Super User

Super User

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair İstanbulda yaşayan Oğuz Məhəmmədikiyadır.

 

 

Oğuz Məhəmmədikiya

İstanbul

 

 

KÖRPƏ DİNOZAVR

 

Ölülərimi Qucaqladım

Üç kərə Döydüm Daşın

Çatlağından süzülərək

Dirilərimi tanımazdan öncə

Dirildirildim ortadoğudan avropalı gözümlə

Baxdım həyatın ənənəvi boyutuna

Damızdırdım bıçaqdan süzən ovcumun qanını.

 

Barışı sağladım inəklər qəbiləsi ilə

donuzlar tayfasının arasında

Sonra

Çaxırladım gözümdən ağzıma axan şor dənizi

Və birdən atıldım miladdan sonrakı ilk günə

Miladdan öncəni də vərəqlədim

Qutladıq bərabər miladın şərəfinə

Kılavarı dağında yanan şamı püfləyərək

Tanrının ağzından əsən hava ilə...

 

Yerlərdə sürüklənən qutsallığı da gördüm

Qardaşlığın ovucdan axan qana hörmətsizliyini də

İndi isə sevişmə törəsində

Qırmızı bezin ağappaq qaldırılma anındayam.

 

Xirosimaya qan ləkəsi düşməmiş hələ

Addımladım qadınların başından açılan

Yelin sərinliyində

Və tam mədəniyyətin ortasında

Qaldırdım atamın paslı qılıncını...

 

Cənnətdən yenərkən

Qırılan ayağımı miras buraxmışam

Məndən sonrakı əziklərə.

 

İlk dəfə gördüyümdə səni

Körpə ilan idin ağacın gövdəsinə uzanan

Balıq babanın son dəyişməsi idin təzə

Saçının ucunu da hörmüşdün oysa.

 

Sevirəm (üstünə basaraq) səni.

 

Sevmək sözcüyünü quşlardan Öyrənmişdim

İlk cınqıltılı samitliyimdə

Və sənə uzanan əlimə toxunduğunda anlamışdım dərimdən

ötə biləcəyimi.

 

Bax hələ haradasa

Qızıl almadan yeyəcək idim ilan qadın!

 

Məni tanrıyla baş-başa

Buraxma lütfən

Məni sevməz bilirəm.

 

Dandırılmışam,

Unutdurulmuşam ona.

Altımı doldurduğum günlər idi.

Ondan qorxduğum an

Ürəyimə oturmamışdı zatən.

 

On bir yaşımda bildim dəniz

Mavi olmaz

Çiynimdəki ağ geyimli mələyin

İftirasını bildim.

 

On iki yaşımda tanıdım coğrafiyamı

Və tam on beş yaşımda

Qonşunun qızı əmizdirdi

İçimdəki körpə dinozavrı.

 

On altı yaşımda qarğaların

Sevişməsini görməklə

Açıldı gözüm.

 

İndi islamdan sonra

Min dörd yüzüncü ildəyəm

Donuzlar inəkləri sağır

Və içimdəki körpə dinozavr

Doğulmağa meyilli deyil...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.05.2025)

 

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

 

 

 

Həyatda ən böyük sərvətin nə olduğunu bilirsinizmi?! Bu, sağlamlıqdır. Düzdür, “sağlamlıq hər şey deyil, amma sağlamlıq olmasa, hər şey heç bir şeydir” (A.Şopenhaur).

Güc və xoşbəxtliyin təməlidir sağlamlıq. Ona görə də xəstələnən kimi tez-tələsik həkim yanına qaçır, keyfiyyətli iynə-dərman axtarışına çıxırıq. Bəs pulsuz-parasız, iynəsiz-dərmansız müalicə usulunun olduğunu da blirsinizmi?!  

 

Bəli, bəli, təəccüblənməyin, belə bir üsul da var. Adı da biblioterapiyadır, yəni kitabla müalicədir. “Əşi, kitabla da müalicə olar”, - deməyin. Diqqətlə oxusanız, özünüz də görəcəksiniz ki, mütaliə həm də güclü sağaldıcı prosedurdur.

Dünya ailmlərinin apardığı araşdırmalar müəyyən edib ki, kitab mütaliəsi insanın, fiziki, zehni və hissi inkişafında, xəstəliklərin müalicəsində vacib vasitələrdəndir. İnsanların həyatında müvəffəqiyyəti gücləndirən başlıca amillərdən olan mütaliə onların ruhi və fiziki sağlamlığının profilaktikasında da əhəmiyyətli rola  malikdir. Edvard Hant yazırdı ki, “idmanın bədənə göstərdiyi təsiri kitab beyinə, ruha göstərir”. 

Ona görə də bu gün inkişaf  etmiş ölkələrin bir çox aparıcı klinikalarında yeni   müalicə metodu – biblioterapiya ("kitabla müalicə") tətbiq edilir. 

Əslində psixoterapiyanın bir forması olan biblioterapiyanın tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Romalılar inanırdılar ki, kitab oxumaq insanın psixi sağlamlığının normadaqalması üçün çox faydalıdır. Qədim yunanlar kitabxanaları “ruhun dərmanı” hesabedirdilər. Tarixçi Diodorus yazırdı ki, antik tibb kitabxanasının girişində “ruhunsağalma məkanı”sözü yazılırmış.  Mənbələrə görə, Misir fironu II Ramzesin kitabxanasının girişində də üzərində "Qəlb üçün dərman" sözləri yazılmış lövhə asılıbmış.  Qədim yunan filosofu və riyaziyyatçısı Pifaqor da bir sıra xəstəliklərin müalicəsində musiqi ilə yanaşı, kitablardan da (şeirlərdən) istifadə edirmiş. Kitabla müalicə Yunanıstanın ilk kitabxanalarında tətbiq edilib. 

Məşhur alim və təbib İbn Sina “Şəfa kitabı”nda loğmanın, təbibin əlində “üç vasitə olmalıdır" yazırdı və onlardan birincisinin söz olduğunu bildirirdi. Orta əsr mənbələrində qeyd olunduğuna görə, 1272-ci ildə Qahirədə Əl-Mənsur  xəstəxanasında Qurani-Kərimdən  müalicə üsulu kimi də istifadə olunmuşdur.

Avropada isə biblioterapiyanın əsası ilk dəfə kilsə kitabxanalarında qoyulmuşdur. XVIII əsrdə praktika ilə məşğul olan ingilis həkimi T.Seidengen bu məqsədlə öz xəstələrinə Servantesin o dövrdə məşhur olan "Don Kixot" kitabını tövsiyə edirmiş. 1802-1810-cu illərdə amerikalı Benjamin Ruş tərəfindən “biblioterapiya” üsulu irəli sürülüb. Ruş deyirdi ki, biblioterapiya üçün romanlar dini mətnlərdən daha effektivdir. Daha sonra 1853-cü ildə amerikalı həkim Con Minson Qalt, “A Lecture On İdıocy” (“İdiotizm üzrə mühazirə”) kitabını yazaraq biblioterapiya elmində yeni üfüqlərə yol açıb. O, kitabda ruhi xəstələr üçün oxumanın beş faydasını qeyd edib.

Kitabla müalicə metodu elmi cəhətdən ilk dəfə 1916-cı ildən əsaslandırılmağa başlanıb. "Biblioterapiya" termini birinci dəfə 1916-cı ildə Amerika tədqiqatçısı Samuel Crothers tərəfindən istifadə edilmişdir.

1939-cü ildə Amerika Kitabxana Birliyi qurulub və biblioterapiya kitabxanaçılıqda rəsmi status qazanıb. (https://sherg.az/aktual/197083)

Hazırda dünyanın aparıcı klinikalarında və kitabxanalarında həkim, kitabxanaçı, filoloq, psixoloq və sosialoqların  yekdil rəyi əsasında müxtəlif xəstəliklərlə əlaqədar oxunması məsləhət görülən bədii ədəbiyyatların tövsiyə siyahıları hazırlanmışdır. Həkimlər və kitabxanaçı mütəxəssislər qəhrəmanların hansı kitablarda oxucu ilə eyni problemləri olduğunu bilir və ona uyğun kitablar təklif edirlər. Və yaxud həmin əsərlər birlikdə ucadan oxunur. Sonra terapevt və yaxud kitabxanaçı ilə birlikdə interaktiv formada müzakirə edilir.

Kitab oxumaq insana stresli vəziyyətlərin öhdəsindən gəlməyə kömək edir. Müəyyən edilib ki, müntəzəm olaraq mütaliə ilə məşğul olan insanlar stress və depressiyaya daha az məruz qalırlar,  daxili ləyaqət hissinin çatışmazlığından əziyyət çəkmirlər, çətin situasiyalardan daha yaxşı çıxa bilirlər, daha sağlam yuxu yatırlar. Mütaliənin stresi azaltdığı elmi araşdırmalar nəticəsində də sübut olunmuş bir həqiqətdir. Cəmi 6 dəqiqə kitab oxumaq stressin səviyyəsini 30 %-ə qədər azalda bilir ki, bu da musiqi terapiyasından və ya gəzintidən daha səmərəlidir.   

 

Bəzi məlumatlara görə, hər ikinci insult və infarktların 40%-ə qədərinə səbəb artan stress səviyyəsidir. Sasseks Universitetində aparılan araşdırma nəticəsində məlum olub ki, kitab oxumaq, bəlkə də, dünyada ən sakitləşdirici prosesdir – bu, stressi 68 faiz azaldır. Əsəb sisteminə faydalı təsirləri baxımından kitab oxumağın havada gəzməkdən daha yaxşı olduğu ortaya çıxıb.

Kitablar beyni tonlayır. Araşdırmalar göstərir ki, müntəzəm kitab oxuma, beynin məlumat saxlama qabiliyyətini artırır və çətin problemləri həll etməyi asanlaşdırır. Mütaliə həmçinin beyində stres hormonunu azaldaraq zehnin rahatlaşmasına kömək edir. Alimlərhesab edirlər ki, mütaliə beynin səkkiz bölgəsini vəonların arasında sinir əlaqəsini aktivləşdirir. Görkəmli fransız yazıçısı D.Didro deyirdi: “Hər kim kitab oxumursa, o düzgün fikirləşə bilməz”. Doğrudan da, ən dərin, əhatəli bilik, elmi dünyagörüşü məhz mütaliə yolu ilə yaranır. 

Mütaliə sayəsində yaşlı insanlar demans (Alzheimer xəstəliyi) kimi xəstəliklərə daha az məruz qalırlar. Kitab oxuyan qocaların beyinləri məşq edir və onların idrak qabiliyyətləri kitabları unudan yaşıdlarına nisbətən xeyli dərəcədə yüksək olur.

Yatmazdan əvvəl kitab oxumaq dincəlməyə, daha yaxşı yuxuya getməyə və daha sağlam yatmağa kömək edir. Yeri gəlmişkən, dünyanın əksər tədqiqatçıları hələ də hesab edirlər ki, kağız kitabları oxumaq (və ya ekstremal hallarda elektron mürəkkəb daşıyıcılarından istifadə etməklə) telefon və ya kompüterin ekranından məlumat almaqdan qat-qat yaxşıdır.

Tədqiqatlara əsasən, gün ərzində 5-10 dəqiqə kitab oxumaq infarktdan yaxa qurtarmaqüçün kifayətdir. Kitab oxumaq insultdan sonra daha sürətlə bərpa olunmağa kömək edir. Mütəxəssislər bildirirlər ki, insult keçirmiş kitab həvəskarları kitab oxumayanlarla müqayisədədaha tez sağalırlar. Tədqiqatçılar kitab həvəskarlarının yaddaşın zəifləməsi ilə əlaqədarxəstələnmək riskini 40 faiz azaltdıqlarını söyləyirlər, çünki oxumaq beyin hüceyrələrini məhv olmağa qoymur.

Mütaliənin effektivliyi depressiya, yüngül alkoqol asılılığı, narahatlıq, qidalanma pozğunluğu və ünsiyyət problemləri kimi xəstəliklərinmüalicəsində də sübut edilib. Maraqlı bir fakt da aydın olub ki, mütaliə qızlara nisbətən oğlanlara, onların gizli hissləri duymaq qabiliyyətinin inkişafına daha yaxşı təsir edir.  

 Liverpul Universitetinin alimləri mütaliə zamanı könüllülərin beyin aktivliyindəki dəyişiklikləri müşahidə ediblər. Məlum olub ki, yüksək poeziyanın təsiri altında beynin emosiyalara cavab verən hissəsinin fəaliyyəti əhəmiyyətli dərəcədə normallaşır və özünə nəzarət hissəsi aktivləşir. 

Nevroloqlar tədqiqatlar zamanı zəngin süjet xəttinə malik romanların beş gün ərzində beyin hüceyrələrini dəyişdiyi sübut ediblər. 21 gənc üzərində eksperiment aparan tədqiqat qrupu əvvəlcə kitab oxumamışdan əvvəlki beyin hüceyrələrinin vəziyyətini müəyyənləşdirib, sonra gənclərə oxumaq üçün nisbətən mürəkkəb bir roman veriblər. Gənclər romanı 5 gün oxuduqdan sonra beyinlərindəki hüceyrələr yenidən yoxlanılıb, nəticədə sağ və sol yarımkürədə olan dəyişikliklər ortaya çıxıb: hüceyrələr daha da canlanıb və gənclərin mühakimə yürütmək qabiliyyəti sürətlənib. 

Kanadadakı York Universitetinin psixoloqu Raymond Mar və Toronto Universitetinin idrak psixologiyası üzrə fəxri professoru Keith Oatley çap etdirdikləri elmi məqalələrdə yazırlar ki, tez-tez roman oxuyan şəxslər başqa insanları daha yaxşı anlayır və empati (başqalarının hisslərini başa düşmə) qura bilirlər. R.Mar uşaqlar üzərində apardığı araşdırma nəticəsində müəyyən etmişdir ki, hekayə oxuyan uşaqlar daha iti zehnli olur və digər insanları daha çevik anlayırlar.

Böyük Britaniyadakı Oksford Universiteti alimlərinin mütaliənin faydası haqqında apardıqları tədqiqatlara görə, mütaliə edən adamların beyninin maqnit-rezonans analizi göstərir ki, onlar kitabdakı hadisə və təsvirləri oxuyan zaman beyinlərindəki mənimsəməyə görə cavab verən sahələr reallıqda bunları hiss edirmiş kimi fəallaşır. Bu effekti televizor və kompyuter vermir, əksinə televizor onları itirir...  

London və Uels universitetlərinin alimləri isə San - Fransiskoda  53-75 kişi və qadın arasında telomerin (hüceyrələrin hisslərə bölünmə prosesinin düzgünlüyünü tənzimləyir) uzunluğunu ölçərək müəyyən etmişlər ki, cinsindən asılı olmayaraq çox oxuyan insanların telomerinin uzunluğu daha çoxdur, yəni belə insanların hüceyrə və toxumaları qocalma prosesinə az meyillidir. Amerikalı ekspertlər belə qənaətə gəliblər ki, ən azı hərdən əllərində kitab tutan insanlarda oxumayan həmyaşıdları ilə müqayisədə erkən ölüm riski dörddə bir dəfə azdır.

Yel Universitetinin alimləri sübut ediblər ki, həftədə ən azı 210 dəqiqə (gündə cəmi yarım saat) kitab oxuyan insanların erkən ölmə ehtimalı 23% azdır. Bu müşahidə ekspertlərin 12 il ərzində müşahidə etdiyi bir test qrupu üçün doğru çıxmışdır.

Amerika alimləri 7 yaşdan 14 yaşa kimi 55 uşaq üzərində apardıqları tədqiqat nəticəsində müəyyən etmişlər ki, fəal mütaliə edən uşaqlar daha inkişaf etmiş hüceyrə tellərinə (neyron) və bundan irəli gələn nəticələrə malikdirlər.

Mütaliə  insanların nitqinin,  lüğət  ehtiyatlarının, ümumiyyətlə, nitq mədəniyyətlərinin formalaşmasında, insani dəyərlərin aşılanmasında da əvəzsiz vasitədir. Kitab oxumaq həm də diqqət və konsentrasiyanı gücləndirir, bu isə təhsil və iş həyatında daha yaxşı nəticələr əldə etməyə kömək edir. Kitab oxuma yaradıcılığı da artırır. Beynin həm sol, həm də sağ yarımkürəsini hərəkətə gətirərək, həm məntiq və dil, həm də vizual düşüncəni stimullaşdırır.

 

Nə isə. Söhbəti çox da uzatmayaq, yəqin ki, mütaliə etməyin sağlamlığımıza nə qədər faydalı olduğu aydın oldu. Gəlin, yolumuzu tez-tez kitabxanalardan, kitab mağazalarından salaq. Kitab oxumaqdan usanmayaq. Antik yunan filosofu Sokrat demişkən,  mütaliəni vərdişə çevirək! Kitab oxuyaq ki, sağlam olaq!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.05.2025)

 

 

                                                                          

 

 

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Bilirsən dostum? Məncə Tarix bir diktatordur. Gözləmir. Bağışlamır. Və hər dəfə təkrarlanmaq üçün dəyişir. Ona ən çox itaət edən varlıq isə insan deyil. Kütlədir. Cəmiyyət isə kütləyə verdiyimiz ən mədəni addır.

Ən qədim mövzunu soruşursan? O, nəzarətdir.

 

Ədalət, azadlıq, insan hüquqları bunlar nədir, bilirsənmi? Nəzarətin daha az ağrılı versiyaları. Təbəssümlə gələn qandallar. Əlini sıxan, sonra dirsəyinə qədər səni udan sistem. Cəmiyyət insanı heç vaxt bir fərd kimi görməyib. Onu ya günahkar, ya da faydalı resurs kimi dəyərləndirib. Qədim Misirdə fironlar Tanrı oldu. Xalq onlara qulluq etməklə özünü xilas olunmuş saydı. Orta əsr Avropasında kilsə "müqəddəs qorxu" satdı. İnsanların boynuna xaç asıb, qəlbinə zəncir taxdı. İndi isə. İndiysə Wi-Fi şifrəsinə "123456" qoyan insan, öz datasının da, ruhunun da oğurlandığını başa düşmür. Çünki bu gün Tanrı kodla gəlir. Adətən "play market"dən.

Sənə nəzarət etməyin üsulu dəyişdi, amma məqsəd yox.

Əvvəllər divarın arxasından səni dinləyirdilər, indi isə sən öz səsini özün yükləyirsən. İfa etmədiyin mahnıya "duet" açırsan. Qadınlar vaxtilə burnuna sırğa taxılıb satılırdı. İndi isə silikon estetikası ilə özlərini brend edirlər. Yoxsa trend deməliydim? Təbii ki, "öz seçimidir".

Nəzarət artıq zorla deyil. Manipulasiya ilə gəlir. Səni məcbur etmirlər, trend yaradırlar. Sən öz istədiyini etdiyini düşünürsən. Halbuki istədiyin şeyin nə olduğunu sənə əvvəlcədən göstəriblər. Bu, artıq diktatorların dövrü deyil. Bu, "like"ların və "səni düşünə biləcək məhsullarımız"ın dövrüdür.

Platon mağarasından insanların kölgəyə baxıb onun həqiqət olduğunu zənn edirdi. İndi isə... heç kölgəyə baxmırıq. Selfi modundayıq. İşıq yaxşı düşürsə, həqiqət kimə lazımdır?

Ən qorxulusu nədir, bilirsənmi? İnsan artıq öz zəncirini sevir. Çünki o zəncir indi "Bluetooth"la işləyir və adətən qəşəng parıldayır. Bir zamanlar insanlar göyə baxıb dua edərdi. İndi isə aşağı baxıb ekranı sürüşdürərək edirlər.

 Tanrı bir vaxtlar hər yerdə idi. Evdə, yuxuda, ürəkdə. İndi isə hər yerdə alqoritm var. İnstaqram paylaşımlarında, YouTube tövsiyələrində, Temu səbətində. Və bu yeni Tanrılar daha səssiz, daha qəti və daha tələblidirlər;

 Məni izlə.

 Məni paylaş.

 Məni sev.

Və sən sevirsən. Bilərəkdən və ya bil­mədən.

 Əvvəl Allaha dua edirdin: “Məni anlayan birini qarşıma çıxar” deyə.

İndi isə Google’da axtarırsan: “Məni anlayan birini necə tapa bilərəm?”

İkisini də cavabsız qoyurlar, amma biri ən azından reklam göstərir.

 

İnsanlar artıq düşüncələrini Allaha demir, hekayəyə qoyur. Çünki Tanrı mühakimə edərdi. Amma izləyicilərin "like" edir. Və sənə nə lazımdır? Doğru olmaq, ya viral olmaq?

Lap qədim dövrlərdə ayinlər vardı. Müqəddəs hərəkətlər, səssizliyin içində icra edilən sükut ritualları.

İndi isə səhər ayinimiz, bildiriş yoxlamaqdır.Gecə duamız isə son dəfə paylaşımlarımıza baxmaq.

Əvvəl qəlblər tökülərdi, indi isə kommentlər.  Biz Tanrını yuxarılarda axtarırdıq. İndi isə onu cihaza sığışdırdıq. Və o da bizə cavab verir, statistikalarla. Sənin nə qədər görünür olduğun, nə qədər seviləcəyini müəyyən edir. Əvvəllər günah işləmək qorxulu idi, indi isə izləmədən çıxarmaq.  Cəhənnəm nədir? – Keçici olaraq profili dondurmaq.

 

Həqiqət artıq müqəddəs deyil. Ən çox izlənən videodur. Dünyanı dəyişən ideyalar indi "reklamı keç" düyməsi arasında ilişib qalır.

Yəni bir 5 saniyədən sonra keçilir.

 Bu dövr bir peyğəmbər göndərsəydi, mesajı belə olardı:

– "Ey insanlar, telefonlarınızı yükləyin, çünki "influencə" səltənəti yaxındır."

 Bir vaxtlar insanlar Allaha dua edirdi. İndi isə öz postuna baxır:

– “12 like gəlib... Amma niyə o baxıb, like etməyib?”

 Daha insan öz Tanrısına deyil, öz təsdiqinə ibadət edir. Və bu təsdiqin ən müqəddəs yeri sosial şəbəkələrdir.

 

TikTok  qısa və kəskin kəlamlar üçün..

Instagram  müqəddəs şəkillərin sərgisi..

Twitter  qəzəbli peyğəmbərlərin müharibəsi..

YouTube  müdriklərin boşanmış, ağlayan, motivasiya edən versiyası...

Facebook isə pensiyaya çıxmış bir nəslin "xoşbəxtik" yalanıdır..

 

Burada insan "mən kiməm?" sualına cavab axtarmır. Burada insan "məni necə görürlər?" sualının əsiridir.

Fikrin yoxdursa, trend var. Səsini bilmirsənsə, səhnə sənin üçün hazırlanıb. Üzünü sevmirsənsə, filtr düzəldilər. Sən özünü itirsən belə, platformalar səni tapacaq. Çünki onların məqsədi sənin azadlığın yox, diqqətindir.

Bu şəbəkələr sənin real dostlarını əvəz etdi. Artıq kimsə zəng etmir ki, “Necəsən?” Hamı sadəcə yazır: “Statusunda bir az qaralırsan, hər şey qaydasındadır?” Çünki kədər belə vizual olmalıdır ki, inanılsın. Dərdin varsa, paylaş. Yoxdursa, qoy elə bilsinlər var, çünki diqqət həmişə ağrıya yönəlir.  Bax, dostum, bu virtual məbədlərdə dua belə dəyişib.

– “Allahım, mənə səbir ver. Amma izləyicilərim azaltma.”

Çünki mənəvi təskinlik yox, alqoritmik görünürlük axtarılır.

Əvvəl insanlar içini dinləyirdi, indi isə bildirişlərini.

Bir mesaj gəldi. Bəlkə sevilirəm?

Bir like gəldi. Bəlkə dəyərliyəm?

Bir izləyici getdi. Bəlkə səhvəm?

Əxlaq artıq vicdanla yox, görünüşlə ölçülür. Kimsə çılpaq şəkildə tullanıb rəqs edir. Min bəyənmə..

Başqası kitab oxuyur.  Bir görüntülənmə.

 Çünki bilik zaman istəyir. Vizual şok isə bir saniyədə qalib gəlir.

 

Cəmiyyətin yaddaşı 15 saniyəlikdir, təfəkkürü isə 3 saniyəlik. Və ən maraqlısı isə sosial şəbəkələrdə hamı dürüst görünmək istəyir. Hər kəs "özüm kimi olmaqdan qorxmuram" deyir, amma hamı ən yaxşı bucağını, ən yaxşı sözünü, ən yaxşı hissəsini göstərir. Sən düşünürsən ki, bu platformada azadsan. Amma əslində azad deyilsən, çünki paylaşmağa ehtiyac hiss edirsən. Əgər öz hissini təsdiqlətməyə ehtiyac duyursansa, sən öz hissinin sahibi deyilsən. Və bu gün virtual mədəniyyətin əsas sualı budur ki, əgər bir duyğunu paylaşmamısansa, onu həqiqətən yaşamısanmı? Dostlar artıq real problemlərini danışmır, onlar sadəcə “postu görmədin?” deyə soruşurlar. Söhbət yox, status var. Hiss yox, "story"var. Və hər "story"  bir növ vidalaşmadır, “Məni gör, məni anla, məni təsdiqlə... yoxsa yoxam.”

 

Əxlaq bir vaxtlar iç səsi idi. İndi isə vizual harmoniyadır. Yəni bir insan düz danışır, doğru davranır, amma estetik deyil? Təəssüf ki o, dinlənməyəcək. Çünki bu dövrdə əxlaqın da "estetik paketi" olmalıdır. Sən gərək gözəl görünə-görünə doğru danışasan. Yoxsa nə olur bilirsən? Təhrif olunursan. Ya da daha betəri, görməzdən gəlinirsən.

Kimsə sinəsini açıb danışırsa, “özünə güvənlidir”. Amma kimsə həqiqəti deyirsə, “aqressivdir”. Yəni bədənə tolerantlıq, amma beyinə senzura var. Maraqlıdır, deyilmi? TikTok-da biri əxlaqdan danışır.

Fon musiqisi: “unuttum səni, unuttum…”

Altında subtitr: “Qadın dəyərlidir!”

Arxa planda: Yavaş çəkilmiş göz qırpma və yavaş tempdə gülümsəmə.

Bu, müasir dövrün “əxlaqi bəyanatıdır.” Qabığı parıltılı, içi isə... hə, içi çox vaxt boş.

 Əvvəllər əxlaq davranış idi. İndi isə kontentdir. Əxlaq bir cəmiyyətlə əlaqə alətidir. Kim daha "yaxşı" görünə-görünə "doğru" danışırsa onun əxlaqı trend olur. Kimsə əxlaqı ilə insanları tərpədirsə, amma “vizual dəyəri” zəifdirsə, onun səsi batır.

 Həqiqət artıq üzə deyil, obyektivə yaxşı çıxanlara məxsusdur. Səmimiyyət bir neçə hazır ayardan ibarətdir. Hətta kimsə ağlayırsa belə, "kameranı düzgün işığa qoyum, sonra ağlayım" deyir. Və bu günün əsas paradoksu budur ki, əxlaqlı görünmək əxlaqlı olmaqdan daha vacibdir.

Kimsə kimsəyə yardım edir, amma mütləq paylaşır. Yardımın məqsədi, artıq mərhəmət deyil, reputasiyadır. Paylaşmadınsa, etməmisən kimi.

Ona görə də “gizli edilən yaxşılıq” indi artıq cəmiyyət baxımından uğursuzdur. Özünə dürüst biri "yox" deyəndə – “nə qədər kobud insandır!” Amma saxta bir “bəli” daha yumşaq, daha filtrli, daha paylaşım üçündür. Beləcə əxlaq üzə deyil, ekrana fokuslanır.

 Bir zamanlar utanmaq vicdan idi. İndi utanmaq görünməməkdir. Əgər görüntüdə yoxsansa, bu günahın ən böyüyüdür. Əxlaq artıq təqdimat formatındadır. Canlı yayımda başqasının şəxsi dramı gülə-gülə müzakirə olunur. Studiyada mikrofon, fonda musiqi, ekranda "şok!" başlıqları... Və bu təmiz üzlü aparıcıların “dərindən təsirləndik” sözləri.

 

 Bir vaxtlar ailə deyəndə insanın ağlına bir süfrə gələrdi. Ortasında isti çörək, ətrafında isti baxışlar. İndi isə ailə dedikdə ilk ağıla gələn şey, canlı yayım, efirdə ağlayan qadın, mikrofon tutmuş reportyor və arxa fonda “sakitləşin, zəhmət olmasa” deyən bir prodüserdir.

 Əvvəllər evlərdə problem çıxanda, böyük adamlar yığışar, söz deyər, məsələ evdə həll olunardı. İndi isə problem çıxanda, hamı bir-birinə eyni cümləni yazır: “Bu məsələni Elgizdə danışın, bəlkə kömək elədilər...”

 Televiziya artıq mediator deyil. O, mərhəmətli görünən vampirdir. Səni ekran qarşısında ağladır, sonra reklam fasiləsində dişlərini silir. Ailə dağılırsa, bu artıq faciə deyil, kontentdir. Hər tərəfdən baxılır:

– Psixoloq nə dedi?

– Ər ağlayır?

– Uşaq efirdə “məni atam döyürdü” dedi?

 Hər cavab reytinqdir, dostum..

 Biri 20 illik ailə həyatını 2 saatlıq efirə daşıyır. Qarşısında isə aparıcı, ekspert, toy müğənnisi, “Uşaq psixologiyası üzrə mütəxəssis” (əslində instaqramda 15K followeri var), və nəhayət, səhnə arxasında sponsora “ağlasın da biraz, darıxdırdı” deyən prodüser. Efirə çıxan qadının dərdi nə qədər dərindədirsə, musiqi bir o qədər dramatik olur.

Bir də montaj var. Əvvəl uşaq gülür, sonra anası ağlayır, sonra təkrar uşaq, sonra musiqi, sonra sponsor. Çünki dərd satılmalıdır. Əgər satılmırsa, bir az şişirt, bir az ağla, bir az da qarşı tərəfi studiyaya çağır. Dram böyüsün. Millət zaps etməsin. Bu artıq efir deyil. Bu, milli ayinlərimizdən biridir. Ailə dəyərləri deyirlər... hansı ailə dəyəridir axı bu!?

– Ana oğlunu efirə çıxarıb deyir: “Bu arvad elə bil falçıdı, oğlumun beynini yuyub!”

– Ata zəng edir: “Mən o uşaqdan şübhələnirəm.”

– Gəlin girir studiyaya: “Qaynanam məni gecə saat 3-də izləyirdi!”

Qarşısında xalq baxır və çay içir: 

– “Bax gör nə oyun çıxardırlar...”

 Əxlaq, mehribanlıq, sevgi, bunlar artıq süni nəfəs aparatına qoşulub. Televiziya isə bu aparatı reklam fasiləsində söndürür. Qadınlar efirdə ağlayır, kişilər studiyadan çıxıb dava salır. Və aparıcı efiri belə bağlayır:

– “Əziz tamaşaçılar, sabah bu ailənin həqiqi sirrini açacağıq. Heç bir yerdə eşitmədiyiniz detallar!”

Sirrin də reklamı olurmuş, dostum. Və bu cəmiyyətdə, ailənin məxfiliyi artıq müqəddəs deyil – sponsorludur. Bəlkə də gələcəkdə toylara da efirdə qərar veriləcək:

– “Bu gün "Elgizlə İzlə"də elçi gələcək. Gəlini bəyənməsəniz, SMS göndərin, dəyişək.”

 Sonda bir sual qalır ki, Bu ailələr niyə efirə çıxır? Cavab isə çox sadə və kədərlidir:

– Çünki cəmiyyətin dinləməyi, başa düşməyi, sakitcə kömək etməyi öyrənmək əvəzinə, baxmağı, mühakimə etməyi və paylaşmağı öyrənib.

 Ailə dağılır, əxlaq çökür, amma reytinq qalxır. Mədəniyyət isə sonda yazılır: "Bizi izləməyə davam edin." 

 Əxlaq şouya çevriləndə, insanlıq reytinqə xidmət edir, dostum. Əgər bir gün əxlaq da “filtrlə seçilən effektlər” sırasına düşübsə, deməli, vicdan artıq instinkt yox, marketinq strategiyasıdır. Bütün bu dediklərimiz bir tənə deyil, bir xatırlatmadır. Bir oyadıcı zəngdir, amma təhqir edən yox, sarsıdan tonda. Çünki biz nə sosial şəbəkəyə qarşıyıq, nə texnologiyaya. Əksinə, onlar möhtəşəm imkanlardır. Əgər insan özünü unutmursa.

Problem telefonlarda deyil, əlini oradan çəkməyən insanlardadır.

Problem platformalarda deyil, öz fikri olmayan, amma paylaşmaqdan doymayan ruhlardadır.

Bizim problemimiz ekran deyil,ekrana baxarkən baxmağı unudan gözlərdədir.

İnsan olmaq paylaşmaqdır, bəli. Amma hər paylaşım insan olmaq deyil. Sən ağrını da, sevgini də, şübhəni də paylaşa bilərsən. Amma unutma ki, bəzən ən real hiss, heç bir reaksiya almayan bir susqunluğun içindədir. Biz ekrana baxırıq, amma güzgüyə çevrilmədiyi müddətcə o ekran bizi əks etdirmir. Sadəcə bizə nə olmalı olduğumuzu təlqin edir.

 

Bu yazı bir etiraz deyil, bir dəvətdir. Özünə qayıtmaq üçün. Düşünmək üçün. Hiss etmək üçün. Çünki sonda, sosial şəbəkədən çıxıb, telefonu kənara qoyanda, bir nəfər qalır. Sən.

Əgər onu unutmamısansa, hər şey hələ mümkündür. Əvvəllər insanlar səmaya baxar, Allahla danışardılar. İndi isə başı aşağı, ekrana baxır, səssizcə algoritmlə razılaşırlar. Əvvəllər ulduzlar bizə yön verərdi, indi isə trend səs, viral video, 24 saatlıq story. Dəyişdi dünya. Bunu danmaq olmaz. Sosial şəbəkələr bir dövrün lüğətini dəyişdi:

"Əlaqə" sözü artıq toxunuş deyil, izləmədir.

"Dostluq" artıq söhbət deyil, qarşılıqlı izlənmədir.

"Sevgi" bir mesajdan ibarət ola bilər, və "hisslər" emoji qədər rəngli, amma bir o qədər səthidir. Amma biz bu dəyişimi lənətləmək üçün yox, anlamaq üçün yazırıq. Çünki biz texnologiyaya qarşı deyilik. Biz o texnologiyanın içində insanın itib getməsinə qarşıyıq. Biz robot deyilik. Biz "kontent" deyilik. Biz trend deyilik. Biz canlı, düşünən, hiss edən, səhv edən, bağışlayan insanlarıq. Bax, bu unuduldu.

Ən təhlükəli tənha, kütlənin içində itib gedəndir.

Ən sakit qışqırıq, "like" üstündə ölü kimi görünəndir.

Ən çox paylaşan, bəlkə də ən çox itirəndir.

Gözümüz ekrana ilişəndə, ruhumuz harada olur? Əgər hər toxunuş bir iz buraxırsa, bizim kimliyimiz "touchscreen" izlərində itib getmirmi?  Zaman dəyişdi, bəli. Biz də dəyişirik. Amma dəyişmək özünü itirmək deyil. Texnologiyanı istifadə et, amma özünü reklam etməklə əvəzləmə. Paylaş, amma qopma. Dinlə, amma unutma öz iç səsini. Çünki günün sonunda hər şey bitir, ekran bağlanır və bir nəfər qalır: sən. Əgər onu susan, düşünən, ağlayan, şübhə edən, sevinən, səhv edən, cəhd edən o "səni" unutmamısansa, deməli hələ gec deyil. Cəmiyyət sənə baxır. Səni izləyir. Səndən "kontent"gözləyir. Amma ruhunu "kontent" etmə. Əgər hər şey bir gün silinəcəksə, ən son silinən vicdanın olsun.

 

 Bu yazı bir etiraz deyil. Bu, güzgüyə çevrilmiş bir ekran kimi, sadəcə özünü göstərmək istəyir sənə. İçindəki insanı tanı. Ən azı, ekran sürüşdürməyi buraxıb, bir dəfə də öz ruhunu “refresh” elə. Hər dövr bir güzgüdür. İnsan ya özünü görür, ya da özünü itirir. Biz isə indi güzgünü əllə deyil, barmaq izi ilə silirik. Sosial şəbəkələr pis deyil. Necə ki, güzgü günahkar deyil. Sadəcə nə göstərdiyinə bax.

 Əvvəllər insan səhv edəndə dua edərdi, indi isə silir.

Əvvəllər insan sevdiyini itirəndə susardı, indi isə paylaşır.

Əvvəllər tək qalmaq, düşünmək idi. İndi isə tək qalmaq, "sildin məni?"deməkdir.

 Texnologiya insanı azad edə bilər, əgər ruhun hələ offline deyilsə. Amma hər "like" bir dərman, hər "story" bir maska, hər post bir möhtaclıq olduqda, sən texnologiyanı yox, o səni idarə edir. Sosial şəbəkə qınanacaq yer deyil. Amma orda müdriklik, sevgi və həqiqət axtarmaq, kitabxanada dönər satmaq kimidir. Hər şey var, amma əslində heç nə yoxdur.

 

Unutma: ən böyük “platforma” vicdanındır.

Ən real “dəstək” bir dostun susaraq dinləməsidir.

Ən vacib “bildiriş” içindəki səssiz çağırışdır.

 Hər kəs izləyir. Hər kəs danışır. Hər kəs paylaşır. Sən bir az sus. Sükutun səsini dinlə. Çünki qışqıran çoxdur, amma düşünən az. Və cəmiyyətin səsi, əslində ən çox səni susdurmaq istəyəndə yüksəlir.

 Əgər bu çağırışa bir “reaksiya" vermək istəsən özünə dön.

Bəlkə də orda, filterdən keçməmiş, "story" yox, həqiqətlə yaşayan bir "sən" var...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.05.2025)

 

 

 

 

 

Çərşənbə axşamı, 20 May 2025 15:06

Ceyms Stüart bir məktəb idi...

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bu gün bir vaxtların məşhur ABŞ və Böyük Britaniya aktyoru Ceyms Stüartın doğum günüdür. Klassik kinonun ustad sənətkarı, böyük bir məktəbin yaradıcısı. Ona çox epitetlər yaraşdırmaq olar.

 

Ceyms Stüart 20 may 1908-ci ildə İndiana, Pennsilvaniyada anadan olmuşdur. “Filadelfiya əhvalatı” filminə görə 1940-cı ildə Oskar mükafatı qazanmışdır.

 

Filmləri

 

1. The Murder Man

2. Rose Marie

3. Next Time We Love

4. Wife vs. Secretary

5. Small Town Girl

6. Speed 

7. The Gorgeous Hussy8

8. Born to Dance

9. After the Thin Man

10.  Seventh Heaven

11. The Last Gangster

 

Görkəmli aktyor 2 iyul 1997-ci ildə vəfat etmişdir. Forest-Laun xatirə parkında dəfn edilmişdir.

Onlara da rəhmət düşmürmü, düşür. Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.05.2025)

 

 

Çərşənbə axşamı, 20 May 2025 09:33

UNUTMADIQ – Şəhid Amid Heydərovun doğum gününə

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Bu gün Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin mayoru, şəhid Amid Heydərovun doğum günüdür.

 

Amid Heydərov1988-ci il mayın 20-də Lerik şəhərində anadan olub. Ailəli idi. 2 övladı yadigar qalıb. İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Cəbrayılın azadlığı uğrunda gedən döyüşlərdə savaşıb. Oktyabrın 3-də Cəbrayılın azad edilməsi zamanı şəhid olub. Lerik şəhərində dəfn olunub.

 

2021-ci ildə Lerik şəhəri 2 saylı Körpələr Evi-uşaq bağçasına Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı Amid Heydərovun adı verilib.

 

Mükafatları 

 

- "Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 90 illiyi" yubiley medalı

- "Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 95 illiyi" yubiley medalı

- "Qüsursuz xidmətə görə" 3-cü dərəcəli medalı

- "Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi" yubiley medalı

- "Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı" medalı (ölümündən sonra)

- "Vətən uğrunda" medalı (ölümündən sonra)

- "Cəbrayılın azad olunmasına görə" medalı (ölümündən sonra)

- "Füzulinin azad olunmasına görə" medalı (ölümündən sonra)

 

Allah rəhmət eləsin!

Amin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.05.2025)

 

Çərşənbə axşamı, 20 May 2025 08:02

Həm alim, həm telejurnalist, həm şair…

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Hamısı Vətəndir, Vətənimizdir -

Bu sərvət, bu dövlət, bu da xəzinə.

Bir düşün nəfisin səni incidir?

Hərdən hesabat ver özün-özünə.

Alov da, ocaq da, tüstü də Vətən, 

Torpağın altı da, üstü də Vətən!

 

20 may günü təqvimində daha bir yaradıcı insanın doğum gününü tapdım. Söhbət Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər birliklərinin üzvü Natiq Qubadoğludan gedir.

 

Natiq Qubadoğlu əslən Ucar rayonunun Çiyni kəndindəndir. Alim, telejurnalist və şair 1959-cu il may ayının 20-də İsmayıllı rayonunun Keyvəndi sovetliyinin Minkə kəndində anadan olub.

2005-ci il iyulun 4-də İctimai Televiziyanın Ədəbiyyat və incəsənət verilişləri departamentinin direktor müavini vəzifəsinə təyin olunana qədər Azərbaycan Televiziyası və Radio Verilişləri Dövlət Komitəsində kiçik redaktordan böyük redaktora qədər müxtəlif vəzifələrdə çalışıb.

O, xüsusilə 1993-cü ildən 2005-ci ilə qədər həmin televiziyanın İctimai-siyasi proqramlar redaksiyasının böyük redaktoru vəzifəsində çalışdığı müddət ərzində özünü bacarıqlı reportyor, istedadlı redaktor və ölkədə baş verən hadisələrin nəbzini tutmağı bacaran, milli təfəkkürə malik, daim dövlətçiliyə xidmət edən təcrübəli jurnalist kimi göstərib.

 

Jurnalistika sahəsində olduğu kimi elmi-yaradıcı fəaliyyətlə də məşğul olub. O, "Kəlbəcər-Laçın regionu oykonimlərinin ərazi, məkan xüsusiyyətləri" mövzusunda dissertasiya işini müdafiə edərək coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru adına layiq görülüb. Hazirda AMEA-da "Coğrafiya tarixi və toponimika" şöbəsinin böyük elmi işçisidir. BDU-nin müəllimidir. Ailəlidir. İki övladı var.

O ki qaldı şairlik fəaliyyətinə, xeyli kitabları nəşr edilib.

 

Kitabları

 

- "Bir kəndin nağılı"

- "Püsyan eli"

- Bəlkə bir də görüşdük"- (şeirlər).

- "Mənsiz dözə bilsən"- (şeirlər).

- "Yaşayan sevgi"- (bədii-sənədli poema)."İlham-Fərizə" poeması əsasında yazılan eyniadlı liberetto müqəddəs sevginin epizodlarını göz önünə gətirir.

- "Ömür doyumluq deyil"- ("şeirlər")

 

Mükafatları 

 

1. "Qızıl qələm" mükafatı laureatı 

2. Beynəlxalq Rəsul Rza mükafatı laureatı 

3. "Qafqaz-Media" İctimai Birliyinin təsis etdiyi

4. "Peşəkar jurnalist" mükafatçısı

 

Allah xeyirli ömür nəsib etsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.05.2025)

 

 

 

Şərəf Cəlilli, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

 

Bütün həyatını mənsub olduğu millətin cəhalətdən qurtuluşuna, milli mənlik və milli kimlik uğrunda mücadiləsinə həsr edən, “Dövlət qalan, qalan hər şey yalan!” nidası ilə qələm çalan, müəllim, alim, yazıçı-publisist, ictimai-siyasi xadim kimi tarix yaradan Nəriman Nərimanov “Xalqı yaşat ki, dövlət yaşasın!”, - deyib milli məfkurədən milli dövlətçiliyə yol gəldi. O, bir Qarapapaq türkü, Qacarlar sülaləsinin nümayəndəsi idi. Dövlət qurmaq, dövlətə sahib çıxmaq, millətə, məmləkətə təmənnasız xidmətdə bulunmaq onun ərzi-halında idi.

 

Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirdikdən sonra Borçalıda Qızılhacılı qəza məktəbini quran Nərimanov Bakıya da məktəb qurmaq üçün gəlmişdi. İlk əlindən tutan isə iki tarixi şəxsiyyət Sultan Məcid Qənizadə və Həbib bəy Mahmudbəyov olmuşdu. Sonra Mahmudbəyovun istəyi ilə millət fədaisi, mesenat Hacı Zeynalabdin Tağıyevlə tanış olmuşdu. Bu tanışlıq əbədi dostluğa, Ustad-şəyird, Mürşid-mürid müqəddəsliyinə çevrilmişdi. Tağıyev Nərimanovu himayəsinə almış, onun ideyalarını dəstəkləmiş, Odessaya Novorossiyski İmperator Universitetində təhsil alması üçün şərait yaratmışdı. Ən əsası inqilabçı ruhuna, Güney Azərbaycanda qurduğu “Mücahid” təşkilatındakı siyasi fəaliyyətinə görə Qafqaz Canişini İllarion İvanoviç Vorontsov-Daşkovun qərarı ilə Metex qalasına salındıqda Tağıyev 6 aylıq həbs müddətindən sonra onun həbsxana həyatının sürgünlə əvəz olunmasına nail olmuş, hətta bunun üçün canişin Vorontsov-Daşkova dörd vaqonlu qatar “hədiyyə” etmişdi. Şamaxı əsilzadələrinə məxsus Gülsüm xanımla ailə quranda toyun məsrəflərini öz üzərinə almış, onlara xeyir-duasını vermişdi.

 

 

Öləndə məni Hacı Əbuturabın ayaqları altında dəfn edin. Onun ayaqları bildiyini mənim başım bilmir

 

Nəriman Nərimanov təbabətdən siyasətə yol gəldi. Müəllimdən müqəddəs sənət, həkimdən uca peşə, millətə, məmləkətə təmənnasız xidmətdən ali vəzifə tanımadı. Bütün dahilər, istedadlı isanlar kimi, sözü imzası, imzası sözü oldu. Əlindən tutanları unutmadı, işverənləri, üzəduranları da bağışlamadı. Kimsəyə hörmətsizlik etmədi, kimsənin də ona hörmətsizlik etməsinə icazə vermədi.

Siyasi fəaliyyəti təlatümlərlə müşayiət olunan Nərimanovun adı quruluşu, rejimi dəyişənlərin sırasına yazıldı. Sosializmin memarlarından biri kimi yeni dünya düzəninə töhfədə bulundu. Kapitalizmin iflası, Cümhuriyyətin devrilməsi, sosializmin təntənəsi ilə müşayiət olunan siyasi hakimiyyəti dövründə simasını itirmədi. Şura hökumətinin, Mərkəzin, Moskvanın təhdidlərinə baxmayaraq komissar Nərimanov əlini millətinin qanına batmaqdan qorudu. Mənəvi terrorun ilk ilində Firudin bəy Köçərlini bolşevik Rusiyasının, Əliheydər Qarayevin, Qəzənfər Musabəyovun fitnəsindən qoruya bilməsə də, Səməd bəy Mehmandarov, Əhməd bəy Peninov, Salman Mümtaz, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Müşfiq, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Üzeyir bəy və adlarını sadalamadığımız yüzlərlə 30-cu illərin qurbanı kimi Nargin adasında güllələnən, Sibir çöllərinə sürgün edilən ziyalının xilaskarına çevrildi. Onların sırasında Tiflisdən Bakıya qədəm qoyarkən əlindən tutan, pedaqoq, ictimai-siyasi xadim Həbib bəy Mahmudbəyovun oğlu Musavat Partiyasının qurucularından biri, Cümhuriyyət zamanı Cəbrayıl qəzasının polis rəisi, Qarabağın hərbi valisi qubernator Xosrov bəy Sultanovun müşaviri Şamil bəy Həbib bəy oğlu Mahmudbəyov da var idi. Nəriman Nərimanov heç bir təhdidə, təzyiqə baxmayaraq Şamil bəyin siyasi keçmişini nəzərə almadan öncə onu Şuşa qəzası İcraiyyə Komitəsinə sədri, sonra Naxçıvanın Daxili İşlər komissarı, daha sonra Naxçıvan İcraiyyə Komitəsinin sədri təyin edir. Bu Nəriman Nərimanov idi. Onun bir türk, azərbaycanlı qeyrəti, ləyaqəti var idi. 22 yaşında Bakıya qədəm qoyarkən ona arxa-dayaq olan, əlindən tutan Həbib bəy Mahmudbəyovun kürəyini yerə vurmaz, kəsdiyi çörəyi basmazdı.

Nəriman Nərimanovun, daha doğrusu komissar Nərimanovun siyasi fəaliyyətinin Bakı dövrü həm də onun kişiliyinin, mərdliyinin, qeyrətinin sınağa çəkildiyi illər idi. Məhz onun sayəsində Şeyxzamanovların, Rəfibəyovların, Murtuza Muxtarovun, Şəmsi Əsədullayevin, Kərbəlayi İsmayılın ailə üzvləri mühacirətdə yerbəyer olmuş, Naxçıvan Milli Şurasının sədri Mirzə Nəsrulla bəy Mmirovun 20-ci illər istintaqı ləğv edilmiş, Əlimərdan bəy Topçubaşovun ona şəxsi müraciətindən sonra ailə üzvləri Parisə təhlükəsiz şəkildə köçə bilmişdi. Nəriman Nərimanov qüdrətli dövlət xadimi, nüfuzlu ictimai-siyasi xadim, əvəzolunmaz, alicənab, eyni zamanda əhdə vəfalı insan idi.

Şura hökuməti gələndə bütün imkanlı insanlar kimi onun da mülklərinə əl qoydu, əmlakını müsadirə etdi. Onu Bolşevik Rusiyasının təhdidlərindən komissar Nərimanovun iradəsi xilas etdi. Bütün həyatını milli-mənəvi dəyərlərin, teatr və mədəniyyətin inkişafına həsr edən, insanların cəhalətdən qurtuluşuna töhfələr verən, milli maarifçiliyin, beşiyinin başında duran Tağıyevin əlində qalan tək və yeganə mülkü, malikanəsi Mərdəkandakı bağ evi oldu. Bu da Nərimanovun diqtəsi, iradəsi sayəsində mümkün olmuşdu.

Deyirlər, Hacı Zeynalabdin Tağıyev Hacı Əbuturabla faytonunda yol gedirmiş, Bakını gözəlləşdirən möhtəşəm tikililərə baxıb sual edir: “Ay Hacı, bu qədər sərvətim ki var, əlimdən çıxa bilər?”, – Hacı Əbuturab köksünü ötürüb cavab verir: “Allah istəsə bir anın içərisində!” Hacının dediyi o müdhiş an gəlir. Şura hökuməti onun bütün sərvətini müsadirə edir. Tək və yeganə mülkünü Nəriman Nərimanov zalımın zülmündən xilas edir. Onu da deyirlər ki, Tağıyevin ömrünün son günləriymiş, yelləncəkli kreslosunda oturub dünyanın yükünü bu başdan o başa daşıyır, yaddaşının ilmələrini çözürmüş. Yadına Hacı Əbuturabın dedikləri düşür: “Öləndə məni Hacı Əbuturabın ayaqları altında dəfn edin, onun ayaqları bildiyini mənim başım bilmir”, -  deyir.

Mərdəkan məzarlığında bir cüt ibrətlik məzar var: Hacı Əbuturabın, bir də Hacı Zeynalabdin Tağıyevin. Bu ibrətlik məzarlar sübut edir ki, dünya malına düşkün olub tikib-qurduqlarınıza güvənməyin. Tikdiyiniz saraylar sizin olmasa da, sarayında taxt qurduğunuz könüllər əbədi, diri, dipdiridi.

Hacı Zeynalabdin Tağıyev Nərimanovun əlindən tutanda, onun əl-ətəyə, qayğıya ehtiyacı var idi. Quruluş, zaman Tağıyevin üzərinə yeriyəndə isə onu Nərimanova.

Tağıyev Nərimanova yardımda bulunanda kimə, niyə, nə üçün etdiyini düşünmürdü. Nərimanova qədər də, ondan sonra da əldən tutmuşdu. Nərimanov Tağıyevi nədən müdafiə etdiyini yaxşı bilirdi. O həm Millətin Atasının, həm də Ruhunun Atasının olduğu yerdə idi. Dünyanı gözəl edən də, belə özəl və gözəl duyğular, sevgilərdi.

 

 

Nərimanov ilk məhəbbətin acı xatirəsini qəlbində yaşatdı

 

Nəriman Nərimanov böyük siyasətə Tələbə hərəkatından, Odessada Novorosiyski İmperator Universitetində təhsil aldığı illərdən gəldi. Dövrünün məşhur simaları, inqilabçıları ilə burada tanış oldu. Adını eşidib səcdəsinə durduğu “Dildə, fikirdə, işdə birlik!” nidası ilə “Tərcüman”ı millətinin milli kimlik, milli birlik uğrunda mücadiləsinin aynasına çevirən, “Üsuli-cədid” yolu ilə Şərqdə, Türk dünyasında, Çar Rusiyasında belə yeni tipli məktəbin əsasını qoyan İsmayıl bəy Qaspıralı ilə görüşə, Bağçasaraya da buradan yollandı. Bu təkcə Ruhunun Atası, Ustadı ilə görüş olmadı. İlk məhəbbətin acı xatirəsi kimi ürəyində qaldı. Adını qəlbinə yazdığı Şəfiqə xanıma ilk baxışda burada vuruldu. O zaman İsmayıl bəy Qaspıralın əksər şəyirdləri onun biri-birindən ağıllı qızlarına aşiq olurdular. Qaspıralı bir qızının taleyini Yusif bəy Aqçuralaya etibar etmişdi. Şəfiqənin könlü uğrundakı savaş iki azərbaycanlı liderin dueli – ölüm-qalım savaşı ilə bitdi. Nərimanov Baxçasarayda Nəsib bəy Yusifbəylini duelə çağırdı. Tapançadan açılan atəşin hədəfə dəyməməsi Nərimanovu ölümdən xilas etdi. Nərimanov Nəsib bəyin yerə atdığı tapançanı qaldırıb, “Azərbaycanlı azərbaycanlıya tapança sıxmaz. Əlini qardaş qanına bulamaz!”, - deyib. Duelin qaydalarına görə hədəfə düz tuşlamayan Nəsib bəydən sonra gərək ki, Nərimanov atəş açaydı. O, əlini qana, özünün dili ilə desək, qardaş qanına batırmadı. Nəsib bəylə Şəfiqə xanım ailə qurdu. Deyirlər, Şəfiqə xanımın da gözü-könlü Nəsib bəydə imiş. O, Nərimanovla müqayisədə həm yaraşıqlı, həm də imkanlı idi. Firudin bəy Köçərlinin ömür-gün yoldaşı Badisəba xanım danışarmış ki, Cümhuriyyət zamanı Hökumətə rəhbərlik edən Nəsib bəy Yusifbəylinin əlindən, daha doğrusu, əməlindən xəta çıxıbmış. O, Şəfiqə xanımın rəfiqəsi ilə ona “xəyanət” edib. Şəfiqə xanım Qaspıralının qızı idi. Eşqinin tərcümanını belə görmək istəmirdi. Bütün kübarlara, əsilzadələrə xas ucalıqla övladlarını götürüb sakitcə, səssizcə İstanbula, atasının yanına köçüb. Bu Nəsib bəy Yusifbəyliyə verilən ən acı dərslərdən biri idi. Şəfiqə xanım, ona yox, onun taleyini Yusifbəyliyə etibar edən Qaspıralıya hörmətsizliyi qəbul etmədi. Üstündən qısa zaman keçəndən sonra Cümhuriyyətin də, Nəsib bəy Yusifbəylinin də üzərini qara buludlar aldı. Qızıl Ordunun qırmızı terroru hər şeyə son qoydu. Şəfiqə xanım İstanbula köçəndən sonra hər ay ünvanına Bakıdan para gəldi. Bu naməlum göndərişi atasının tələbələrinin adı ilə bağlasa da, kimin göndərdiyini bilmədi. Nəriman Nərimanovun müdhiş, müəmmalı ölümü hər şeyi gün kimi üzə çıxardı. Nəriman Nərimanov ilk məhəbbətini, nakam sevgisini qəlbində qövr edən acı xatirə kimi qoruyub. O, bir Qarapapaq türkü idi. Ana tərəfdən Bolus bəylərinə, ata tərəfdən Qacarlar sülaləsinə bağlı idi. Könül alıb, könül vermək, sevdiyini sarayda sultan etmək, etibarın, sədaqətin eşqinə alın yazısı ilə barışmaq alın yazısı idi.

Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşa qalasında qətlə yetirildikdən sonra Fətəli şah vərəsə olaraq hakimiyyət başına keçmişdi. Qarabağ xanı İbrahim Xəlil xan xətircəmlik üçün külli miqdarda sərvətlə yanaşı, oğlunu və qızını Qacarlar sarayına göndərir. Təzminatla birlikdə saraya göndərilən Ağabəyim Ağa gözəllikdə xan olmaqla yanaşı, həm də kamalda sultan idi. İlk baxışdan Fətəli şahın könlündə taxt qursa da, Qarabağda, Şuşa qalasında qoyub gəldiyi ilk məhəbbətin sarayında kimsəyə yer vermədi. Şaha, sərdara baş əyməyib, həsrətin oduna yandı.

Fətəli şah Ağabəyim Ağanı sarayında da, könlündə də sultan etdi. Sevgisindən dönməyən Ağabəyim Ağaya toxunmadı. Adına bağ saldı, saray tikdi. Sarayının baş köşəsində yer verdi. Nə əl uzadıb sevdiyinə toxundu, nə də kitab kimi oxundu. Bir Qacar törəsi olaraq Nərimanova da yazan belə yazmışdı. Sevmək, yanmaq, yara qovuşmamaq alın yazısı idi. Deyirlər, Şəfiqə xanım Nərimanovun ölüm xəbərini kədərlə qarşılayıb. Nərimanovdan sonra Şəfiqənin də, balalarının da vətəndən gələn payı kəsilib. Hər ay naməlum imza ilə İstanbula göndərilən paranın Nərimanovun istəyi ilə Gülsüm xanım tərəfindən göndərildiyini biləndə Şəfiqə xanım mütəəssir olub. Komissar Nərimanova taleyini etibar edən  Gülsüm xanımın əzəmətinə, böyük ürəyinə heyrətini gizlədə bilməyib. “O, Qaspıralının qızından daha müdrik doğulub, atasının qürurunu, özünün taleyini kimə etibar etdiyini bilib...”

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.05.2025)

 

 

İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi 

 

18 May – Beynəlxalq Muzeylər Günü münasibətilə Oğuz Rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində Açıq Qapı günü təşkil olunub. Tədbirin məqsədi ictimaiyyətin muzeylərə marağını artırmaq və milli-mədəni dəyərlərimizi daha geniş kütləyə tanıtmaq idi.

 

Tədbir çərçivəsində gün ərzində muzeyi məktəblilər, yerli və xarici turistlər ziyarət ediblər. Onlar muzeyin zəngin ekspozisiyası ilə yaxından tanış olaraq, bölgənin tarixi və mədəni irsi barədə maraqlı məlumatlar əldə ediblər.  

Həmin gün Mədəniyyət İşçiləri Həmkarlar İttifaqının Oğuz Rayon Komitəsi tərəfindən, Oğuz Rayon Tarix Diyarşünaslıq Muzeyinin əməkdaşlarına fəxri fərman və hədiyyələr də təqdim olunub.

Onu da qeyd edək ki, qədim alban kilsəsində yerləşən Oğuz Rayon Tarix Diyarşünaslıq Muzeyi rayonun tarixini özündə əks etdirən unikal bir məkandır.   Muzeydə sərgiləyən eksponatlar dünənimizi, bu günümüzü özü ilə gələcəyə daşıyır. Bu məkanı ziyarət etmək çox maraqlıdır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.05.2025)

Bu gün böyük şair, istedadlı dramaturq, tanınmış ictimai xadim Xalq şairi Rəsul Rzanın 115 illik yubileyi idi. Bu münasibətlə Rəsul Rza ən müxtəlif tədbirlərlə anıldı. Biz isə belə tədbirlərdən biri barədə danışmaq istəyirirk.

 

Bakı Şəhər Mədəniyyət Baş İdarəsi Yasamal rayon Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin (MKS) M.Ş.Vazeh adına Mərkəzi Kitabxanası İ.İbrahimov adına 167 №-li tam orta məktəbdə 115 illiklə əlaqədar “Rəsul Rza poeziyasına səyahət” adlı tədbir keçirdi.

M.Ş.Vazeh adına Mərkəzi Kitabxananın abonement bölməsinin müdiri Lalə Səlimova XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Rəsul Rzanın yaradıcılığı haqqında məlumat verdi. O qeyd etdi ki, novator düşüncəli şairin yaradıcılığında incə ruhlu lirika, hadisələrə aydın münasibət, kəskin mühakimələr özünü qabarıq göstərir. 

Uşaq şöbəsinin müdiri Sevil Namazova çıxışında qeyd etdi ki, ötən əsrin 30-cu illərində ədəbiyyata gələn R.Rzanın bu dövrdə, habelə Böyük Vətən müharibəsi illərində bir çox gözəl əsərlər yaratmasına baxmayaraq, onun yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü 50-ci illərin ikinci yarısında başlayıb.

Məktəbin müəllimləri Məlahət Rəvanova və Samirə Məmmədova şairin həyat və yaradıcılıq yoluna nəzər salaraq, onun Azərbaycan dilinin poetik potensialının yeni-yeni imkanlarını üzə çıxardığını vurğuladılar, şairin Azərbaycan poeziyasına misilsiz sənət inciləri qoyduğunu bildirdilər.

M.Ş.Vazeh adına Mərkəzi Kitabxananın böyük metodisti İradə Hüseynova şairin “Vətən” və “Krım” şeirlərini söylədi.

Məktəbin 9-cu sinif şagirdləri – Fidan Mirzəyeva, Aylin İsmayılova, Məryəm Paşazadə, Nəcəf Cəfərov və 5-ci sinif şagirdləri Zeybə Miriyeva, Dəniz Səmədova, Əli Davud Rəsul Rzanın şeirlərini söylədilər.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.05.2025)

Hökmdarların, dünya fatehlərinin, sərkərdələrin həyatı insanlar üçün həmişə maraqlı olub. Ədəbiyyat xadimlərimiz də oxucuların bu istəyini həmişə nəzərə alıblar.  

 

Olaylar.az xəbər verir ki, görkəmli yazıçı, onlarla tarixi romanın müəllifi Yunus Oğuzun dünya fatehlərindən biri olan Çingiz xan haqqında romanı Türkiyə türkcəsində çapdan çıxıb. Müəllif tarixin hər dönəmində həm tarixə, həm də ədəbiyyata sirrlərlə gizlənmiş bir şəxs olan Çingiz xanın yaşam yolunu türk oxuculara çatdırır.

"Çingiz xan" (Cengiz han) romanında müəllif hökmdarın portretini savaşçı, dövlət qurucusu, hər nə qədər öldürsə dəyaşatmağı və qurmağı sevən biri kimi çızır.  

Roman Türkiyədə Bilge Tonyukuk Yayınları Yayın Evində çapdan çıxıb.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.05.2025)

93 -dən səhifə 2290

Sayt Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərəfdaşı olaraq yenilənmiş, yeni bölmələr əlavə ediımiş, layihənin təbliği üzrə funksional fəaliyyət aparılmışdır.