haqlı olaraq yazırdı: “Dil millətin canıdır...İştə bunun üçündür ki, bir dili öldürmək, bir milləti öldürmək deməkdir...Dil durduqca, millət də durar, öldümü, millət də canını bağışlar. Dillərini unutmağa başlayan millətlər axırı qəti bir ölüm olan fəlakətli bir yola girişmişlərdir”. 

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, milli dəyərlər sisteminin əsasında duran vacib amillərdən biri də dindir. Dinlərin çoxu dildən fərqli olaraq müxtəlif millətləri (xalqları) əhatə edir. Din Allah-Təalanın insanları yaxşılığa yönəltmək və pisliklərdən çəkindirmək üçün peyğəmbərləri vasitəsilə bildirdiyi əmr və hökmlərdir. Dinin məqsədi insanı əxlaqi cəhətdən yetkinləşdirərək dünyada dinclik və xoşbəxtliyə, axirətdə əbədi səadətə, ülviyyǝtǝ qovuşdurmaqdır.Başqa sözlə, din insanları öz iradə və ixtiyarları ilə xeyrə sövq edən ilahi qanunlar məcmuəsidir. Bu gün dünya əhalisinin çox hissəsi dini ənənələrlə yaşayır. (Cəmi 10-12 faizi özlərini dini olmayanlar kimi təqdim edirlər.)

“Ana dilimiz Azərbaycan xalqının ən böyük milli sərvətidir”, - söyləyən    Ümummilli liderimiz H.Əliyev dini  xalqın mənəviyyat hadisəsi kimi əsaslandırır və deyirdi: “İslam dininin bəşər mədəniyyətinə, bəşər sivilizasiyasına verdiyi töhfələr və xüsusən mənəvi dəyərlər əvəzsizdir, misilsizdir. Biz müsəlmanlar fəxr edirik ki, mənsub olduğumuz islam dini dünyanın böyük bir hissəsini əhatə edir və bəşər tarixi boyu insanların mənəvi cəhətdən yüksəlməsinə və dünyada inkişafa, sülhün, əmin-amanlığın yaranmasına xidmət etmişdir”.

Dillər və dinlər arasında həmişə oxşarlıq və qarşılıqlı əlaqələr mövcud olub. Onların ikisi də insan mənliyinin ayrılmaz bir parçasıdır. Dil insan həyatına necə daxil olmuşsa, din də o cür daxil olmuşdur. Dilin inkişafı düşünməyi, dinin inkişafı həyatı rövqləndirir. Bu iki böyük amil insanların təfəkkür tərzinin formalaşmasına və dəyişməsinə eyni dərəcədə təsir edir.       

         Dillə dinin mədəniyyətə münasibətində də oxşar cəhətlər vardır. Dil mədəniyyətin əsasını təşkil edir. Mədəniyyətin ötürülməsi, qorunması və qavranılması məhz dilin sayəsində mümkün olur. Bunun kimi mədəniyyətin ötürülməsi və qorunması din vasitəsilə də həyata keçir. Ulu öndərimiz deyirdi ki, “...mədəniyyətimiz bir çox hallarda İslam dini vasitəsi ilə nəsildən-nəslə keçib, indi böyük milli sərvətimiz kimi bugünkü nəsillərə çatmışdır”.

Gündəlik həyatımızda dil və din arasında sıx əlaqə olduğunun şahidiyik. Məsələn, danışıq dilində içərisində Allah sözünün olduğu (Allah saxlasın, Allah xoşbəxt etsin, Allah səbr versin, Allah şəfa versin və s.) və digər (vallah, namaz, həcc, rəbbim, imam, surə, oruç, zəkat və s.) dini məzmunlu çoxsaylı söz və ifadələrin tez-tez işlədilməsini buna misal göstərmək olar. Həm də maraqlıdır ki, belə ifadələri dinə inamı olmayan kəslər də işlədir.     

Aparılmış araşdırmalardan məlum olur ki, dillər dinlərin meydana çıxmasında ən vacib vasitədir və hazırda mövcud olan səmavi dinlər dillərin fromalaşmasından sonra meydana gəlmişdir.  Çünki “dinin tərcivi (izahı) içün  dilə ehtiyac vardır”. Filologiya elmləri doktoru, Əməkdar elm xadimi, AMEA-nın həqiqi üzvü  N.Cəfərov “Dinlərin dilləri” adlı məqaləsində yazır: “İlk dinlər, tamamilə təbiidir ki, ilk inkişaf etmiş  dillərin formalaşdığı məkan və  zamanlarda meydana gəlmişdir. Bu isə  o deməkdir ki, müqəddəs metafizik izhar üçün  eyni səviyyədə mükəmməl dil materialı  tələb olunur”. Ərəb dili də öz dövrünün mükəmməl dillərindən biri olduğuna görə “Quran” həmin dildə nazil olmuşdur. İmam Cəfər Sadiqdən “Quran”ın nə üçün ərəb dilində nazil olduğunu soruşanda o demişdi: ”Quran” başqa dilləri bəyan edə bilər, amma başqa dillər onu bəyan edə bilməz”.

  Dillər dinlərin yaranmasında ən önəmli vasitə olmaqla qalmır, həm də onların nəzəri, praktiki, sosioloji və psixoloji məzmununun açıqlanmasında və izharında çox önəmli rol  oynayır. Başqa sözlə, o, dinin anlaşılmasının da ən önəmli vasitəsidir. Müqəddəs “Quran” kəlmələrdən, ifadələrdən, cümlələrdən ibarət deyilmi !? Zikirlər, təkbirlər, təmidlər, tövbə, irşad, azan və s. hamısı dil vasitəsi ilə yerinə yetirilmirmi!? Toplu dini mərasimlərin təşkilində, gedişində və idarə olunmasında dilsiz keçinmək mümkündürmü?! Bu sualların hamısının bir tək cavabı var: xeyr! Deməli, belə demək mümkünsə, din dilə “möhtacdır”.

Dillər dinlərin yaranmasında müstəsna rol oynadığı kimi, dinlər də dillərin inkişafında əhəmiyyətli rola malik olmuşlar. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, “Dil bir millətin əsliyətini mühafizə edə bilər. Fəqət çox kərə də din bir millətin dilinin baqi qalmasına və bu münasibətilə milliyyət fikri və amalının inkişafına səbəb oluyor”.

O da bir gerçəkdir ki, dinlər yarandığı dilləri yüksək səviyyəyə ucaltmış, elm və poeziya dilinə çevirmişdir. Məsələn, İslam dininin əsas qaynağı olan “Quran”ın ərəb dilində nazil olması bu dilin Qureyş ləhcəsi əsasında ədəbi dil kimi formalaşmasına, lüğət tərkibinin zənginləşməsinə, elm və poeziya dilinə çevrilməsinə, dünyada sürətlə və geniş yayılmasına, müqəddəs dillər səviyyəsinə yüksəlməklə məhvolma təhlükəsindən birdəfəlik xilas olmasına səbəb olmuşdur.

   Akademik  N.Cəfərov yuxarıda adı çəkilən məqaləsində yazır: “…dini təfəkkürün  təcrübəsindən, yaxud ifadə sınağından bu və ya digər dərəcədə çıxmış dillər, heç şübhə yoxdur ki, dünyanın ən mükəmməl dilləri olmuşdur. Qədim Şumer, hind, yunan, roman (latın), İran, Çin, yəhudi, ərəb, türk, slavyan… dilləri  bəşər övladının Tanrı axtarışlarının doğurduğu təfəkkür  enerjisinin təzahürləri olan elə ilahi ünsiyyət  texnologiyaları (mətnlər) yaratmışdır ki,  intellektual inkişafın bugünkü səviyyəsində belə, böyük heyrət doğurur”. Təsadüfi deyildir ki, söz nəhəngləri (şairlər, yazıcılar və digər mütəfəkkirlər) də məhz belə dilləri öyrənməyə, bu dillərdə yazıb-yaratmağa üstünlük vermişlər.

Onu da deyək ki, İslam dini yayıldığı ərazilərdə  heç bir yerli dilin işlənməsini qadağan etməmiş, əksinə bu dilləri öyrənməyə təşviq etmişdir. Dinimiz İslamın digər insanlara çatdırılması üçün xarici dilləri öyrənməyi “kifayi fərz” hesab etmişdir.Şərqşünas-alim, AMEA-nın həqiqi üzvü, Azərbaycanın   Əməkdar elm xadimi V.Məmmədəliyev  “Quran”ın I,II və III nəşrlərinə ön sözdə yazırdı: “Peyğəmbər əleyhissəlam öz sağlığında Allahın hökmlərini, buyruqlarını təbliğ etmək üçün yaxın əshabələrinə əcnəbi dilləri öyrənməyi tovsiyə edirdi. O, Zeyd ibn Sabitə Qurani-Kərimi qeyri-ərəb sami xalqlara anlatmaq, onların arasında yaymaq məqsədilə ibrani və siryani dillərini öyrənməyi buyurmuşdu”. Tarixi faktlar göstərir ki, Allahın elçisi özü siryani dilini bilirmiş və bu dili 17 günə öyrənibmiş. O həmçinin səhabələrinə müraciət edərkən bəzən xarici dillərdə olan (məsələn, o zaman xristian olan həbəşlərin dilində) sözlərdən istifadə edirmiş.

Qaldı ki, ilkin dövrlərdə İslam dininin yayıldığı qeyri-ərəb ölkələrində yerli dillərin işlənmə dairəsinin daralmasına, zənnimizcə, burda İslam dininin birbaşa heç bir günahı yoxdur. Bunun birinci səbəbi “lingua franca”, yəni müxtəlif dillərdə danışan müsəlman xalqlarının bir-biri ilə iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələr yaratmasında ümumi dilin zəruruliyi (hazırkı ingilis dili kimi),  ecazkar ərəb-fars dillərinin yüksək sürətlə öz dövrünün elm və poeziya dilinə çevrilməsi idi. İkincisi səbəbi isə ərəblə, ərəb dili ilə İslamı bərabərləşdirən, ərəb dilinin “Quran”la bağlı olduğunu iddia edib, “toxunulmaz” sayan, iştifadəsini “qanuniləşdirən”, ərəb və fars ədəbiyyatına, dillərinə əsir olub qalan, XIX əsrin ikinci yarısından başlanan və XX əsrin iyirminci illərinədək davam edən əlifba islahatı məsələlərində də eyni mövqeyi sərgiləyən riyakar ruhanilərin, “ərəbbaşların” və səbatsız dövlət başçılarınin movqeyi idi. Vaxtı ilə Rusiya Elmlər Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü, şərqşünas M.Kazımbəy özünün“İndiki Hindistanda maarifin yayılmağa başlaması” adlı məqaləsində ərəb əlifbasının (dilinin-İ.V) dini mahiyyət daşıdığını, guya “Quran”la bağlı olduğunu və onun “müqəddəsliyini” əldə bəhanə edənlərə inandırıcı və tutarlı cavablar vermişdi.

Dinlərin mədəni danışığın və ya nitq mədəniyyətinin, dil əxlaqının və ya dil ədəbinin formalaşmasına ciddi təsiri olmuşdur. Buna İslam dininin timsalında bir nümunə təqdim etməklə kifayətlənəcəyik. “Quran”ın “Rəhman” (4), “Zümər” (16-17), “Bəqərə” (83), “əl-İsra” (53,63), “Həcc” (30), “Ənam” (108) və dıgər surələrində danışıq meyarları tanıdılır, danışıq ədəbi öyrədilir. Məsələn, “Bəqərə” surəsində deyilir: “İnsanlarla xoş dillərlə danışın”. “əl-İsra” surəsində  oxuyuruq: “Bəndələrimə de ki, gözəl sözlər söyləsinlər! Şeytan onların arasına fitnə-fəsad sala bilər. Həqiqətən, Şeytan insanın açıq-aşkar düşmənidir”. Həcc surəsində isə buyrulur: “Əyri söz(lər)dən uzaq olun”. İmam Əli deyirdi ki, “Kişi öz dilini qorumalıdır. Dil sahibinə qarşı itaətsizdir. Allaha and olsun ki, dilini qorumayan pərhizkar bəndəyə pərhizkarlığının bir xeyir verməsini görmürəm”. Burda dindarlıq və möminliklə dilin əlaqəsindən söhbət gedir. Dindarlıqla dilin əlaqəsi o qədər sıxdır ki, dilini qorumadan mömin olmaq qeyri- mümkündür. Qeyd olunur ki, insan öz danışığında yalan, töhmət, təhqir, qeybət, iftira etməməlidir. Həmçinin dilini jarqon, arqo və vulqar sözlərdən qorumadan mömin dindar olmaq mümkün deyil. Sözün zahiri zərif, batini lətif olmalıdır. “Qabusnamədə” deyildiyi kimi, sözü ən gözəl tərzdə söyləmək lazımdır ki, həm söz anlayan olasan, həm də söz anladasan. Peyğəmbər insanın dilini doğru istifadə etdiyi təqdirdə cənnətə gedəcəyini, əks-təqdirdə isə cəhənnəmə girəcəyini bildirirdi.

İslam dini söz sənəti sayılan ədəbiyyatın inkişafına da güçlü təsir göstərmişdir. Onlar hər ikisi də eyni mənbələrdən qaynaqlanır və eyni motivlərlə formalaşırlar. Belə ki, din və ədəbiyyat birbaşa insanın ruh və mənəvi aləmi ilə əlaqəlidir. Dini hadisə, rəvayət və əfsanələr, “Quran”ın özü və oradaki hekayələr (qasaslar) ədəbiyyata zəngin və geniş material verir. Aparılmış araşdırmalar göstərir ki, XX əsrədək ədəbiyyatımızda “dinə istiqmətlənmiş” bədii əsərlər özünə məxsus yer tutmuşdur. Məsələn, “Quran”dakı Yusif və Züleyxa qissəsi mövzusunda ilk dəfə Əli adlı şairin 1212-ci ildə “Qisseyi-Yusif”, 1367-ci ildə M.Zəririn və XV əsrdə Ə.Təbrizinin “Yusif və Züleyxa” poemaları, 1913-cü ildə Ə.Müznibin “Yusif və Züleyxa” pomanı meydana çıxmışdır. XVI əsrdə böyük M.Füzuli Kərbala vaqiəsinə, İmam Hüseyn müsibətinə həsr olunmuş “Hədiqətüs-süəda”, XX əsrdə H.Cavid Məhəmməd peyğəmbərin həyatından bəhs edən “Peyğəmbər” əsərlərini yazmışlar. Başqa çoxlu nümunələr də söyləmək olar. Ümumiyyətlə, şair və yazıçılarımız  müntəzəm olaraq öz yaradıcılıqlarında İslam dininin izlərindən bəhs edib və fikirlərini “Quran”, dini hadisə, rəvayət və əfsanələr, Peyğəmbərin və İslamda müqəddəs olan digər şəxslərin həyat hekayələri və dini statlarla əsaslandırıblar.

O da məlumdur ki, VII-XII əsrlərdə əslən azərbaycanlı olan İsmayıl ibn Yasar, Musa Şəhəvat, Əbil-Abbas əl-Əma, X.Təbrizi, Eyn əl-Quzat və digər söz ustalarımız ərəb dilində gözəl sənət əsərləri yaratmışlar. Bu ənənə fars dilinin mövqeyi güclənən dövrlərdə də davam etmişdir. Bunu Ə.Xəqani, N.Gəncəvi, İ.Nəsimi, M.Füzuli və digərlərinin yaradıcılığında da görə görürük. Onu da görürük ki, ərəbcə yazmalarına baxmayaraq, onların İslam mədəniyyətinə töhfələri öz milli adət-ənənələrini ərəb (sami) adət-ənənələri ilə deyil, İslam dinində irəli sürülən müddəalarla səsləşdirməsi çərçivəsində olmuşdur.

        Dinlər dillərin lüğət fondunun zənginləşməsinə də güçlü təsir göstərmişdir. Yenə İslamdan nümunə gətirək. İslam dininin yayılmasından və ərəb dilinin elm və poeziya dilinə çevrilməsindən sonra Şərq xalqlarının, o cümlədən türklərin, eləcə də azərbaycanlıların dilinə “Quran” dili olan ərəb dilindən külli miqdarda ərəb sözləri, dini, fəlsəfi, ədəbi və s. terminlər keçmiş, mükəmməl poeziya nümunələri və elmi əsərlər yaranmışdır. Onu da qeyd edək ki, İslama kimi türk tanrıçılığı türklər arasında məhz türkcə zühur etmişdi. Tanrıçılıq o dərəcədə mükəmməl  terminologiya ilə təmsil olunmuşdu ki, İslamı qəbul eləyən türklər İslam dini anlayışlarını ərəbcə deyil, tamamilə türkcə ifadə etmək üçün heç bir çətinliklə qarşılaşmırdılar. (N.Cəfərov)

İslam dini qeyri-ərəb xalqlarında tərcüməçilik sənətinin və tərcümə mədəniyyətinin formalaşmasına da təsirsiz ötüşməmişdir. Bildiyiniz kimi tərcümə təkcə dillərarası ünsiyyət yox, həm də mədəniyyətlərarası ünsiyyətdir. Bu mənada İslam dininə aid ədəbiyyatın dilimizə  çevrilməsi xüsusi önəm daşıyırdı. Bu işlərə çox əvvəldən başlansa da, XI əsrə kimi olan tərcümələr dövrümüzə gəlib çatmamışdır. Tarixdən məlumdur ki, XIV əsrdə Azərbaycan şairi M.Zərir İbn İsaqın Məhəmməd peyğəmbərin həyatından bəhs edən “Surətün-Nəbi” və ərəb tarixçisi Vəqidinin müsəlmanların Suriyanı işğal etməsindən bəhs edən “Fütuhüş-Şam” əsərlərini ərəb dilindən, Məqsudi islamda müqəddəs olan şəxslərin həyatında baş vermiş hadisələrdən bəhs edən “Möcüznamə” əsərini fars dilindən tərcümə etmişdir.

Akademik V.Məmmədəliyev qeyd edir ki, “Quran”nın başqa dillərə tərcüməsi işinə lslamın lap ilk dövrlərində təşəbbüs göstərilmişdi. Onun türk dilinə tərcüməsinin tarixi də çox əvvəllərdən başlanmışdır. Cığatay ləhcəsində olduğu ehtimal edilən ilk belə tərcümə XI əsrə aiddir. “Quran”ın Azərbaycan dilinə tərcüməsinə orta əsrlərdən başlansa da, bunların heç biri əldə deyil. Əldə olan ilk tərcümə və ilk təfsir Bakı qazisi Mir Məhəmməd Kərim ağaya məxsus olan və 1904 və 1906-cı illərdə “Kaspi” qəzetinin Buxariyyə mətbəəsində çap olunmuş “Kəşf əl-həqaiqən nükət əl-ayati və-dəqaiq” əsəridir. Zaqafqaziya şeyxülislamı Mühəmməd Həsən Mövlazadənin 1908-ci ildə Tiflisin “Qeyrət” mətbbəsində çap olunmuş “Kitab əl-bəyan fi təfsir əl-Quran”, 1962-ci ildə M.Həşimzadənin yazdığı dörd cildlik “Təfsiri-Quranil-əzim” və digər tərcümə təfsirləri də diqqəti cəlb edir. “Quran”ın və İslam dininin kamil bilicisi Ə.Fəhminin də bu sahədə az əməyi olmamışdır. Hazırda Azərbaycanda “Quran”ın ən mükəmməl tərcüməsi hələlik akademiklər Z.Bünyadov və V.Məmmədəliyevə aiddir.

        Şübhəsiz ki, heç bir əsərin tərcüməsi orjinalın yerini tuta bilməz, o ki qala müqəddəs “Quran”ın tərcüməsi. Amma müqəddəs “Quran”da deyilənlərin “mənalarını anlamaqla xalqda islamın ruhunu, fikrini anlamaq daha da irəlilər…Bu gün islam aləmində olan zahiri birlik o zaman ruhi və mənəvi birliyə mübəddəl (çevrilmiş) olar”. (M.Ə.Rəsulzadə) Bir də yazar P.Cəbrayılın dediyi kimi, insan Tanrıyla, əlbəttə, ruhunun diliylə danışır…Tanrı diliyox, mənanı, niyyəti qəbul edir.

        Milli dəyərlər sistemində dillərin və dinlərin  rolunu yüksək qiymətləndirən böyük Azərbaycan maarifçisi Həsən bəy Zərdabi yazırdı ki, “Elm təhsil etmək ilə tərəqqi edib irəli gedən vaxtda hər tayfa gərək iki şeyi bərk saxlasın ki, bu şeylərdən birisi dil və birisi də din və məzhəbdir. Elə ki, bunlardan birisi əldən getdi, tayfanın beli sınan kimidir. İkisi də gedəndə qeyri-tayfalara qarışar, mirar ilə yox olar”. Çünki “ümumi bir dil nə qədər dil əhlində ümumi bəzi xislətlər və ideallar tovlid edirsə, ümumi bir dinə malik olmaq dəxi o dərəcədə böyük bir təsir icra edə bilər”.

Dilimizi və dinimizi qorumaq ölkəmizin hər bir vətəndaşının borcudur.  İnsanın öz ana dilinə, öz dininə  bağlılığı və bu ülvi hisslər, müqəddəs  duyğular elmi baxımdan vətəndaşlıq-mənəviyyat məsələsidir.

Ümummilli liderimiz H.Əliyev deyirdi: “Azərbaycanlı hər yerdə yaşaya bilər, ancaq azərbaycanlılığını, öz dilini, dinini, milli ənənələrini unutmamalıdır”.

Dilimizi, dinimizi və milli ənənələrimizi  yaşatmaq isə mənsub olduğumuz millətin əbədi var olması deməkdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)