İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan Milli Qəhramanı Çingiz Mustafayev – bu ad uşaqdan böyüyə hamıya tanışdır. Birinci Qarabağ müharibəsinin qəhrəmanı, mərdlik təcəssümü.

Çingiz Mustafayev 1960-cı il avqustun 29-da Həştərxan vilayətinin Vladimirovski rayonunun Kapustin Yar kəndində Fuad Mustafayev və Naxış Mustafayevanın ailəsində anadan olub. Əslən Şəkidəndir. 1964-cü ildə ailəsi ilə Bakı şəhərinə köçüb. Atası onu hərbçi görmək istədiyindən, Çingizi Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi liseyə yollayıb. O, burada 3-cü sinifdən 10-cu sinfə qədər təhsil alıb. O, hərbi məktəbi tərk edib, müntəzəm orta məktəbə daxil olub. 1977-ci ildə Yasamal rayonunda 167 saylı məktəbi bitirib.

Özünü islahatçı-novator görən Ç. Mustafayev 1970-ci illərdə SSRİ-də və Azərbaycanda ilk disko-klubun yaradıcısı olub. O, Azərbaycanın ilk DJ kimi tanınır. 1981-ci ilin sentyabr ayında Mustafayevin başçılığı altında, 12 nəfərdən "light DJ" və "texnik"lərdən ibarət olan "3M" adlı qrup yaradıb. Anası onu həkim görmək istədiyindən, Çingiz Mustafayev 1977-ci ildə Azərbaycan Tibb İnstitutuna daxil olub, 1983-cü ildə institutu müvəffəqiyyətlə bitirib. Təhsilini başa vuran Mustafayev təyinatla Şabran rayonunda üç il həkim işləyib. Tibb İnstitutunu bitirdikdən sonra, o, İnşaat Mühəndisləri İnstitutunun yataqxanasında baş həkim təyin edilib.

1983-cü ildə dünyada ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilində "Dünənki keçdi" rep janrlı mahnını səsləndirib. Həmin müddət vaxtı Çingiz Mustafayev Bakıda "Sevinc" adlı kiçik kafe açıb. 1985-ci ildə yaratdığı "Cəngi" birliyindəki fəaliyyəti Azərbaycan gəncləri arasında populyarlıq qazanıb. Birlik Sovet İttifaqında başlanan yenidənqurma prosesinin Azərbaycanda təşəkkül tapan ilk yetkin təzahürü olub.

1990-cı illərdə Azərbaycan televiziyasında "Ekspromt", "Cümə axşamı" verilişlərinin, "Gənclik" estrada tamaşasının və "Ozan" rok qrupunun yaradıcısı olub.

1990-cı il 20 Yanvar hadisələri zamanı Çingiz Mustafayev klinikanı terapevt mərkəzi kimi istifadə edib. 1991-ci ilin noyabr ayından jurnalist və Azərbaycan Dövlət Televiziyasında reportyor kimi fəaliyyət göstərib. Ancaq Azərbaycan miqyasında fəaliyyət göstərməklə kifayətlənməyib. Onun reportajları informasiya blokadasında olan Azərbaycan haqqında gerçəkliklərin Amerika və Avropanın aparıcı teleagentlikləri və televiziyalarına yol tapıb. Dövlət televiziyasında mövcud olan senzura və ciddi yasaqlar Mustafayevi geniş fəaliyyət imkanlarından məhrum edib.

Ona görə də Çingiz əlahiddə olaraq "215 kl" studiyası kimi muxtar qurumun yaradılmasının təşəbbüskarı və yaradıcısı olub. Onun reportajları bir qayda olaraq cəbhədən olduğundan, bir çox tamaşaçılar 215 kl studiyasını məhz müharibədən məlumat verən telequrum kimi qəbul ediblər.

Ölkənin döyüş gedən bütün bölgələrindən operativ xəbərlər, ayrı-ayrı əsgərlər haqqında xüsusi reportajlar və bütün bunlarla yanaşı Azərbaycanda gedən siyasi proseslər barədə ətraflı informasiyalar onun müəllif yaradıcılığı olub.

"Birinci Qarabağ müharibəsində iştirakı"

Çingiz Mustafayev səkkiz ay ərzində Birinci Qarabağ müharibəsi haqqında 18 sənədli film çəkib. Mustafayev döyüş zonalarına yalnız reportyor kimi yollanmayıb. O, cəbhədə bir əsgər, zabit və hətta komandan kimi çox vəzifəni öz üzərinə götürüb. Laçından çıxan əsgərlərlə onun geri qayıtmaq bərədə verdiyi kəskin və qısa göstərişlər, bu əmrlərin yerinə yetirilmədiyi təqdirdə Çingizin emosional davranışı teletarixin dramatik səhifələri kimi yadda qalıb. Teletənqidçi Elşad Quliyev Çingiz Mustafayevi "Görüş yerini dəyişmək olmaz" filmindəki Jeqlov obrazı ilə müqayisə etmişdi:

"Çingizdə öz həssaslığı və romantizmi ilə əsl azərbaycanlı xarakteri var idi. O, həmişə haqlı olsa da, heç vaxt öz həqiqəti uğrunda döyüşməyib. O, həmişə qorxaqlara, satqınlara qarşı amansız olub. Bununla belə o, yoldaşı ilə axırıncı çörək tikəsini də bölməyə hazır idi. Ən əsası – Çingiz Mustafayev Vətəni təmənnasız olaraq sevirdi."

"Xocalı faciəsi"

Allahverdi Bağırovun Vitali Balasanyanla apardığı danışıqlar nəticəsində hərbi operator Seyidağa Mövsümlü və Çingiz Mustafayevin Xocalı hadisələrinin görüntülərini lentə alması mümkün olub.

Çingiz Mustafayev Azərbaycan tamaşaçısına hər bir reportajı ilə tanış olsa da, dünya onu daha çox Xocalıda çəkdiyi filmlə tanıyıb. Çingiz Mustafayevin məhz bu filmi ilə Ermənistanın reputasiyası bütün dünyada ciddi sarsıntıya məruz qalıb.  Çingiz Mustafayev isə həmin hadisəni Seyidağa Mövsümlüdən iki gün sonra fevralın 28-də lentə ala bilib. Sonradan, 1993-cü ilin əvvəllərində Seyidağa öz çəkdiyi kadrlar əsasında "Xocalı əsrin faciəsi" adlı film hazırlayıb. Bu Xocalı soyqırımı hadisə haqqında ilk film olub.

1992-ci ilin iyun ayının 15-də Əsgəran rayonunun Naxçıvanik kəndində çəkiliş zamanı aldığı mərmi qəlpəsindən həyatını itirib. Vahid Mustafayevin sözlərinə görə, Çingiz "ABC News" üçün material hazırlayırdı və yaranan çətin vəziyyətə baxmayaraq həmin hücumu çəkdi. Minaatandan atəş zamanı Çingiz qəlpələrdən ağır yaralanıb, onun sağ ayağının bud sümüyündən arterial damarı zədələnib və o, sürətli qan axmasından döyüş meydanında dünyasını dəyişib. Lakin Çingiz Mustafayevin kamerası çəkməkdə davam edib.

2015-ci ildə Qarabağ qazisi Bakir Behbudovun verdiyi müsahibədən:

"Bircə onu deyim, Çingiz Mustafayev heç nədən öldü. Boş söhbətdir ki, guya onu bizimkilər vurub. Çünki döyüş zamanı hamıdan arxada dayanmışdı. Onu ermənilər vurub. Güllə ona təsadüfən, "rekaşetlə" dəyib."

2017-ci ildə Çingiz Mustafayev yoldaşı və bəstəkar Rasim Müzəffərlinin verdiyi müsahibədən:

"Təəssüf ki, hələ də Çingizin arxadan, özümüzünkülər tərəfindən vurulduğunu iddia edənlər var. Azərbaycan zabitinə, əsgərinə bu boyda şər atmaq vicdansızlıqdan başqa bir şey deyil. Orada Çingizin yanında olan adamlar onu öz bədəni ilə qoruyanlardır. Burada faktlar da var. Mən çox təəssüflənirəm ki, bəzi detalları açıb deməyə məcbur oluram. Amma demək lazımdır. Çingizin cənazəsi yuyularkən orada olan insanardan biri kimi mən onun yarasını da görmüşəm, yarasının öndən olduğunu da, yarasının böyük dəlik olmasını da. Böyük dəlik o deməkdir ki, yəni güllə deyil, qəlpədir. Yaxından atılmış olsa, qəlpə öndən deşib arxadan çıxmalı idi, amma o çıxmamışdı. Şah damarından tutmuşdu. O da nəyə görə, əlini qaldırıb çəkiliş etdiyi üçün bronjileti yuxarı qalxmışdı. Çingizin ailəsindən və onu sevənlərdən dönə-dönə üzr istəyirəm, ancaq bu sözləri demək məcburiyyətində oldum."

Çingiz Mustafayevin təxliyyə olunduğu, o dövr üçün Ağdam rayon Mahrızlı kənd orta məktəbinin binasında fəaliyyət göstərən hərbi hospitalın sabiq, ehtiyatda olan hərbi həkimi Ali Qurbanlının 2024-cü ildə verdiyi müsahibədən:

"Çingiz Mustafayev hospitala gətiriləndə biz bütün hazırlıq işlərini görmüşdük. Ancaq o, bizim yanımıza çatdırılana qədər aldığı güllə yarasından həyatını itirmişdi - şəhid olmuşdu. İlkin baxışdan güllə yarasına oxşayırdı. Ancaq biz onu həm artıq həyatın itirdiyi üçün, həm də yaralılar çox olduğu üçün tam müayinə edə bilmədik. Böyük ehtimalla Çingiz Mustafayev qanaxmadan həyatını itirmişdi. Çünki onun yarası qarnının aşağı ətrafının üçdə bir hissəsində idi. Mənim yaddaşımda qalan bir güllə yarası almışdı."

Çingiz Mustafayevin təxliyyə olunduğu, o dövr üçün Ağdam rayon Mahrızlı kənd orta məktəbinin binasında fəaliyyət göstərən hərbi hospitalın mühafizə taqımının komandiri vəzifəsində xidmət edən İntiqam Əsədovun 2024-cü ildə verdiyi müsahibədən:

"Vəziyyət gərgin olsa da biz təxliyə əməliyyatlarını dayandırmırdıq. Çingiz çox ağır şəraitdə - atəş pərdəsi altında götürüldü. Məsafə və yaranın güclü qanaxma yaşama ehtimalını sıfıra endirirdi. Mən sonradan Çingizin gətirildiyi qanlı xərəyi götürüb kənd ərazisində yerləşən Rahib Məmmədov adına döyüş şöhrəti muzeyində eksponat kimi saxladım. Çingiz Mustafayevi tibb xidmət mənsubları Elmidar Vəliyev və Gültəkin Əsgərova təxliyə etmişdilər"

Elmidar Vəliyev və Gültəkin Əsgərova isə cəmi bir gün sonra, Naxçıvanlı kəndində qarşı tərəfin atdığı minaatan mərmisinin partlayışı nəticəsində həlak olublar. Gültəkin Əsgərova ölümündən sonra göstərdiyi xüsusi şücaətlərinə görə "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı" adına, Elmidar Vəliyev isə "Azərbaycan Bayrağı Ordeni" ilə təltif olunublar.

Çingiz Mustafayev 1992-ci ildə Bakıda Şəhidlər xiyabanında dəfn edilib. Azərbaycan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyinin Şüvəlandakı istirahət guşəsi, Bakı küçələrindən biri, ANS ÇM radiostansiyası, "Palmali" şirkətlər qrupuna məxsus tanker onun adını daşıyır. 

2010-cu il avqustun 28-də ABŞ-nin CNN telekanalı Mustafayevin həyat və yaradıcılığına, onun lentə aldığı Xocalı faciəsinə dair reportaj yayımlayıb.Jurnalist Sevinc Osmanqızının müəllifi olduğu süjet Xocalıda ermənilər tərəfindən törədilən vəhşilikləri dünyaya çatdıran Çingiz Mustafayevin çəkdiyi kadrlar üzərində qurulub. 2011-ci il 31 avqustda Almaniyada 3 min nüsxə ilə Mustafayevin təsviri olan poçt markası buraxılıb. 2013-cü ildə Şabranda onun vaxtilə işlədiyi və adını daşıyan parkın açılışı olub.

"Çingiz zirvəsi"

"Çingiz zirvəsi" kimi tanınan Şahdağda 4062 metr hündürlükdə yerləşən zirvə onun adını daşıyır və ilk dəfə 2000-ci ildə fəth olunub. Zirvədə onun adını daşıyan lövhə var.

"Çingiz Mustafayev adına Fond"

1999-cu ildən Çingiz Mustafayev adına Fond fəaliyyət göstərir. Atası Fuad Mustafayev fondun prezidentidir. Fond "İlin adamı", "Ən yaxşı jurnalist" mükafatları və "Vətənpərvər və hərbi mahnı müsabiqəsi"ni həyata keçirib. Fondun təşəbbüsü ilə Şəkidə "Çingiz Klubu" yaradılıb. Fond KİV işçilərinin təhsil almasına və "Çingiz Mustafayev" adına düşərgəyə yardım edib.

"Musiqidə"

1996-cı ildə Dəyirmanın sayca 2-ci olan "Qurd" albomundan olan "Ya Qarabağ, Ya Ölüm" mahnısı Çingiz Mustafayevin Xocalı soyqırımı haqqında çəkdiyi filmlə remiks olunub. 2004-cü ildə repçi Hüseyn Dərya "Oyan bəxtim" albomundan olan "Çingiz Mustafayev" mahnısını jurnalistə həsr edib.

"Filmoqrafiya"

1. Adam cinsi arasında cins adam

2. Azərbaycana namus və sevgiylə

3. Bəd xəbər gətirən qəribə insanlar-2

4. Bəd xəbərlər gətirən qəribə adamlar

5. Özgə ömür

6. Payızın 17 anı

7. Yaramaz

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.08.2025)

İlqar İsmayılzadə,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, AJB və AYB-nin üzvü, "Ədəbiyyat və incəsənət"  portalının Cənub təmsilçisi

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı oxucularına "Qələm tutan incə əllər" layihəsində  Cəlilabad ədəbi mühitinin xanım yazarlarını təqdim edir. Bu dəfə növbədə Cəlilabad ədəbi mühitinin gənc nümayəndələrindən olan pedaqoq və şair Zeynəb Gəncəliyevadır.

Qısa təqdimat:

Gəncəliyeva Zeynəb Həmidağa qızı: 1990-cı il 25 oktyabrda Şirvan şəhərində dünyaya göz açıb. Ata-anası Cəlilabad rayonunun qədim və sirli tarixə malik olan Şatırlı kəndindəndir. 1997-ci ildə Şirvan şəhər M.İsrailov adına 18 nömrəli tam orta məktəbdə birinci sinifə getmiş, 2008-ci ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini bitirərək orta təhsil haqqında Attestatını almışdır. Həmin il Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu Sumqayıt filialının Azərbaycan dili və Ədəbiyyat müəllimliyi ixtisasına qəbul olmuş, 2012-ci ildə isə ali təhsilini bitirərək Diplomunu almışdır.

2013-cü ildə ailə quraraq Biləsuvar rayonuna köçmüşdür. Bu evlilik həyatından 2014-cü il təvəllüdlü Seymur adlı bir oğlu var. Hal-hazırda 5-ci sinif şagirdidir.

Zeynəb Gəncəliyeva 2014-cü ildə Müəllimlərin İşə Qəbulu imtahanından uğurla keçərək Cəlilabad rayon Kürdlər kənd tam orta məktəbində müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdır. 2015-ci ildə isə yerdəyişmə yolu ilə Biləsuvar rayon Ə.Almasov adına Səmədabad kənd tam orta ümumtəhsil məktəbində müəllimlik fəaliyyətini davam etmişdir. Onun müqəddəs müəllimlik sahəsində 12 illik səmərəli pedaqoji fəaliyyəti var. 2016-cı ildə Müəllimlərin Diaqnostik Qiymətləndirməsində 55 bal, 2023-cü ildə isə Təhsilverənlərin Sertifikatlaşdırılması imtahanından 52 bal toplamışdır.

Zeybəb xanımın ədəbiyyat, şeir və poeziya sahəsinə gəlişi tələbəlik illərinə təsadüf edir. O, 20 yaşından etibarən şeir yazmağa başlamış, 2022-ci ildə isə vətən və vətənpərvərlik, təbiət, sevgi və s. mövzuları əhatə edən 50 gözəl şeiri "Həyat yolu" adlı kitabında işıq üzü görmüşdür.

2025-ci ildə Cəlilabad ədəbi mühitinin xanım yazarları barədə ilk dəfə olaraq yazılıb işıq üzü görmüş "Qələm tutan incə əllər" kitabında onun həyat yolu və poeziya nümunələrindən danışılmış, Cəlilabad ədəbi mühitini layiqincə təmsil etdiyinə görə, "Həməşəra" Fəxri Diplomuna layiq görülmüşdür.

Bədii ədəbiyyat nümunəsi:

"Yollar"

Bu dünyada çoxlu yol var,

Haramı var, halalı var.

Düzgün yol gedə bilməyən,

Bilsən neçə yaralı var!

Düz yolu var, əyrisi var,

Yanlışı var, doğrusu var.

Yaxşıları yoldan edən,

Bu yolların oğrusu var.

Yaxşı yolu, pis yolu var,

Dumanlı, sisli yolu var.

Aydınlıqdan qaçanların,

Qapqara hisli yolu var.

Son olaraq doğma elimizin dəyərli şairi və ziyalı pedaqoqu Zeynəb xanıma uzun, sağlam, mənalı-məsud ömür, yaradıcılıq sahəsində yeni-yeni nailiyyətlər arzulayıram!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Tribuna rubrikasında sizlərə Naxçıvan MR Ali Məclisinin deputatı, Naxçıvan Dövlət Universitetinin dosenti, tarix elmləri doktoru Emin Şıxəliyevin məqaləsi təqdim edilir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2025-ci ilin avqust ayında “Əl-Ərəbiyyə” telekanalına verdiyi müsahibə ölkənin regional və beynəlxalq siyasətindəki mövqeyini, strateji prioritetlərini və geosiyasi yanaşmalarını ətraflı şəkildə əks etdirir.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycanın xarici siyasəti milli maraqların qorunması və regional sabitliyin təmin olunması prinsiplərinə əsaslanır. Prezident İlham Əliyev Ermənistanla sülh müqaviləsinin Azərbaycan üçün strateji əhəmiyyət kəsb etdiyini, bu addımın ölkənin suverenliyini və ərazi bütövlüyünün təmin olunmasında mühüm rol oynadığını qeyd etmişdir. Bu yanaşma strateji müstəqilliyini və regionda lider mövqeyini gücləndirir. Sülh prosesinin uğurla həyata keçirilməsi Azərbaycan üçün həm daxili, həm də beynəlxalq sabitliyin təmin olunmasına xidmət edir. Cənab Prezident müsahibəsində Rusiya ilə münasibətlərə də toxunmuş, aralarındakı gərgin məsələlərin münasibətlərə təsirini vurğulamış, son illərin ən ciddi böhran məqamlarına işıq salmışdır. Bu müsahibəsində ölkə başçısı tarixi dərinliklərə enərək və real faktlara söykənərək keçmişdə Azərbaycanın necə parçalandığını izah etdi, bu parçalanmanın günümüzə ağır təsirinə diqqət çəkmişdir. Problemin qoyuluşu və beynəlxalq miqyasda gündəmə gətirilməsi sözün həqiqi mənasında diqqətəşayan idi. Prezidentin də qeyd etdiyi kimi, Zəngəzurun Azərbaycandan qoparılaraq Ermənistana verilməsi 1920-ci ildə sovet hakimiyyəti tərəfindən həyata keçirilib və bu, əslində, Azərbaycanın süni şəkildə iki yerə bölünməsi idi. Qərbi Zəngəzurun Ermənistana verilməsi Azərbaycana qarşı böyük tarixi cinayət idi. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzə başlaması ilə bu yol bağlandı və Naxçıvanla əlaqə yalnız hava nəqliyyatı, İran və ya digər ölkələrin əraziləri vasitəsilə mümkün oldu. Bu vəziyyət iqtisadi və strateji baxımdan ciddi problemlər yaradır. Bundan başqa, Prezident İlham Əliyevin Rusiyanın Azərbaycana qarşı yeritdiyi siyasəti dəyərləndirərək, təyyarə faciəsindən tutmuş Rusiyada azərbaycanlılara qarşı törədilən qətl hadisəsi və işgəncələrlə müşaiyət olunan zorakılıq hadisələrinə dair açıq mövqe ortaya qoydu və Azərbaycan tərəfinin müəyyən təxribatçılıq addımlara qarşı konstruktiv və hüquqi çərçivədə adekvat cavabların olacağını bildirdi. Bu reaksiya rəsmi Bakının öz milli maraqlarını qorumaqda qətiyyətli və hüquqa əsaslanan siyasət yeritdiyinin bariz nümunəsidir. Şübhəsiz ki, münasibətlərdə ciddi böhran müşahidə olunur və bu böhran Rusiya üçün Cənubi Qafqazda nüfuzunun zəifləməsinin kifayət qədər ciddi əlamətlərindəndir.

Cənab Prezident İlham Əliyevin İran Prezidenti cənab Pezeşkianla bağlı dedikləri isə müsahibənin ən dərin məqamlarından biri hesab oluna bilər. Məsələ ilə bağlı səsləndirilən fikirlər, İranla münasibətlər, Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı açıqlamalar regionun geosiyasi mənzərəsini dərk etmək baxımından da xüsusilə önəmlidir. Cənab Prezident İran Prezidenti ilə əlaqələri yüksək qiymətləndirərək, onunla qan və dil birliyini önə çəkməsi, öz söhbətlərində tərcüməçiyə heç bir ehtiyacın olmadığını bildirərək dərin strateji mesajlar verməsi isə ən önəmli xüsuslardan biridir. Cənab Prezidentin “biz siyasətimizi rəsmi mövqeyə əsasən qururuq” bəyanatı Azərbaycanın yalnız legitim instansiyaların mövqeyinə önəm verməsinin, keçmiş rəsmilərin və təxribatçı kəsimlərin təxribatçı bəyanatlarına və yalançı rəvayətlərinə məhəl qoymamasının və önəmsiz saymasının bariz nümunəsidir. 

Prezidentin müsahibəsində diqqət çəkən məqamlardan biri də Zəngəzur dəhlizinin, yalnız Şərq-Qərb nəqliyyat xətti üzrə deyil, həm də Şimal-Cənub marşrutunun tamamlayıcı marşrutuna çevriləcəyi ilə bağlı verilən izahdır. Prezidentin müsahibəsində əsas mesaj ondan ibarətdir ki, dəhlizlər rəqabət yox, əməkdaşlıq üçün imkan yaradır. Rəsmi Bakı açıq şəkildə bəyan edir ki, regional əməkdaşlıq Azərbaycanın xarici siyasət prioritetidir və bu layihələr heç bir ölkə üçün təhlükə deyil. Məhz bu çərçivədən çıxış edərək Prezident İlham Əliyev öz müsahibəsində Zəngəzur dəhlizi məsələsinin yalnız Azərbaycanın deyil, bütövlükdə regionun strateji maraqlarına cavab verdiyini vurğuladı və dəhliz konsepsiyasının yalnız milli layihə deyil, Avropa ilə Asiyanı birləşdirən Orta Dəhlizin ayrılmaz hissəsi kimi çıxış etdiyini diqqətə çatdırdı. Bu bir həqiqətdir ki, Azərbaycan artıq özünü regional güc mərkəzi kimi təsdiqləyib və bu istiqamətdə konstruktiv mövqe nümayiş etdirir. Yeni əməkdaşlıq platformaları Ermənistanı da təcrid və dalan vəziyyətindən çıxarar və onun inkişafını təmin edə bilər.

Prezident Əliyev ABŞ ilə münasibətlərin strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksəldiyini, münasibətlərin müasir mərhələdə yüksələn xətt üzrə dinamik inkişafını və xüsusilə ABŞ Prezidenti Donald Trampın münasibətlərə yeni hava qatdığını, onun vasitəçiliyi ilə Ermənistanla sülh müqaviləsinin əhəmiyyətini qeyd etmişdir. Bu cəhdlər ABŞ-nin regionda təsirini artıqmaqla yanaşı, Azərbaycanın da beynəlxalq mövqeyini gücləndirir. Şübhəsiz ki, Vaşinqtonda imzalanan 8 avqust 2025-ci il tarixli bəyannamə tərəflər arasında sülhün təmin olunmasında başlıca addımdır. Ermənistanın bu bəyannaməyə sadiqliyi daxili siyasi vəziyyət və konstitusiyada nəzərdə tutulan dəyişikliklərlə bağlıdır. Bu müsahibədə Prezident Əliyev Ermənistanın konstitusiyasındakı dəyişikliklərin həyata keçirilməsinin sülh müqaviləsinin tam qüvvəyə minməsi üçün vacib olduğunu qeyd etdi.

Ölkə başçısının Ərəb dünyasına ünvanladığı mesaj isə bundan ibarətdir ki, Azərbaycan İslam həmrəyliyi çərçivəsində əməkdaşlığa sadiqdir və regionda sabitlik təşəbbüslərində fəal iştirakık edir.

Ümumiyyətlə, Prezident İlham Əliyevin “Əl-Ərəbiyyə” telekanalına verdiyi müsahibə Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas istiqamətlərini və regional strateji layihələrin həyata keçirilməsini ətraflı şəkildə əks etdirir. Bu yanşma Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə mövqeyini gücləndirir və regional sabitliyin təmin olunmasına xidmət edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Həmişə səhnə arxasında qalam tetar rəssamları barədə danışaq. Onlardan biri Abdulla Şaiq adına Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrının baş rəssamı Lətifə Quluzadədir. Bu gün onun doğum günüdür, anadan olmasının 79-cu ildönümüdür. 

Lətifə Quluzadə 29 avqust 1946-cı ildə Bakıda doğulub. 189 saylı orta məktəbi bitirən ili Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutuna daxil olaraq orada dekorativ-tətbiqi sənət rəssamı ixtisasına yiyələnib.

Lətifə Nəsir qızı Quluzadə yaradıcılığının ən parlaq dövrünü Abdulla Şaiq adına Azərbaycan Dövlət Kukla teatrına bağlayıb. İşlədiyi müddət ərzində Telman Qarabağlının «Du-du, yol verin», Rada Moskovanın «Hara qaçırsan, dayça?», Yuri Oleşanın «Üç gombul», Reno Pilonun «Bizim evdə», Mirzə Cəlinin «Pırpız Sona», Bertolt Brextin «Kuraj ana», Aleksandr Ostrovskinin «Qar qız» tamaşalarının rəssamıdır. Rəssam Macarıstanda, Türkiyədə, İranda, Pakistanda, Litvada, Rusiyada, Özbəkistanda, Gürcüstanda keçirilmiş festival və sərgilərin iştirakçısıdır. 1975-ci ildən Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının, 1978-ci ildən Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının üzvüdür.

Azərbaycan Akademik Milli Dram Teatrında Əli Əmirlinin «Ağqoyunlular və Qaraqoyunlular», Opera və Balet teatrında Fikrət Əmirovun «Sevil» (geyim üzrə), Rus Dram teatrında G.Koktonun «Muqəddə vəhşi», Gənc Tamaşaçılar teatrında «Quyu», Mağara», «Ğara», Kamera teatrında Qoqolun «Dəlinin qeydləri», Musiqili Komediya teatrında «Məlikməmməd», «Bazar günü gəzinti» və bir çox səhnə əsərlərinin quruluşçu rəssamıdır.

Lətifə Quluzadə Kukla teatrında ilk dəfə aktyorları tamaşaçılardan «gizlədən» pərdədən tamaşanın iştirakçı obrazı kimi istifadə edib.

O, 2000-ci ildən yenidən Abdulla Şaiq adına Azərbaycan Dövlət Kukla teatrına qayıdaraq baş rəssam təyin olunub. O vaxtdan Mirmehdi Seyidzadənin «Cırtdan», Tofiq Ağayevin «Qoçaq Əhməd», Aleksandr Sergeyeviç Puşkinin «Qızıl xoruz», Əyyub Abbasovun «Şəngülüm, Şüngülüm», Eldar Baxışın «Məlikməmməd», Nicat Kazımovun «Ələddin», Şarl Perronun «Qırmızı papaq», Hans Xristian Andersenin «Düyməcik» tamaşalarına tərtibat verib.

2008-ci ildə Gənc Tamaşaçılar teatrında tərtibat verdiyi "Pəri Cadu" tamaşasına görə "Zirvə" mükafatına layiq görülüb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Muğanda yaşayan Şəhram Gülkardır.

Şəhram Gülkar

Muğan

ABSTRAKT

Gecə gəlləm yanına:

Buraxarıq özümüzü axına

Dolanarıq

Dolaşarıq

Heç kimsəyə sataşmarıq

Sən kabusdan qurtararsan

Mən röya axtarışından.

Gecə gəlləm yatağına;

Şarjın cibində qalar

Əllərin quş adsına yollanar

Mənim də yorğan-döşəyim nəfəs çəkər

Fikirimi son andaca bataqlığa uzanan mesaj çəkər

Axşam gəlləm qapınıza;

Qucun çəkər məni,-

Alar içinə

Saçını xışmalayib

Sarılaram qoxuna

Hürkək kipriklərindən aslanaram

Hovxurub isidərəm rüzgarı

Sən qapı deşiyindən qurtararsan

Mən küçədən

Səhər duş alıb çıxarsan;

Otuzduraram kətildə

Saçına seşvar çəkib

Telini ovcuma alıb,-

Öpub gözümə qoyaram

Çiynağını öykələyib

Sinirinlə tanışaram

Neron-un ilanlarıyla barışaram

Sənin bədənin dincələr,-

Mənim canım

Günüz pasajda görüşüb;

Soyunarıq işin yorğunluğunu

Baxışın məni dincəldər

Sən də mənim uzumun qıyısında

Paltarını soyunarsan

Uzanıb,-

Əndamını özgürlüyə verərsən

Sonra özünü atarsan gözümə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bu gün elm və təhsil mövzusunda söhbət edəcəyik. Səlcuqlu dövlətində elm və təhsil siyasəti necə olub?

XI–XIII əsrlərdə yaşamış Səlcuq imperiyası türk-islam mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynamış dövlətlərdən biri idi. Siyasi hakimiyyətlə yanaşı, Səlcuqlar elm, mədəniyyət və təhsil sahəsinə xüsusi diqqət yetirmişlər. Bu siyasət həm dövlətin ideoloji dayaqlarını möhkəmləndirmiş, həm də İslam sivilizasiyasının inkişafına mühüm töhfələr vermişdir. Səlcuqların elm və təhsil siyasəti yalnız dini biliklərin deyil, həm də dünyəvi elmlərin inkişafına geniş imkan yaratmışdır.

Səlcuq hökmdarları alimləri himayə edir, elm adamlarını saraylarına dəvət edirdilər. Xüsusilə Böyük Səlcuqlar dövründə elm sahiblərinə maddi yardım göstərilir, onların əsərləri qorunur və yayılırdı. Bu siyasət nəticəsində Bağdad, Nişapur, İsfahan kimi şəhərlər elm və mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdi.

Səlcuq vəziri Nizamülmülkün təşəbbüsü ilə XI əsrdə “Nizamiyyə” mədrəsələri yaradıldı. Bu mədrəsələr dövrün ali təhsil müəssisəsi hesab olunurdu. Mədrəsələrdə dini biliklərlə yanaşı, fəlsəfə, riyaziyyat, məntiq və hüquq kimi fənlər də tədris edilirdi. Bu, Səlcuqların təhsil siyasətinin sistemli və dövlət nəzarətində olmasının bariz nümunəsidir.

Səlcuqlar elm siyasətində dini və dünyəvi bilikləri bir-birindən ayırmamış, onları paralel şəkildə inkişaf etdirmişlər. Məsələn, mədrəsələrdə Quran, hədis və fiqh ilə yanaşı, astronomiya, tibb və riyaziyyat da öyrədilirdi. Bu yanaşma, bir tərəfdən dini ideologiyanı gücləndirir, digər tərəfdən isə dövlətin hərbi və iqtisadi gücünü artırırdı.

Elm və təhsil yalnız mədəni inkişaf vasitəsi deyil, həm də siyasi hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün ideoloji vasitə idi. Mədrəsələr vasitəsilə dövlətə sadiq alimlər yetişdirilir, İslam dünyasında vahid dini-siyasi baxış formalaşdırılırdı. Bu, həm də Səlcuqların Abbasilərlə münasibətlərində siyasi güc qazanmasına yardım edirdi.

Səlcuq dövründə çoxsaylı alimlər fəaliyyət göstərmişdir. Məsələn, məşhur filosof və hüquqşünas İmam Qəzali Nizamiyyə mədrəsələrinin ən görkəmli müəllimlərindən idi. Eləcə də, Ömər Xəyyam riyaziyyat, astronomiya və fəlsəfə sahəsində mühüm əsərlər yazmışdır. Bu, Səlcuqların elm siyasətinin nəticəsində alimlərin fəaliyyətinə geniş meydan verildiyini göstərir.

Səlcuqlarda elm və təhsil siyasəti dövlətin ideoloji, siyasi və mədəni həyatının ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Nizamiyyə mədrəsələrinin yaradılması ilə elm və təhsil dövlət nəzarətinə alınmış, dini və dünyəvi elmlərin inkişafına şərait yaradılmışdır. Səlcuqların elm siyasəti nəticəsində İslam dünyasında yeni mədəni yüksəliş mərhələsi başlamış, alimlər yetişmiş və sonrakı dövrlərdə İslam sivilizasiyasının inkişafına zəmin hazırlanmışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2025)

                                                                                  \

Türkiyədə keçirilən növbəti müsabiqə barədə jurmalist, yazıçı, şair Kerim Özbekler “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucularına məlumat verir.

10.VEDAT GÜNYOL ESSE MÜKAFATI QALİBİNƏ 30.000 LİRƏ VERİLƏCƏK, SON MÜRACİƏT TARİXİ: 14 NOYABR 2025, CÜMƏ

Namizədlər esse janrında yazılmış, nəşr olunmuş və ya olunmamış əsərlə müsabiqədə iştirak edə bilərlər. Müsabiqə hər kəs üçün açıqdır.

Əgər əsər nəşr olunmayıbsa, ən azı 30 səhifəlik, türk dilində yazılmış işlərlə müsabiqəyə qatılmaq mümkündür.

Namizədlik üçün müraciət müddəti 31 iyul 2025-ci ildə başlayacaq və 14 noyabr 2025-ci il tarixində başa çatacaq.

Müraciətlər yalnız poçt vasitəsilə qəbul ediləcək. Poçtdakı gecikmələr nəzərə alınmayacaq. Hər hansı sual üçün göstərilən e-poçt ünvanına müraciət edilə bilər.

• Mükafata müraciət edən şəxsin aşağıdakı sənədlərdən hər birindən on bir nüsxə təqdim etməsi tələb olunur:
  a) Son iki il ərzində (2023–2025) nəşr olunmuş kitabı, əgər kitab nəşr olunmayıbsa – Arial və ya Times New Roman şriftləri ilə 12 puntla yazılmış, 1.5 sətir aralığı ilə tərtib olunmuş, ən azı otuz səhifəlik və spiral formada cildlənmiş esse işi.
  b) Tərcümeyi-hal, ünvan, telefon nömrələri və varsa e-poçt ünvanı ilə birlikdə imzalanmış müraciət ərizəsi. Bu sənədlər “Vedat Günyol Esse Mükafatı Katibliyinə” göndərilməlidir.
• Qeyd: Göndərilən əsərlər və kitablar geri qaytarılmayacaq.

10. VEDAT GÜNYOL ESSE MÜKAFATININ MƏBLƏĞİ:

• Birinci yer mükafatı: 30.000 TL
• Münsiflər heyətinin xüsusi mükafatı: 15.000 TL
• Gənc esse yazarı mükafatı: 15.000 TL

10. VEDAT GÜNYOL ESSE MÜKAFATINI DƏSTƏKLƏYƏN QURUM VƏ TƏŞKİLATLAR:
Kartal Bələdiyyəsi – Türkiyə Yazıçılar İttifaqı – Cumhuriyet Qəzeti – PEN Türkiyə Yazıçılar Dərnəyi – İstanbul Atatürk Liseyi Məzunları Vəqfi

10. VEDAT GÜNYOL ESSE MÜKAFATI MÜNSİFLƏR HEYƏTİNİN ÜZVLƏRİ:
Adem Uçar, Adil İzci, Adnan Özyalçıner, Arif Kızılyalın, Bülent Ayyıldız, Av. Celal Ülgen, Hürriyet Yaşar, Hüseyin Ferhad, Hüseyin Köse, Rengin Cemiloğlu, Şenel Gökçe, Tahir Şilkan, Uğur Kökden

10. VEDAT GÜNYOL ESSE MÜKAFATI İCRA HEYƏTİNİN ÜZVLƏRİ:
Adil İzci, Aydın Ergil, Aykut Sezgin, Celal Ülgen, Deniz Şahin, Hürriyet Yaşar, İsmail Biçer, Muharrem Semir, Mustafa Köz, Naci Öztürk, Nesim Ovadya İzrail, Rengin Cemiloğlu, Şenel Gökçe, Tahir Şilkan, Ulviye Alpay

MÜRACİƏT ÜNVANI:
Fatma Yiğit
Kartal Bələdiyyəsi Mədəniyyət və Sosial İşlər Müdirliyi
Belediye Caddesi, No.6
Kartal – İstanbul
Tel: 0 (216) 280 58 09
E-poçt: Bu email ünvanı spambotlardan qorunur. Onu görmək üçün JavaScripti qoşmaq lazımdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Deyirlər ki, insanın adının mənası onun taleyində əhəmiyyətli rol oynayır. Amma elə nadir adlar var ki, onların mənasını dərindən başa düşmək çox çətindir. Məsələn, “Ərtegin” adı. Bu ad azərbaycanlıların adlar siyahısında yoxdur. Lüğət isə, onu belə izah edir; igid varis və ya igidin varisi...

Bəli, bu dəfə sizə ölkəmizdə nadir adlardan birini daşıyan professor Ərtegin Salamzadədən danışmaq istəyirəm. O, 1965-ci ildə Ukraynanın paytaxtı Kiyev şəhərində dünyaya gəlib. Atası- əslən Şamaxı rayonundan olan memar, əməkdar inşaatçı, əməkdar elm xadimi, akademik Əbdül Vahab Salamzadə olub...

Ərtegin müəllim 1987-ci ildə indiki Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin “Təsviri sənət tarixi və nəzəriyyəsi” bölməsini bitirib. 1987-ci ildən AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda çalışır. 1996-2010-cu illərdə İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini vəzifəsini icra edib. Hazırda İnstitutun rəhbəridir. Eyni zamanda, Azərbaycan Memarlıq-İnşaat Universitetinin “Dizayn” kafedrasının professorudur. 1992-ci ildə namizədlik dissertasiyasını Bakıda, 2002-ci ildə isə doktorluq dissertasiyasını Moskva şəhərində müdafiə edib. Sənətşünaslıq elmləri doktoru, professordur. 2014-cü ildən AMEA-nın müxbir üzvüdür...

AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun baş meneceri, Kulturologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Namiq Abbasov onun haqqında yazır: “Ərtegin Salamzadənin elmi fəaliyyətini bir neçə cümlə ilə əhatə etmək mümkün deyil. Onun sənətşünaslıq elminin inkişafındakı fəaliyyəti, şübhəsiz, tədqiqatçılar tərəfindən nə vaxtsa araşdırılacaq. Eləcə də, onun idarəetmə mədəniyyətindəki uğurlu fəaliyyəti insan münasibətləri mədəniyyətinin xüsusi göstəricisi sayıla bilər. Rəhbərlik etdiyi Memarlıq və İncəsənət İnstitutu kollektivinin, xüsusilə gənc tədqiqatçıların hörmətini qazanması onun xüsusi özəlliklərinin olmasından xəbər verir. Yəni söhbət elmli, ədalətli və yüksək keyfiyyətləri özündə cəmləşdirən bir insandan gedir. Daha mühümü, bu gün üçün aktual olan isə insani keyfiyyətlərin önə çıxarılması və şəxsin düşüncə tarixində arzulanan kamillik yolundakı irəliləyişlərini izləməklə əməllərinin yaxşı nümunə kimi göstərilməsidir. Bir sözlə, Ərtegin müəllimin özəlliyi böyüklə-böyük, kiçiklə-kiçik, hər kəsin səviyyəsinə uyğun ünsiyyət, xoş rəftar, tabeliyində olanlara bunu hiss etdirmədən hər zaman "siz" deyərək qarşısındakını dəyərləndirməklə insanlığı təbliğ etməkdir. Əslində, bu fundamental dəyərlərin təbliğidir...”   

...Bakı, İstanbul, Daşkənd, Almata, London, Budapeşt, Tunis, Moskva, Sankt-Peterburq və Krasnodar şəhərlərində nəşr olunan, Azərbaycan sənətşünaslığının tarixi və metodologiyasına, dizayn və heraldikanın vizual dilinin problemlərinə həsr etdiyi 160-ə yaxın elmi əsərin müəllifidir. Onlardan “Azərbaycan sənətşünaslığı. XX əsr”, “Elçin Əlibəyli: rəssam və bədii ənənə”, “Dizayn və informasiya”, “İncəsənət və sənətşünaslıq” monoqrafiyaları, “Dizayn tarixi”, “Vizual informasiya” ali məktəblər üçün tədris vəsaitləri, “Məlik Ağamalov. Boyakarlıq”, “Tofiq Rəsulov. Şəbəkə” və “Akmal Nur. Boyakarlıq” kataloqlarını göstərmək olar...

...Çox səmimi adamdır. Təkəbbür və lovğalıqdan uzaqdır. Nizam-intizamı xoşlayır. İnanılmaz dərəcədə ağıllıdır və həmişə onun beyni qəbul etdiyi məlumatları təhlil etməklə məşğuldur. O, dünyanı öz xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırmaqdan və ətrafında dinc, nizamlı bir məkan yaratmaqdan zövq alır. Bəzən, həyatda buraxdığı kiçik səhvlərə görə, özünü çox sərt və amansızcasına tənqid edir. Bu onun olduqca ağıllı olmasının təzahürüdür. O, hər vəziyyətdə bütün nəticələrə nəzarət etməyi bacarır. İşlərini planlaşdırmağı sevir. Mütəşəkkil və nizamlıdır. Bundan əlavə, çox ehtiyatlıdır. Səhv etməkdən, könül qırmaqdan qorxur. Səliqə-səhmana ciddi riayət edir. Gözlənilməz sürprizləri sevmir. Söz verdisə sözünə hökmən əməl edir. Adamları ruhdan salmaq onun təbiətinə yaddır. Əksinə, adamlara bacardığı qədər kömək etməyə hazırdır. Təfərrüat yönümlü insandır. Məzmunlu və məntiqlidir...

...Bəli, ölkəmizdə nadir adlardan birini daşıyan Ərtegin müəllim də, adına uyğun taleyini yaşayır. Bu gün onun yubileyidir, 60 yaşı tamam olur. Təbrik edirik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bir zamanlar Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Gəncə Bölməsinin sədri, Respublikanın əməkdar incəsənət xadimi Məmməd Alim var idi bu dünyada. 

Gəncə ədəbi mühitinin dəyərli nümayəndəsi, qiymətli imzası idi. 

Düz 11 il bundan əqdəm, 28 avqust 2014-cü ildə onu itirdik. Özündən sonra kitabları, bir də xatirəsi qaldı…

Bu günkü anım günündə onu hörmətlə anırıq. “Allah rəhmət eləsin!” deyirik.

Şair 1989-cu ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Gəncə bölməsinə sədrlik edib. Məmməd Alimin 20-yə qədər kitabı işıq üzü gorüb. Bundan başqa onun dünya ədəbiyyatından tərcümələri də çoxdur. İlk kitabı olan “Ürəyimin şəkli” 1979-cu ildə 30 yaşı olarkən dərc edilib. 

2007-ci ildə onun haqqında "Yuva qurdum söz içində. Məmməd Alim" adlı sənədli film çəkilib. Həmin ekran əsərində şairin bütün yaradıcılığı, şeirlərinin yaranma tarixcəsi öz əksini tapıb. 

Onun ən məşhur şeiri isə "Dünya, qapını aç, aç çıxım gedim" şeiridir ki, bu çeiri də bu anım günündə oxuculara təqdim etməyi borc bilirik. 

Könlümə bir yuva yapa bilmədim,
Başımı daşına çırpa bilmədim,
Qapın hayandadı... tapa bilmədim.
Dünya, qapını aç, aç çıxım gedim.

Kimsə çağırıbdı, haya gəlmişəm,
Qəlbi, ruhu təmiz - saya gəlmişəm
Bilmədim ki, toya, vaya gəlmişəm
Dünya, qapını aç, aç, çıxım gedim.

Bəndənin tanrıya ərki çatışmır.
Səhvləri sərməyə sərgi çatışmır.
Ürəklərdə təkcə sevgi çatışmır.
Dünya, qapını aç, aç çıxım gedim.

Ürəyim illərdən əsim-əsimdi,
Qulağına çatan quru səsimdi,
Qonağın olduğum illər bəsimdi,
Dünya, qapını aç, aç çıxım gedim.

Göydə şimşəyinə dönüb çaxmaram.
Yerdə bulağınla qoşa axmaram.
Vallah, bircə yol da geri baxmaram.
Dünya, qapını aç, aç çıxım gedim.

Yenidən boşalıb, dolmaq çətinmiş.
Bir dində, bir donda qalmaq çətinmiş.
Zəmanə adamı olmaq çətinmiş,
Dünya, qapını aç, aç çıxım gedim.

İnsanıq, ağacıq, quşuq, böcəyik,
Tapılmaz tapmaca, sir, bilməcəyik.
Onsuz da nə vaxtsa görüşəcəyik.
Dünya, qapını aç, aç çıxım gedim…

Ömrümün sonuna söz sələmim var,
Başdaşım olacaq bir qələmim var,
Axı, burda mənim nə ölümüm var
Dünya, qapını aç, aç çıxım gedim.

Bəli, həqiqətən də şairin özünə başdaşı olacaq bir qələmi vardı, bu qələmlə bu cür gözəl şeirlər yaratdı.

Nə deyək. O dünyası gözəl olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2025)

Mehparə Bəkirova, Oğuz Rayon Mərkəzi Kitabxanasının informasiya –resurs şöbəsinin müdiri. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Yayın lap isti günlərində şəhərdən tez-tez qonaqlarımız olardı. Hər yay eyni mənzərə təkrarlanardı: tozlu, bürkülü küçələrdən, havasız mənzillərdən çıxıb gələn şəhər sakinləri bizim kəndə çatanda sanki rahat nəfəs alırdılar. Elə öz dilləriylə desək, "nəfəs almağa" gəlirdilər.

Biz ölkənin ən gözəl və sərin guşələrindən birində — Böyük Qafqaz dağlarının ətəyində yerləşən bir kənddə yaşayırıq. Bura elə bir yerdir ki, dağların başı ilin istisində belə qarsız qalmaz, bulaqların suyu isə elə soyuqdur ki, içəndə insanın dişi göynəyir. Gündüzlər bəzən günəş od tökərdi — toyuq belə kölgəyə çəkilər, ağaclarda bir yarpaq belə tərpənməz, yolların tozu qızmar günəş şüaları altında öz xaotik hərəkətində olardı. Amma axşamlar... axşamlar bambaşqa bir aləm olardı. Hava yavaş-yavaş sərinləyər, dağlardan əsən yüngül meh pəncərə pərdələrini oynadar, evin içini bənzərsiz bir təravətlə doldurardı.

Alça, gilas, qovaq ağaclarının yarpaqları pıçıltı ilə danışar, çox uzaqlardan meşə heyvanlarının səsi duyulardı. Həyətdə samovar qaynayar, dəmlənən çayın qoxusu, təzə dərilmiş nanənin ətri ilə qarışaraq ətrafı bürüyərdi. Gələn qonaqlar bu sakitliyi, bu təravəti bəlkə də şəhərdə illərlə axtarsalar tapmazdılar.

Bu il istilər bir qədər gec düşmüşdü. Amma buna baxmayaraq, illərin dostu olan şəhərli qonaqlarımız elə ilk isti gün bizdə idilər. Onlar üçün yay, kənd, təbiət və biz – artıq bir ayrılmaz bütövlük idi.

Hər zaman olduğu kimi, samovarın həzin nəğməsi yenə də bizi bir yerə toplamışdı. Kənd həyətində qurulmuş kölgəli taxta masanın ətrafında hamı toplaşmışdı. Kəklikotu ilə dəmlənmiş ətirli çay fincanlara süzülmüş, samovarın zümzüməsi, günəşin son şüaları altında lap nağılvarı görkəm yaratmışdı.

Danışılan sözlər, səslənən qəhqəhələr, ara-sıra düşən dərin sükutlar hamısı bir yerdə keçmişin yaddaşını pıçıldayırdı. Hər bir söhbət bir xatirəni oyadır, hər xatirə bir nəfəsi, bir baxışı, bir keçmiş yay axşamını yada salırdı.

— Yadınızdadır, o il qəfil dolu yağdı, meyvə bağlarının yarısı viran oldu...

— Həə... bir də o axşamki odun sobasında bişən qarğıdalının ətri...

— Bunu ancaq kənddə duymaq olur...

Kəndin sükutu, uzaqlardan eşidilən cırcıramaların səsi, axşam mehi və samovarın pıçıltısı – bunlar şəhərdən gələnlər üçün təkcə rahatlıq deyildi, eyni zamanda unudulmuş bir həyat tərzinin keçmişdən gələn ənənəsi idi.

Çay süfrəsinin üzərində yenicə bişmiş böyürtkən mürəbbəsi, qənd, konfet, qarpızdan hazırlanmış şirniyyat, müxtəlif bişintilər, meyvələr və közdə qızardılmış şirin qarğıdalı vardı.Hamı söhbət əsnasında çayla birlikdə bu nemətləri də nuş edirdi.

Kiminin əlində mürəbbəyə batırılmış çay qaşığı, kiminin əlində isti qarğıdalı vardı. Uşaqlar qarpızın qara tumlarını bir-bir pəncərədən atmağa çalışır, böyüklər isə gah keçmişdən, gah bu gündən danışırdılar.

Süfrənin ətrafında bəzən zarafatlar, bəzən dərin düşüncələr dolaşırdı. O axşam sanki zaman yavaşlayır, hər udum çay, hər dilim şirin bir duyğuya çevrilirdi.

Közdə bişən qarğıdalı xüsusilə ləzzətli idi. İsti-isti yeyildikdə o qədər şirin, o qədər ətirli olurdu ki, adam doymaq bilmirdi. Amma bir az soyuyan kimi əvvəlki dadı qalmazdı – ona görə də gərək çay süfrəsində, elə isti halda yeyiləydi.

Elgiz əmi hər zamankı yumoru ilə, yarızarafat-yarıciddi səsləndi:

— Ay camaat, qarğıdalı payınızı yeyin ha! Səhərə qalmasın, yoxsa Dəli Dilbər kimi edərəm!

Hamı güldü. Elgiz əminin bu cür zarafatları hamının dilində əzbər idi. “Dəli Dilbər” deyəndə, kənd camaatının gözünün önünə bir obraz canlandı — kəndin bir vaxtlar məşhur olmuş, qəribə əhvalatlarla yadda qalan qadını.

Bu hekayəni xatırlayanlar güldü, xatırlamayanlar  maraqla soruşdu və yenidən süfrədəki səmimiyyət, gülüş, birlik havaya qarışdı. Elgiz əminin “Dəli Dilbər” zarafatı hamının marağını oyatdı. Süfrə ətrafındakılar bir anda susub gözlərini ona dikdilər.

— Danışın görək, nə əhvalatdı elə? – deyə evin xanımı gülümsəyərək soruşdu.

— Hə, Elgiz əmi, yenə neyləmişdi bu Dilbər xala? – deyə biri çay fincanını qarışdıraraq əlavə etdi.

— Qoy danışım da, əgər çayınız soyumayıbsa, – dedi. Elgiz əmi gözünü uzaqdakı dağa dikərək, sanki xatirəni ordan çəkib çıxarırmış kimi.

— Bu Dilbər, rəhmətlik, kəndin özünəməxsus adamı idi. Bir az sərbəst, bir az sərsəri, amma ürəyi təmiz. Yayın lap qızmar vaxtı idi, belə bir axşam. Elə bugünkü kimi hamı həyətdə samovar başında oturub çay içirdik.

Elgiz əmi baxışlarını havanın qaralmaqda olan üfüqünə zillədi. Gözlərini sanki görünməyən bir nöqtəyə dikmişdi – xəyalları onu çox uzaqlara aparmışdı. Ürəyində nəsə titrədi, susqunluğun içində bir səs oyanırdı. Birdən dodaqlarını yüngülcə tərpədərək dilləndi:

— Nənəm, rəhmətlik... bir əhvalat danışmışdı mənə. O qədər illər keçib, amma o gecənin səsi, havası, hətta qoxusu hələ də yadımdadı...Sonra bir az susdu. Oradakıların hamısı sakitcə gözləyirdi. Elə bil hamı eyni anı hiss etmişdi — bir həyatın səssiz pərdəsi aralanırdı.

— Bu əhvalatı... — dedi və çiynindən ağır bir xatirəni endirirmiş kimi nəfəs aldı — nənəm danışmışdı, o vaxt mən uşaq idim... Nənəmgil əvvəllər Şuşada yaşayırdılar. Sadə bir ailə idilər və o dövrdə Şuşada dolanışıq çox çətin idi. Ona görə də bir müddət sonra köçüb Ağdamın Seyidli kəndinə gəlirlər. Kəndə yerləşərək, kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmağa başlayırlar. Aradan bir müddət keçir... Payız fəsli idi. Bir axşam taxta qapının önündə dörd-beş atlı peyda olur. Sonradan məlum olur ki, bunlar quldur imiş. Babamdan evdə olan ərzaq məhsullarını verməsini tələb edirlər.

Babam onlara qarşı çıxır. Deyir:

— Mənim dörd körpə uşağım var. Qarşıda uzun və sərt qış gəlir. Bu ərzaqla biz birtəhər yaşayacağıq.

Lakin quldurlar onu dinləmir. Onlardan biri silahını çıxarıb babamı düz ürəyindən vurur. Kişi elə oradaca, qapının önündə can verir. Beləcə, nənəm bütün əzab əziyyəti təkcə öz çiyninə götürərək dörd övladını böyütməyə çalışır.

Nənəmdən başqa kənddə taleyi nənəmin taleyinə oxşar daha bir qadın da vardı. Adına dəli Dilbər deyərdilər. Onun da ərini quldurlar öldürmüşdü və təkbaşına üç uşağa baxmaq məcburiyyətində qalmışdı. Dilbər — o vaxt gənc bir ana — üç körpə uşağı ilə bir başına, biçarə qalır...

Bu əhvalata bənzər bir hadisədən sonra Dilbər, çarəsiz qalan bir qadın kimi, üç övladı ilə birlikdə köhnə, dar və qaranlıq bir komada baş-başa yaşamaq uğrunda mübarizə aparır. Kənddə kiminsə köməyinə bel bağlamadan, bütün çətin işlərin öhdəsindən gəlməyə çalışır. Odunu da özü qırır, bağda-bostanda da özü işləyir, bazara da özü gedir, övladlarını da özü böyüdür.

Bir neçə il keçir... Hər keçən il onun çiyinlərinə bir yük, ruhuna bir kölgə salır. Dilbər artıq əvvəlki saf, sakit qız deyil – həyat onu sərtləşdirir. O, həm evin anası, həm də kişisidir.

Zamanla xasiyyəti də dəyişir: kobudlaşır, sərtləşir, bəzən isə el arasında "dəli" adlandırılacaq qədər açıq sözlü və kəskin olur. Amma içində bir yerdə, dərinlikdə – susan, əzilən, yorulan bir ana ürəyi hələ də döyünür...

Dilbər və övladlarının yaşadığı köhnə daxma cəmi iki otaqdan ibarət idi. Taxta divarları rütubətdən çatlamış, tavanı isə sızan dam suyu ilə ləkələnmişdi. Çox vaxt Dilbər uşaqlarını başına toplayıb bir otaqda yatır, o biri otağı isə nadir hallarda istifadə edirdi. Elə bil o otaq onun keçmişindən bir xatirə kimi donub qalmışdı – susqun, soyuq və toxunulmaz.

Dilbər çox zaman uşaqlarına qarın dolusu çörək tapıb verə bilmədiyindən, bir az un tapan kimi ondan əriştə kəsər, qurudib saxlayar, sonra onu bişirıb qış axşamlarında isti yemək kimi uşaqlarına verərdi. Bu da soyuq qış axşamlarını onlar üçün daha ilıq edərdi.

Bir qış axşamı, havanın kəskin şaxtası kəndin hər evinin qapısını kip bağladığı bir vaxtda onların kəndinə qərib bir yolçu gəlir.

Kəndin dar cığırları qarla örtülmüş, ayaq səsləri belə boğulmuşdu. Qərib isə bu səssizliyin içində tək-tənha irəliləyir, sanki hansısa qapının arxasında bir istilik, bir insan səsi axtarırdı... Yolçu kəndin girəcəyində yerləşən “kəndin gimgə”sinə — yəni kənd kişilərinin yığışıb söhbətləşdiyi yerə gəldi. İçəri girəndə ocaq ətrafında toplaşmış kişilər bir anlığa susurlar. Onun üz-gözündən yorğunluq və soyuq aydın sezilirdi. Ayaqlarına dolanmış palçıq və əynindəki nəm paltarı onun uzaqdan gəldiyini göstərirdi. Yolçu yavaş və ehtiramla salam verib sonra deyir:

— Bağışlayın, mən yolçuyam. Bu gecə üçün bir gecəlik bir sığınacaq axtarıram. Çox yorğunam... və... acam.

Kənd kişiləri baxışlarını bir-birinin üzünə zillədilər. Kimsə dinmir, kimsə yavaş-yavaş baxışını aşağı endirir. Tanımadıqları bir adamı evlərinə buraxmaq heç kimin ürəyindən keçmir. Çünki bu yerlərdə yadın kimliyi bilinmədən ona qapı açmaq nadir hal idi.

Bir neçə dəqiqəlik sükutdan sonra yaşlı kişilərdən biri dilləndi:

— Bunu, deyəsən, Dilbərin evinə göndərmək lazımdı. Onsuz da tək yaşayır, uşaqlarıyla. Kimsəyə zərəri toxunmaz bu yolçunun. Bəziləri başını tərpədir, bəziləri bu fikirdən narazı qalır. Amma sonda razılaşırlar. Kimsə nə açıq "bəli", nə də sərt "yox" demir. Elə susqunluqla razılaşılır...

Bir gənc oğlan yolçunu götürüb Dilbərin evinə tərəf apardı.

Yolçu Dilbərin evinə çatanda qapını yavaşca döyür. Qış gecəsinin sükutunu pozan taqqıltı içəridəki səssizliyə toxunur. Bir neçə saniyə sonra taxta qapı azca aralanır – arxasında qaranlıqda görünən qadın fiquru dayanır.

Yolçu başını aşağı salaraq sakit səslə dedi:

— Mən Allah qonağıyam. Yolda qalmışam. Bir gecəlik sığınacaq istəyirəm. Əgər mümkündürsə, bir tikə də yemək... Çünki açlıqdan ayaqlarım bir-birinə dolaşır. Qadın bir anlıq susur. Əlinin kölgəsi ilə başını örtməyə çalışan bu adamın səsi yorgun, baxışları isə sanki ümidsiz idi. Amma gözlərində yad olmayan bir nisgil də vardı – elə bil bu evin, bu kəndin dərdini tanıyırmış kimi...

Dilbər ötkəm, bəlkə də bir az kobud səslə — qadına yaraşmayan tonla — deyir:

— Gəl, içəri keç...

Qonaq asta addımlarla içəri daxil olur. Uşaqların təəccüblə və bir az da qorxu ilə dolu baxışları altında evə keçir, sobaya yaxınlaşıb dizlərini qucaqlayaraq yerə çökür. Üzü solğun, bədəni taqətsiz idi. Elə bil uzun illərin yorğunluğu bu qoca daxmanın içində nəfəs alırdı.

Dilbər, sanki heç nə olmamış kimi, o biri otağa keçir. Bir az sonra qayıdaraq soruşur:

— Əriştə bişirsəm, yeyərsən?

Kişi başını azca qaldıraraq, yorğunluqdan göz qapaqları ağırlaşsa da, açlıq hissi onu danışmağa vadar edir:

— Yeyərəm... Əlbəttə, yeyərəm...

Dilbər əllərini silib işə girişir. Əvvəldən kəsib qurutduğu əriştəni qaynar suya atır. Otağı buxarlanmış undan, duzdan, sükutdan və bir az da kimsəsizlikdən ibarət qəribə bir hava bürüyür.

Gecədən xeyli keçmiş, əriştə hazır olur. Dilbər bir boşqaba əriştəni çəkib gətirir.

Qonaq əriştəni iştahla, səssizcə yeyir. Gözlərinə azacıq həyat işığı gəlir. Dilbər sözsüz ikinci boşqabı da doldurur. Qonaq onu da iştahla yeyir.

O doyduğunu bildirmək istəyəndə, Dilbər sərt səslə dedi:

— Hamısını yeyəcəksən. Yoxsa qazan dolu əriştəni başına tökərəm...

Kişi ev sahibəsinin nə demək istədiyini anlamasa da, qadının gözlərində qəribə bir qətiyyət görür. Naəlac qalıb, bütün qazandakı əriştəni də çətinliklə olsa da bitirir. Qarın toxluğu ilə gözləri yumulur, Dilbərin göstərdiyi küncə uzanaraq yuxuya gedir. Uşaqlar isə otağın bir küncündən hələ də bu qərib qonağı susaraq izləyirlər.

Hamı gecəni yatır. O gecə daxmanın divarlarını yalnız sobanın közərtisi işıqlandırırdı. Uşaqlar anasının ətrafında yuxuya getmiş, Dilbər isə qaranlıq otağın dərinliyinə baxaraq fikrə dalmışdı. Qonaq isə, dediyi kimi, sobanın yanında bükülüb yatırdı.

Səhər açılanda, evdə qəribə bir səssizlik vardı. Dilbər uşaqların yuxudan ayıldığını görüb, qonağı oyatmaq üçün o biri otağa keçir. ...Amma otaq boş idi. Qonaqdan nə səs vardı, nə nəfəs, nə də bir hənir.

Dilbər heyrətlə qapıya tərəf baxır — qapı açıqdı. Ayaq izləri, qonağın çoxdan bu evi tərk etdiyini deyirdi. Uşaqlar da bir-bir o biri otağa keçir, hamısı təəccüblə bir-birinə baxır.

O, dünən gecə qonağın əriştəni necə acgözlüklə yediyini, sonra isə başını sobanın yanına qoyub dərhal yuxuya getməsini unutmamışdı. Amma indi bu adam bir təşəkkür belə etmədən sakitcə aradan çıxmışdı.

Qonaq deyəsən daha ikinci qazan əriştəni yeyə biləcək halda deyildi. Qorxudan sakitcə çıxmışdı aradan.

Elgiz əmi əhvalatı danışıb bitirmişdi. Amma heç kim dinmirdi. Hərə bir tərəfdə oturmuşdu, lakin hamının baxışları hələ də Elgizin üzərində donub qalmışdı. Sanki danışılanlar qəlblərində bir iz buraxmışdı. Ocağın alovu qımıldandıqca, sükutun içində bir qəribə təlatüm vardı. Elə bil kimsə nə isə deməliydi, amma sözlər boğazda düyünlənmişdi.

Samovarın zümzüməsi də sükuta qarışmışdı. Sanki o da danışılanlara qulaq kəsilmişdi. Hərə öz qarşısındakı közdə bişmiş qarğıdalını sakitcə çeynəyir, heç kəs səsi pozmağa cürət etmirdi. Sərin yay axşamının yüngül mehində zaman dayanmış kimi görünürdü. Gözlər yavaş-yavaş yuxuya təslim olur, gecənin yorğunluğu çiyinlərə çökməyə başlayırdı.

Elgiz əminin zarafatla söylədiyi “Dəli Dilbər kimi edərəm” sözləri indi artıq hamı üçün tamamilə aydın idi. O sözlərin arxasında illərin ağrısı, acısı və bir qadının taleyində gizlənmiş bir ömür yatırdı.

Ay səmada yavaş-yavaş buludların arasından boylanırdı. Ulduzlar bir-bir göz qırpır, sanki Dilbərin taleyini dinləyirmiş kimi səssizcə baxırdı yerə. Hava yay axşamına xas sərinliklə dolmuşdu. Közdə bişmiş qarğıdalının iyi hələ də havada qalırdı, amma onu artıq kimsə yemirdi. Hər kəsin qarnı tox, amma qəlbi kövrək idi.

Elgiz əmi süfrənin başında əyləşib, dizlərinə dirədiyi əlləri arasında başını aşağı salmışdı. Baxışları uzaqlarda, amma qəlbi çox yaxında – o illərdə, o qadının yanında idi. Onun nənəsindan eşitdiyi bu əhvalat sanki bu gecə yenidən yaşanmışdı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2025)