Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

 

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

 

 

ANAR. “TİKİLMƏMİŞ TÜRMƏLƏRİN HÖRÜLMƏMİŞ HASARI”

 

Bu yazının başlığı Vaqif Səmədoğlunun şeirindəndir, Vaqifin başqa bir məşhur şeirində də belə misralar var:

 

 Doğuldum 1939-da

 1937-də tutuldum.

 

Bu tarix uyğunsuzluğu çoxlarını çaş-baş salırdı: doğulmadan necə tutulmaq olar?

Yusif Səmədoğlu 1935-ci ildə, mən 1938-ci ildə, Vaqif 1939-cu ildə anadan olmuşuq. Amma bütün bizim nəslə mənsub olanlar kimi, 37-ci il qırğınlarının vahiməsi içində dünyaya göz açmışıq və lap körpə yaşlarından evlərimizdəki xısın danışıqlardan agah olub qorxu, vahimə içində yetişmişik.

“Rus ruletkası” deyilən köhnə bir “oyun” var. Harınlamış zabitlərin özlərinə riskli “əyləncə” tapmaq həvəsindən yaranıb. Tapançalarının xəzinəsinə beş güllə əvəzinə, tutalım, iki, daha riskli üç, hətta dörd güllə qoyub barabanın bir gözünü boş saxlayaraq fırladırmışlar. Sonra da tapançanın lüləsini gicgahlarna dirəyib tətiyi çəkirmişlər. Ya bəxt.

Bir an içində həlak olmaq da mümkündü, sağ qalmaq da.

37-ci ilin məşum hadisələri haqqında düşünəndə, bu ilin getmə-qalma “lotoreya”sını məhz bu “rus ruleti”ylə müqayisə etmək olar. Kimin repressiya qurbanı olması, kimin salamat qalması heç bir səbəblə anlaşılmır. Burda nəinki siyasi, heç adi məntiq də tapmaq mümkün deyil. Siyasi məntiqə gəldikdə, yaxşı, tutaq ki, sovet quruluşuna qarşı olan müsavatçılardan (daha doğrusu, 20-ci illərin repressiyalarından sonra nə şəkildəsə ilişib qalanlarından) intiqam alırdılar, bəs onda həmin bu sovet hakimiyyətini qurmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxan, bu rejimə canla-başla xidmət göstərən kommunistlər – Əliheydər Qarayevlər, Həmid Sultanovlar, Çingiz İldırımlar niyə güllələnirdilər, Cümhuriyyət Parlamanında M.Ə.Rəsulzadəyə hücum edən Əliheydər Qarayevə cavab verərkən Məhəmməd Əmin deyir: “Əliheydər, çağırdığın bolşeviklər bir gün sənin özünü güllələyəndə mənim sözlərimi xatırlayarsan”.

 Belə də oldu, yəni güllələyənlərin özlərini də güllələdilər. Tutalım, bunlar və yüzlərlə başqa partiya məsulları Mir Cəfər Bağırovoun şəxsi düşmənləri idi, nə səbəbdənsə hamısından yanıqlı idi. İndi əlinə girəvə düşəndə qisasını alırdı. Bəs onda yazıçılardan, artistlərdən, alimlərdən kimin qisasını alırdı?

Əlbəttə, 37-ci il repressiyalari tək Azərbaycanda gedən lokal proses deyildi. Bütün SSRİ-ni bürümüş repressiya qasırğasının güclü bir dalğası Azərbaycanı da altına almışdı. Moskvada Stalin dövlətin və partiyanın üst mərtəbələrində olan kommunistləri, Leninin silahdaşlarını – Zinovyevi, Kamenevi, Buxarini, Tomskini, Rıkovu (Trostkiyə hələ əli çatmırdı) məhv edirdi. NKVD başçısı Yaqoda dünənəcən silahdaşları olanları bir-bir dənləyirdi, qurşuna düzürdü, ta ki onun yerinə karlik Yejov gələnəcən. Yejov adam öldürmək planını artıqlamasıyla yerinə yetirəndən sonra onun özünü də güllələdilər. Yerini Beriya tutdu, o da yerdə qalanları qırdı və vaxtı gələndə onu da cəhənnəmə vasil etdilər.

Rusiyada repressiya qurbanı olan görkəmli yazıçıları, sənət xadimlərini yada salmağa çalışıram: Qumilyov, Meyerhold, Mandelştam, Babel, Pilnyak, Pavel Vasilyev… daha kimlər? Rusiyada repressiya qurbanı olmuş məşhur ədəbiyyat, sənət adamlarından başqaları yadıma düşmür. Bütün respublikalar içində bəlkə də hamıdan çox ədəbiyyat, elm, sənət adamlarını qurban verən Azərbaycan oldu (M.C.Bağırova “eşq olsun!”). Bu illərdə Azərbaycan Daxili İşlər Nazirliyində Xoren Qruqoryanların, Ruben Markaryanların at oynatdıqlarını yada salsaq, bunu başa düşmək çətin deyil. M.C.Bağırov özü də bunu çox gec anladı – məhkəməsində edam hökmü ərəfəsində.

Əski müsavatçılar Əhməd Cavad, Müznib, Cümhuriyyət hökumətinin Türkiyədə səfiri Yusif Vəzir Çəmənzəminli, M.Ə.Rəsulzadənin qohumu Seyid Hüseynlə bərabər kommunist yazıçılar Tağı Şahbazi (Simurq), Böyükağa Talıblı, Hacıbaba Nəzərli, Kazım Ələkbərli də gedər-gəlməz yolunun yolçuları oldular.

Böyük Cavid də repressiya qurbanı oldu, ona göz verib, işıq verməyən Əhməd Triniç də, Əhməd Cavad da, ona qan udduran “qızıl tənqidçilər” də, “Oxu, tar, oxu, tar, səni kim unudar” şeirini yazan Müşfiq də, tarı qadağan edən maarif komissarı Mustafa Quliyev də.

Yazıçı Böyükağa Talıblı müstəntiqin “Yazıçılar İttifaqının ayrı-ayrı üzvlərinin əksinqilabçı fəaliyyəti haqqında sizə nə məlumdur?” sualına, şübhəsiz ki, olmazın işgəncələrdən sonra belə cavab verir:

“Mənə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının əksinqilabçı əhval-ruhiyyədə olan üzvlərinin apardığı işlər məlum idi: Abdulla Şaiq, Kazım Ələkbərli, H.Cavid, Ə.Cavad, M.Müşfiq, Tağı Şahbazi, Əli Nazim, Yusif Vəzir, Süleyman Rüstəm”.

Yeni işgəncələrdən sonra əlavə edir:

“Hacı Nəzərli Yazıçılar İttifaqının daxilində Səməd Vurğundan, Mehdi Hüseyndən, Rəsul Rzadan, İsmayıl Hafizdən (sonralar tarixçi alim olan akademik İsmayıl Hüseynov o vaxtlar şair kimi tanınırdı – A.) ibarət möhkəm əksinqilabi qrup yaratmışdı”.

 Elə həmin ildə güllələnmiş Böyükağa Talıblıdan bu sözlərin nəyin bahasına, necə dözülməz əzab-əziyyətdən sonra alındığını təsəvvür etsək, onu zərrə qədər günahlandırmağa mənəvi haqqımız yoxdur. Amma sonrakı firavan nəsillərin bəzi nümayəndələrinin də Abdulla Şaiqi, Səməd Vurğunu, Süleyman Rüstəmi, Rəsul Rzanı, Mehdi Hüseyni o illərdən salamat çıxdıqlarına görə qınamağa heç bir əsası yoxdur. Məhz bizim günlərdə belə ittihamlar arabir səsləndiyinə görə Süleyman Rüstəmin 90 illik yubileyində çıxış edən Ulu Öndər Heydər Əliyev dedi:

 “Biz Hüseyn Cavidin, Mikayıl Müşfiqin və bizim başqa görkəmli şəxslərin repressiya qurbanları olması haqqında onillərdi ki, böyük ürək ağırısı ilə danışırıq. İndi kimsə hesab edir ki, o vaxtlar gərək Səməd Vurğunu da həbs edəydilər, Rəsul Rzanı, Süleyman Rüstəmi də öldürəydilər, onda deyərdilər ki, bunlar qəhrəman idi və biz oturub onlara da onillərlə ağlayacaqdıq. Biz Allaha şükür etməliyik ki, belə insanlar o ağır dövrlərdə o xatalardan qurtara bildilər. Əgər 30-cu illərdə o itkilərimizlə yanaşı, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm və bizim o nəsildən olan başqa görkəmli şairlərimiz olmasaydı və onlar yazıb-yaratmasaydılar, o əsərlər olmasaydı, indi bizm o dövr tariximizin ədəbiyyat, mənəviyyat, mədəniyyəti nədən ibarət olardı? Mən bizim ədəbiyyatımızı Səməd Vurğunsuz, Rəsul Rzasız, Süleyman Rüstəmsiz təsəvvür edə bilmərəm.

Süleyman Rüstəm, Səməd Vurğun, Rəsul Rza kimi böyük şairlərə, onların yaradıcılığında bugünkü günə uyğun olmayan hansısa nüansları tapıb irad tutmaq, hesab edirəm ki, mənəviyyatsızlıqdır. Belə adamların özləri xalq, millət, ölkə üçün heç bir şey etməyiblər. Əgər bizim xalq dili ilə desək, onlar nə Səməd Vurğunun, nə Rəsul Rzanın, nə Süleyman Rüstəmin dırnağı qədər də ola bilməzlər” (1998-ci il martın 26-sı)

      Cümhuriyyət dövründə yaşamış Üzeyir Hacıbəyli və ondan da gənc Cəfər Cabbarlı yeni dövrdə də məhdud imkanlar daxilində belə xalqa, onun milli musiqisinə, ədəbiyyatına, teatrına xidmət etməyin mümkün olduğunu dərk edərək sovet illərində şah əsərlərini yaratdılar.

Ancaq 20-30-cu illərin gənc yazıçıları, şairləri gözlərini açıb elə bu cəmiyyəti görmüşdülər.

O dövrdə ədəbiyyata gəlmiş və ədəbiyyatda qalmış şairlər içində Süleyman Rüstəm (1906-cı ildə doğulmuş), Səməd Vurğun (1906), Mikayıl Müşfiq (1909), Məmməd Rahim (1907), Rəsul Rza (1910) – ikisi – Səməd Vurğun və Rəsul Rza Bakıya əyalətdən gəlmişdilər. Adları çəkilən digərləri isə köklü-köməcli bakılılar idi. Bunun da əhəmiyyəti var. Səməd Vurğunçün də, Rəsul Rzayçün də (üç-dörd il yaş fərqləri olsa da) XX əsr 30-cu illərdə Bakıda başlanırdı. Göyçay kimi əyalət şəhərində, yaxud Qazaxın aşıqlı-sazlı mühitində gənc şairlər zamanın nəbzini çətin tuta bilərdilər. Əgər qısa sürən müstəqillik illərinin dadı damaqlarında qalmış Cəfər Cabbarlı və Üzeyir bəy “yeni dünya” quranların sıralarına qoşulmuşdularsa, 10-14 yaşlı əyalət çocuqlarının Cümhuriyyət dövrü haqqında nə təsəvvürləri ola bilərdi?

Rəsul Rza və Səməd Vurğun iflasa uğramış xan və bəy nəslindən idilər, Süleyman Rüstəm (dəmirçi oğlu), Məmməd Rahim (faytonçu oğlu) sadə ailələrdən çıxmışdılar, Mikayıl Müşfiq yetimliklə böyümüşdü. Uşaq yaşlarında Səməd Vurğun anasını, Rəsul Rza atasını itirmişdi.

 Zadəgan nəslindən olanlar da, sadə ailələrdən çıxanlar da sözdə insanların, xalqların azadlığını, bərabərliyini bəyan edən quruluşu şövqlə qarşılayır, alqışlayır tərənnüm edirdilər.

Öz “Göy göl” şeirini Əhməd Cavada ithaf edən Səməd Vurğun eyni zamanda:

 

Mən nə Sanılıyam, nə də Cavadam,

Onlara düşmənəm, onlara yadam, –

 

yazanda məqsəd məfkurə, ruh ayrılığını göstərmək idi.

Cümhuriyyət çağını ilhamla tərənnüm edən Əhməd Cavad sovet dövründə küskünlüklə:

 Əyil, Kürüm, əyil keç,

 dövran sənin deyil, keç, –

 

deyirdi. Rəsul Rza “Bolşevik yazı” şeirində bu çağırışa qarşı çıxırdı.

 

Qulaq vermə şairin

Lirik misralarına.

 Əyilib keçmə, Kürüm,

 yetər əyilib keçdin

 Qoca tarix boyunca.

 

 Əhməd Cavadçün Kür əski dövrün, milli dəyərlərin rəmzi idisə, Rəsul Rza üçün yeni dövranın, quruculuğun, yeniləşmənin timsalı idi.

Amma gənc şairlərin yaşlı nəslə asi olması o qədər də bəsit məsələ deyil. Bunu ədəbiyyat tarixlərindən yaxşı bəlli olan “atalar və oğullar”, “ənənə və yenilik” qarşıdurması saymaq da olmaz. Sovet quruluşunu qeydsiz-şərtsiz qəbul edən gənclər və etməyən yaşlılar arasında ziddiyyət də üzdə görünən kimi deyildi.

Elə həmin o tərənnüm və şüarlar illərində Səməd Vurğun qələmindən belə misralar da çıxırdı:

 

 Bu rübabın hər telində

 yüz ahım var, amanım var.

 Nə dövrana etibarım,

 nə insana gümanım var.

 

“Xan nəvəsi ola-ola ərizə verəsən komsomola” deyə acı etiraf edən Rəsul Rza 30-cu illərdə yazdığı “Kəmiklər” (“Sümüklər”) şeirində xan nəslindən olmasıyla bağlı hansı çətinliklərlə üzləşməsindən yanıqlı bir dillə söz açır.

 Elə həmin dövrdə Səməd Vurğun:

 

“Həyat” dedikləri şübhəli bir şey,

Ölümsə şübhədən çıxmaq deməkdir”, – yazırdı.

 

 Yaxud Rəsul Rzanın:

 

Doğrudur, “yamanlığa yaxşılıq”

həyat fəlsəfəm olmayıb.

 Ancaq hansı günüm var ki,

 könlümcə olsa belə

 bir anı, hər zərrəsi

qayğı, nigaranlıq,

qəm olmayıb? –

 

sualına sanki Səməd Vurğunun misralarında cavab tapırıq:

 

Hansı şair, hansı qələm öz vaxtında xoşbəxt olur?

 

İndiki “icazəli cəsarət” əyyamında bəzən naşılıqdan, bəzənsə bilərəkdən qəsdən sovet dövründə yazıb-yaratmış bütün şair və yazıçıları damğalamağa, onların bədii irsini ləkələməyə, daha betər, unutdurmağa, ədəbiyyat tarixindən büsbütün silib atmağa çalışanlar da bu doğru fikri heç cür qəbul etmək istəmirlər ki, bir var sosrealist sovet ədəbiyyatı, bir də var sovet dövründə yaranan əsl ədəbiyyat. Bəli, Səməd Vurğunun da, Süleyman Rüstəmin də partiyaya, Stalinə həsr olunmuş yetərincə çox əsərləri var. Mikayıl Müşfiq “Stalin” poemasını, Rəsu Rza “Lenin” poemasını yazıblar.

 Amma Səməd Vurğunun elə bir qismi bu kitabda çap olunan şeirlərinin sovet ədəbiyyatına nə dəxli var? Aşıq Ələsgərin “Dağlar” şeiri nə qədər sovet ədəbiyyatıdırsa, Səməd Vurğunun da “Dağlar” şeiri o qədər sovet ədəbiyyatıdır.

Səməd Vurğun:

 

Bir şairin yalnız ömrü

Tor içində gedir bada.

Nə yazıq ki, bu sirrimi

Nə anlayan, nə duyan var, –

yazanda, ya Rəsul Rza:

Dərdimi kimə deyim,

Dünya dolu adamdır, –

 

deyəndə bu ovqatın sovet şairinin dünyagörüşündən nə qədər uzaq olduğunun fərqinə varırmılar?

Süleyman Rüstəmin klassik qəzəl janrında yazdıqları sovet ədəbiyyatı sayılmalıdır? Eləcə də Müşfiqin misilsiz “Yenə o bağ olaydı”, ya tragik “Necə əl çəkim?” şeirləri sovet ədəbiyyatının yox, əbədi zamanların yüksək sənət örnəkləridir. Rəsul Rzanın “Çinar”, “Darısqallıq”, “Sarı dana və balaca qız”, bir çox başqa şeirləri, “Rənglər” silsiləsi, “Qızılgül olmayaydı” poeması sovet yox, antisovet ədəbiyyatı sayılsa, daha düzgün olardı.

Otuzuncu illərin birinci yarısında, hətta məşum 37-ci ilin ilk aylarında mətbuat səhifələrində yığıncaqlarda gedən qızğın ədəbi-ideoloji müzakirələr, mübahisələr Azərbaycanda hələ siyasi repressiyalar mərhələsinə keçməmişdi.

Fevralın 11-də Rəsul Rzayla Nigar Rəfibəylinin kiçik mənzillərində toy məclisində çoxusu xanımlarıyla – Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Seyid Hüseyn, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Mikayıl Müşfiq, Mehdi Hüseyn, Mikayıl Rəfili, Sabit Rəhman və əlbəttə, Ənvər Məmmədxanlı iştirak edirlərmiş (O dar otağa necə sığışıblar?).

Əski müsavatçılar Əhməd Cavad və Ənvərin atası Qafar Məmmədxanlı qucaqlaşıb öpüşürlərmiş. Hüseyn Cavid onunla ərkyana davranmaq istəyən gənclərə təpinirmiş: cavanlar, öz aranızda zarafat edin. Rəfili: “Ey Nigar, Rza olsun sənə bizdən yadigar” kimi misralar yazıbmış. Məclisin tamadası Kazım Ələkbərliymiş. Anam deyərdi: “Məclisdəkilərin bir çoxu üçün bu axşam, yəqin ki, son xoş xatirələri olub”.

Əli Nazim də toya dəvət olunubmuş, amma üzr istəyib, gəlməyib. Başının üstünü qara buludlar almış tənqidçi, yəqin ki, məclisdəkilərin ovqatını pozmaq istəməyib.

Az sonra ədəbi mübahisələr siyasi repressiyalar müstəvisinə çevrildi, “Pravda” qəzetinin 8 iyun 1937-ci il sayında Q.Rıklin soyadlı jurnalist gileylənirdi ki, Azərbaycan yazıçıları bir-birini ifşa etməkdə ləng tərpənirlər. Q.Rıklin yazır:

 “Kazım Ələkbərlidən sonra Yazıçılar İttifaqına Seyfulla Şamilov başçılıq etməyə başlayıb. Demək olar ki, heç nə dəyişməyib. Şamilovla danışın, fəxarətlə rəhbərlik etdiyi İttifaqın düşmənlərə qarşı necə mübarizə aparmasından söz açacaq, “Biz Əli Nazimi, Əhməd Cavadı, Rəfilini xaric etdik”. Sanki hər şey öz qaydasındadır (! – A.), amma məsələ ondadır ki, İttifaqın idarə heyəti düşmənlər başqa təşkilatlar tərəfindən ifşa olunandan sonra həvəslə (! – A.) ifşa edir”.

Fikir verin, məqalə müəllifi narazıdır ki, yazıçılar çekistlərin işini asanlaşdırmırlar, özləri bir-birini bada vermirlər. O ki qaldı millətçiliyə görə İttifaq üzvlüyündən xaric olunan Rəfiliyə, o, repressiya olunmadı, bir müddətdən sonra Yazıçılar İttifaqı üzvlüyünə bərpa edildi, amma daha sonra bu dəfə kosmopolit kimi İttifaqdan xaric edildi. Yazıçılar İttifaqının məsul katibi Səməd Vurğun İttifaqın 27 martda keçirilən plenumunda deyir:

“Son vaxtlar Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqında baş verən hadisələr və bu haqda partiya orqanlarımızın yazdığı vaxtlı və haqlı tənqidlər geniş oxucu kütləsini düşündürməyə bilməz. Biz işimizdə buraxdığımız səhvlərə göz yummadan sağlam bolşevik özünütənqidi ilə səhvləri ləğv etməli, sovet ədəbiyyatımızın iti addımlarla inkişafını təmin etməliyik. Bugünkü ədəbi nailiyyətlərimiz hər şeydən əvvəl barışmaz sinfi mübarizəmizin qanuni nəticəsidir. Qabaqca qeyd etməliyəm ki, Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqında bolşevik özünütənqidi lazımi yüksəkliyə qaldırılmamışdır”.

Məruzəçi “ifşa” olunmuş yazıçıların “xalq düşmənləri”nin adlarını çəkir.

Filologiya elmləri doktoru Aslan Salmansoy “Səməd Vurğunun “Azərbaycan” epopeyası, yaxud “Qırmızı üzlü albomun tarixçəsi” adlı məqaləsində qeyd edir ki, bu çıxışından bir qədər əvvəl Səməd Vurğunu xalq düşmənləri elan edilən şairləri (xüsusilə H.Cavid və M.Müşfiqi) qanadının altına almaqda günahlandırırmışlar. Məqalədə 1937-ci ilin aprel ayında Səməd Vurğun çıxışında artıq başlarının üstündə qara buludlar gəzən H.Cavidi və M.Müşfiqi xilas etməyə son təşəbbüslər edir.

“H.Cavid faşizm və müharibə əleyhinə yeni pyes yazmış” deyə pozitiv məlumat verir. “Yoldaş Müşfiq canlı insan temasından yazmaq istəyir, – deyir. – Əvvəl o, ziyalılar haqqında yazmaq istəyirdi, mən buna razı olmadım. Elə qərara gəlmişik ki, Müşfiq gedib, bir neçə ay kolxozda oturub kolxoza dair bir şey yazsın”.

Amma bu cəhdlərdən bir şey çıxmır. Az sonra həbs olunurlar və artıq Səməd Vurğunun özü real təhlükə qarşısında qalır, odur ki, növbəti plenumda “xalq düşmənləri” haqqında ən kəskin ifadələri işlətməli olur, haqqında artq ən kəskin sözlər deməli olur.

Hüseyn Cavidin həbsiylə bağlı Səməd Vurğun çox dəqiq, çox dərin və faciəvi söz demişdi: “Kaş Cavid əfəndi həbsindən bir gün qabaq öləydi. Onda ona əzəmətli abidə qoyulardı”.

Aslan Salmansoy “Görünən və görünməyən Vurğun” adlı məqaləsində yazır:

“Səməd Vurğunun qəribə taleyi olub: bir tərəfdən hələ sağlığında əfsanələşdirilib, nağıl, dastan qəhrəmanları ilə eyniləşdirilib, yaradıcılığı yüksəklərə qaldırılıb, digər tərəfdən isə hücumlara, təqib və təzyiqlərə tuş gəlir, yazdıqları inkar edilir, şəxsiyyətinə kölgə salınır və qəribəsi odur ki, usta şairə qarşı ikili münasibət elə əlinə qələm aldığı illərdən başlayıb və demək olar ki, ömrünün sonuna kimi davam edib.

 1956-cı ildən 1990-cı ilə qədər şairin ruhu narahat edilməyib. Müstəqillik qazandıqdan sonra isə müəyyən qüvvələr tərəfindən Vurğuna qarşı hücumların yeni mərhələsi başlayıb və fasilələrlə indi də davam etməkdədir. Paradoks odur ki şair sağlığında sovet quruluşuna qarşı çıxmaqda, Kommunist Partiyasının rəhbərlik rolunu danmaqda, millətçilikdə, “xalq düşməni” elan edilmiş H.Cavid, Ə.Cavad, M.Müşfiq, H.Sanılı kimi şairləri müdafiə etməkdə günahlandırılır və cəzalandırılırdısa, indi əksinə, sovet quruluşunu və Kommunist Partiyasını mədh etməkdə, kosmopolitlikdə, milli dəyərləri güdaza verməkdə ittiham edilir”.

Məqaləsinin başqa bir yerində Aslan Salmansoy yazır:

“S.Vurğunu “Mən nə Sanılıyam, nə də Cavadam. Onlara düşmənəm, Onlara yadam” misralarına görə ittiham edənlərə təqdim etdiyimiz bir neçə cümləni nəzərə alsınlar: yazılan bütün məqalələrdə S.Vurğunun H.Cavidin, xüsusilə də H.Sanılı və Ə.Cavadın təsiri altına düşməsi, üstəlik onların “havalarını daha ustalıqla çalması” qeyd olunur. Bu, səbəbsiz deyildir. Həqiqətən də, S.Vurğunun, eləcə də Ə.Cavad və H.Sanılının təbiət şeirləri arasında bir yaxınlıq, doğmalıq var idi. Amma o illərdə Ə.Cavad və H.Sanılı “burjua və qolçomaq şairləri” adlandırılırdı, Vurğunun ünvanına deyilən “kəndi təsvir edərkən ondan bir qolçomaq ləzzəti alır” və başqa ittihamlar onun da Ə.Cavad və H.Sanılı kimi burjua və qolçomaq şairi olduğunun təsdiqinə istiqamətlənmişdi. Bundan əlavə, 1920-ci illərdə həm Sanılı, həm də Cavad hər biri bir neçə dəfə həbs edilmişdi. O dövrdəki tənqidin onlara münasibəti daha kəskin və qorxulu idi. Öz taleyi təhlükə altında olan Vurğun, təbii ki, əlavə təqib və təzyiqlərə məruz qalmaq istəmir və özünü bu şəkildə müdafiə etməyə məcbur idi”.

Plenumda çıxışında S.Vurğun davam edir:

“Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqında bolşevik özünütənqidi lazımi səviyyəyə qaldırmamışıq və məhz buna görə işimizdə böyük səhvlər və nöqsanlar baş verib.

Qoy bizim nəzəriyyə və tənqidlə məşğul olan yoldaşlar ağızlarına su alıb oturmasınlar. Əks təqdirdə onları da müharibə dezertirləri kimi ifşa etməyimiz lazım gələcəkdir. Nə üçün H.Mehdi, Nəzərli, S.Rüstəm, Rza və başqa yoldaşlar özlərinin AZAPP vaxtı buraxdıqları səhvlərdən və averbaxçılığın onlara olan təsirindən danışmayırlar? Nə üçün onlar bu trotskist təşkilatı nəzəri və yaradıcılıq nöqteyi-nəzərindən xalqımız qarşısında ifşa etmirlər?”

Amma az sonra Yazıçılar İttifaqının iclasında S.Vurğunun özünə qarşı da hücumlar olur və o, “Kommunist” qəzetində çap etdirdiyi məqalədə kobud səhv etdiyini boynuna alır.

Rəsul Rza çıxışında deyir: “Mən öz nöqsanlarıma da göz yuma bilmərəm. AZAPP rəhbərliyində bulunduğum zaman dəfələrlə RAPP prinsiplərini hərarətli bir şəkildə müdafiə etmişəm. Öz yaradıcılıq praktikamda dəxi formalizm və sxematizm kimi səhvlərə yol vermişəm, RAPP-ın ləğvindən sonra bu səhvləri düzəltmək üçün çalışmışam”.

Qəzetdə iclasdan məlumat verilir ki, H.Mehdi S.Vurğunla S.Rüstəm arasında qarşıdurma yaratdığı üçün İttifaqın üzvlüyündən namizədliyinə keçirilir.

Vallah, bu hadisələr belə faciəli zamanda baş verməsəydi, bütün bunlara doyunca gülmək olardı.

Bu RAPP-çılıq, RAPP-ın başında duran tənqidçi Averbax, ümumiyyətlə, “averbaxçılıq” Azərbaycan ədəbiyyatı üçün nə böyük bəla imiş ki, yazıçılarımız bunun üstündə bir-birini qırırmış.

Dəqiq bir ifadə var: Moskvada dırnaq tutanda əyalətlərdə barmaq kəsirlər. Moskvada növbəti ədəbi təmayüllü tənqid başlanan kimi dərhal Azərbaycanda onun analoqunu tapır və onun üstünə düşürlərmiş. RAPP-çılıqla mübarizədə bir-birinə hücum edən yazıçılar sonralar Zoşşenko tənqid edilərkən Azərbaycanda öz Zoşşenkomuzu – Sabit Rəhmanı tapdılar və onun üstünə düşdülər. Moskvada nihilizmə və kosmopolitizmə qarşı cəbhə açılanda dərhal Azərbaycan kosmopoliti M.Rəfili, nihilist Cəfər Cəfərov hədəfə alındı. Nəhayət, Xruşşov abstraktsionist (mücərrədçi) rəssamların üstünə düşəndə Rəsul Rzanın “Rənglər”i əllərinə göydəndüşmə girəvə oldu. Döşədilər döşəyə bildikləri qədər.

Uzaq 37-ci ildə isə yazıçıların qovğası müvəqqəti olaraq belə nəticələndi:

“Şamilov sədr vəzifəsindən və Səməd Vurğun Yazıçılar İttifaqının məsul katibi vəzifəsindən azad edilsinlər. Yığıncaq 7 nəfərdən ibarət olan yeni tərkibini seçdi: Əli Məmmədov (sədr), A.T.Rəsulzadə (məsul katib), S.Rüstəm, S.Vurğun, M.S.Ordubadi, Mkrtıçyan, Kamski”.

 Partiya işçisi Əli Məmmədov Yazıçılar İttifaqına az müddətdə rəhbərlik edib. Seyfulla Şamilov isə sürgün olunub.

Xoşbətlikdən Stalinin ölümündən sonra sürgündən qayıtdı.

Yazıçılar Birliyinin binasında açdığımız 37-ci il qurbanlarının Xatirə lövhəsində onun da adı var. Lövhəni mənim sifarişimlə Seyfulla Şamilovun oğlu, mərhum heykəltəraş Elcan Şamilov yaratmışdı.

 1938-ci ilin may ayında Rəsul Rza Yazıçılar İttifaqının rəhbəri seçilir. 1939-cu ildə onun təşəbbüsüylə çağırılan dil problemlərinə həsr olunmuş müşavirədə məruzə edir, kinayə ilə deyir ki, “Kommunist” qəzetinə bizim dilimizi zibilləməyinə görə birincilik mükafatını vermək olar və bu qəzetdə işlənmiş sözlərin böyük bir siyahısını təqdim edir: “natura, uçastok, mexanizator, sort, pazitsiya, transport, spekulyasiya, ekipaj, produksiya, uçot, avariya, prosent, prostoy, komissariat, avariya, masştab, maşinist, laryok, struktura, instruksiya, buksir”.

Dilimizə bu sözlərlə təcavüzün və təhlükənin səbəbi rəsmi sovet təbliğatının məhz bu yöndə çağrışlarıyla bağlıydı. “Pravda” qəzeti yazırdı:

“Türk terminologiyasından pantürkizm qoxusu gəlir. Bu terminlərin əvəzinə sosialist mədəniyyətinin yaranması prosesində meydana gəlmiş çoxlu sayda sovet (oxu “rus” – A.) terminlərindən istifadə etmək lazımdır”.

Görkəmli ədəbiyyat, elm xadimlərinin millətçilik üstündə məhkum olunmalarından bir il sonra, 1938-ci ildə Azərbaycan Ali Sovetinin sessiyasında Səməd Vurğun və Rəsul Rza kəskin surətdə bu təşəbbüsə – Azərbaycan dilinin zibillənməsinə qarşı çıxış edirlər.

Səməd Vurğun deyir:

“Dil millətin şərəfidir, onun tarixi, onun vicdanıdır… dili bulandırmadan, çirkləndirmədən təmiz saxlamaq lazımdır. Nə üçün “səfərbərlik” əvəzinə «mobilizasiya”dan, “maliyyə” əvəzinə “finans”dan, “mədəniyyət” əvəzinə “kultura”dan istifadə olunmalıdır?”

Azərbaycan Ali Sovetinin elə həmin sessiyasında Rəsul Rza çıxışında deyir:

“Öz ana dilini ciddi bilməyən adam yad dili də kifayət qədər mənimsəyə bilməz… Bir neçə adamın dilin taleyini həll etməyə haqqı yoxdur. Dilin ən böyük qoruyucusu xalqdır. Qoy indiki nəşriyyat işçiləri gələcəyin böyük kommunist dilini yaratmağa tələsməsinlər (kursiv mənimdir – A.). Necə deyərlər, çay gəlməmiş çırmanmasınlar, yay gəlməmiş qızmasınlar. Qoy bizim dilimizi öz savadsızlıqları ucbatından zibilləməsinlər”.

Dilin ən böyük qoruyucusu, şübhəsiz, xalqdır, amma onu yazılarında, mətbuatda, yığıncaqlarda, təhsildə yaşadan ziyalılardır və ilk növbədə yazıçılardır. Təsadüfi deyil ki, sovet dövrünün millətçiliklə mübarizə aparılan ən çətin illərində, təhsildə kütləvi “ruslaşma” baş alıb gedəndə bütün Azərbaycan yazıçılarının övladları doğma dillərində təhsil alıblar.

 Təbii ki, Azərbaycan dilinin yaşamasında yazıçılarımız ilk növbədə öz əsərləriylə xidmət göstəriblər. Amma əsərlərindən başqa XX əsrin 30-60-cı illərində cəsur çıxışlarıyla, ardıcıl addımlarıyla dilimizin qorunub saxlanmasında bu dövrün üç qələm sahibinin rolu xüsusi qeyd olunmalıdır: Səməd Vurğunun, Mirzə İbrahimovun, Rəsul Rzanın.

Rəsul Rza Yazıçılar İttifaqının rəhbəri olarkən yalnız dilimizə deyil, ümumən milli varlığımıza daha bir ciddi təhlükə yaranıb. Ən azı o dövrün yazıçıları, o cümlədən, mənim valideynlərim bu olayı tək dilimizə, yazımıza qarşı yox, həm də ümumiyyətlə milli varlığımıza ciddi təhlükə kimi, yəni ruslaşdırma yolunda daha bir mühüm addım kimi qavrayırlarmış. Söhbət latın qrafikasından kirilə – rus əlifbasına keçməkdən gedir. Bu hadisələri Xalq şairi Mirvarid xanım Dilbazi “Kiril əlifbasını necə qəbul etdik” adlı yazısında belə xatırlayır:

“Əlifba haqqında ilk söhbətin mən ilk şahidiyəm. 1939-cu ilin fevral ayında Səməd Vurğunu, Məmməd Arifi, məni ordenlərlə təltif etdilər. Ordenləri Kalinin verirdi, Stalin də o təltif məclisində idi. O günün səhəri bizi universitetin filologiya fakültəsinə çağırdılar. Bizi orda bir rus alimi ehtiramla qarşıladı, xeyli söhbətdən sonra dedi: Məsləhət belədir ki, siz gərək kiril əlifbasına keçəsiniz.

Səməd Vurğunla Məmməd Arif əvvəlcə kül rəngi aldılar, sonra üzlərinə boğuq bir qızartı çökdü. İlk söhbətə Səməd Vurğun başlayıb dedi: “Bu, mümkün deyil, kiril əlifbasındakı bir çox səslər dilimizə uyğun deyil. Biz gərək onların əvəzinə başqa dillərdən sözlər götürək. Həm kiril əlifbasına yamaq vuraq, həm də öz əlifbamızı yükləyək”.

Məmməd Arif də xeyli tutarlı danışdı, ciddi səbəblər göstərib bu dəyişikliyin xalqımıza, mədəniyyətimizə böyük zərbə olacağını sübuta yetirdi. Deyilənlərin qarşısında söz tapmayan rus alimi dedi: Mən sizi başa düşürəm, ancaq nə etmək olar, artıq qərar verilib. Bu, Stalinin göstərişidir”.

Mirvarid xanımın bu qiymətli şəhadətinə anamdan eşitdiklərimi əlavə edirəm. Anam danışırdı ki, bir gün Rəsul evə Səmədlə gəldi. Üzlərinə baxanda ürəyim düşdü, ikisi də bir haldaydılar ki, çırtma vursan, sifətlərindən qan damardı. Bağırovun yanından gəlirmişlər, Bağırov onları əlifba məsələsi üçün çağırıbımş. Qabaqlarına yemək qoydum, içki istədilər, içdilər və dərdləşməyə başladılar. Bağırov deyib ki, rus əlifbasına keçirik, özü də burda daha heç bir o yan-bu yan ola bilməz, bu, şəxsən Stalin yoldaşın göstərişidir. Bu qorxunc sözlərə baxmayaraq, etiraz etməyə çalışıblar. “Axı ermənilər, gürcülər öz əlifbalarından əl çəkmirlər”, – deyiblər. Bağırov: “Yaxın zamanlarda onlar da rus əlifbasına keçəcəklər, – deyib, – Stalin yoldaşın fikri budur ki, bütün sovet xalqları eyni əlifbadan istifadə etməlidirlər”.

Söhbətin davamını Ənvər Məmmədxanlının dilindən eşitmişəm:

“Faruq (Abdulla Faruq – A.) mənə dedi ki, mən bu əlifbanın dəyişdirilməsini səhv hərəkət hesab edirəm, bu, Bağırovun işidir, ona məktub yazacam. Dedim, yazma, bu, Bağırovun işi deyil. Stalindən gələn məsələdir. Faruq qulaq asmadı, yazdı. Məktub Bağırova çatan kimi tufan qopdu. Bağırovun bir xasiyyəti vardı, bir kəs bir iş tutan kimi o saat deyirdi ki, bu, tək sənin işin deyil, sənin dalında hansısa bir qrup, bir təşkilat dayanıb və bu, hazırlanmış təxribatdır. Bəli, o saat zirək xəbərçilər Bağırova çatdırdılar ki, bəs Faruq Rəsul Rzanın qohumudur və Rəsul da Yazıçılar İttifaqının sədri olduğu üçün bu məsələni o, təşkil edib. Bağırov bütün Yazıçılar İttifaqını darmadağın etdi”.

Göyçaylı Abdulla Faruqun Rəsul Rzaya qohumluğu belə çatır ki, atamın böyük bacısı Kübra xanımın əri Əbdülkərim Əfəndiyevlə əmioğludurlar.

 

       Yenə də Mirvarid xanımın xatirələrinə müraciət edirəm:

“Stalinin adını eşidib qorxuya düşənlər bu əlifbanı (kiril əlifbasını – A.) tərifləməyə söz tapdılar. Əleyhinə olanlar isə öz cəzalarına çatdılar. Bu etirazın ilk qurbanı çox istedadlı şair Abdulla Faruq oldu. Onu Yazıçılar İttifaqından xaric etdilər, heç yerdə iş vermədilər, müharibə başlananda ön sıraya döyüşə göndərdilər, orda məhv oldu. Abdulla Faruq Rəsul Rzanın qohumu olduğu üçün dərhal Rəsul Rzanı da Yazıçılar İttifaqının sədrliyindən çıxartdılar. Abdulla Faruqun bu faciəsi çoxlarına görk oldu”.

Atam danışırdı ki, bir gün Bağırov məni çağırdı, gözündən, ağzından od tökülürdü, mən hələ başa düşmürdüm ki, niyə qəzəbə keçmişəm, çünki Faruqun məktubundan, doğrudan da, xəbərim yoxdu. Məsələ açılanda, deyəndə ki, Faruqu sən öyrətmisən, sənin qohumundur, cavab verdim ki, bəyəm siz öz qohumlarınızın hər bir hərəkəti üçün cavabdehsiniz? Daha da özündən çıxdı: Mən bax bu əlimlə öz qohumlarımı güllələmişəm, – dedi.

Mirzə İbrahimov bir müsahibəsində xatırlayırdı: “Rəsul Rza Mir Cəfər Bağırovun kəskin iradlarına qarşı çıxır, sualına iti cavablar verirdi. Bir dəfə yığıncaqda Bağırov Məmmədxanlılar nəslinə qarşı işlətdiyi ifadəyə görə Rəsul: “Sən get öz bacının cilovunu yığ”, – dedi. Ancaq əksər yazıçılar tənqid olunanda sakit dururdular (“7 gün” qəzeti, 18 iyun 1993).

Mirzə müəllimin yaddaşına inansam və hörmət etsəm də, atamı yalnız xoş niyyətlə xatırlamasını başa düşsəm də, məncə, bu sözlərdə bir mübaliğə var. Əvvəla, Azərbaycanda, gərək ki, Ordubadidən və M.Mirqasımovdanbaşqa heç kəs Bağırova “sən” demirmiş. Hətta Üzeyir bəy də ona “siz” deyərmiş. Yaşca Bağırovdan çox cavan olan atam da, təbii ki, ona “sən” deməzdi və belə kobud şəkildə cavab qaytarmazdı. Amma bununla bərabər, o da doğrudur və ən müxtəlif adamların şəhadətiylə təsdiqini tapır ki, Bağırovla ən sərt, ən cəsarətli danışan tək-tük adamlardan biri Rəsul Rza olub.

Kiril əlifbasına keçmək məsələsinə həsr olunmuş müşavirədə M.C.Bağırov məruzə edir, Stalinin adıyla başlayıb, Stalinin adıyla bitən məruzənin müzakirəsi başlanır. İlk çıxışı Səməd Vurğun edir, Stalin demokratiyasının dünyada ən mütərəqqi demokratiya olduğunu qeyd elən natiq deməyə məcbur olduğu sözlərlə eyni zamanda bununla belə ərəb əlifbasının, sonra latın əlifbasının tariximizdə çox mütərəqqi rol oynadığını da qeyd edir. Kiril əlifbasının qəbul edilməsinin balalarımızın rus dilini yaxşı mənimsəməsi üçün əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Azərbaycan ziyalılarını çox narahat edən bir məsələnin üstündə Səməd Vurğun xüsusi dayanır:

“Dilimizin bir nöqtəsinə, bir vergülünə də xələl gəlməyəcək, çünki dil əlifbanın deyil, əlifba dilin üstündə qurulur. Ona görə də bu işdə biz çox ehtiyatlı və məsuliyyətli olmalıyıq ki, yalançı “ura, beynəlmiləlçilik” tərəfə aparmaq istəyən addımlara yol verməyək”.

O dövrdə, o şəraitdə əlifba dəyişikliyi ilə bağlı o həngamə şəraitində şairin bu sözləri çox vacib və cəsarətli bəyanat idi. Yuxarıdan endirilən hökmü dəyişmək mümkün deyildi, amma onun zərbəsini yumşaltmaq, qoruyub saxlana bilənləri qoruyub saxlamaq ziyalının, şairin borcu, vəzifəsi idi.

Bu baxımdan Səməd Vurğunun rus əlifbasından bəzi hərflərin yeni əlifbaya daxil edilməsinə etirazı çox mühümdür.

Səməd Vurğun я, ю, е, щ, ъ hərflərinin yeni əlifbaya daxil edilməsinin əleyhinə idi. Şair: “Bu hərflərə heç bir ehtiyac yoxdur və onlar dilimizi süniləşdirə bilər”, – deyir.

Təəssüf ki, hələ uzun zaman əlifbamızda (qəbul edilmiş kiril əlifbasında) qalan я, ю, е hərflərinə görə dilçilərimiz arasında məzəli lətifə dolaşırdı: “Azərbaycan dili bəlkə də yeganə dildir ki, üç hərflə mürəkkəb cümlə qurmaq olar: я, е, ю, я, ю, е – ya yu ye, ya yu ye).

O vaxtın şərtlərinə görə, Rəsul Rza hələ “yaxşı” qurtarmışdı. Onu Moskvaya növbəti dekadaya nəinki aparmamışdılar, kitablarını aparmağa da yasaq qoymuşdular, adı mətbuatda hər yerdən çıxarılırdı. Bağırov Yazıçılar İttifaqından xaric olunmuş, işsiz qalmış Abdulla Faruqu da tutdurmadı. Bunu etməməsinin səbəbi birdən-birə insafa gəlməsində, rəhmdilliliyində deyildi, 37-ci il qırğınlarından sonra tutulma, sürgün planları artıqlamasıyla doldurulmuşdu və 39-cu ildə bütün SSRİ-də repressiya kampaniyası səngiməkdə idi. Amma yenə də çekistlərin iti gözləri müəyyən adamları güdməkdən yorulmurdu.

Azərbaycan daxili işlər komissarı Yemelyanov və komitənin əməkdaşı Qriqoryan donos verirdilər:

“Yazıçı Ənvər Məmmədxanlı deyir: Biz balaca xalqıq, bizi əlifba vasitəsilə ruslaşdırmaq istəyirlər. Məlumat var ki, Səməd Vurğun və Rəsulov (sənəddə belədir – A.) Rza Moskvadan qayıdandan sonra yeni əlifbaya qarşı kəskin çıxışlar ediblər”.

Bu sənəddə məşum famili keçən Qriqoryan ailəmizin tarixinə düşmüş murdar adlardandır:

Nakam dostu Mikayı Müşfiqin xatirəsinə həsr etdiyi “Qızılgül olmayaydı” poemasında Rəsul Rza yazırdı:

 

 Doğrudur,

 ona namərd şilləsi kimi

 vurulan imzalar içində

 mənim imzam olmadı.

 Heç kəs məndən iltizam almadı,

 Lakin necə sakit deyim ki,

 səsim gəldikcə bağırmadım,

 Xalqı ədalətsiz bir hökmü pozmağa çağırmadım.

 İndi sakit deyirəm bu sözu,

 heç bilmirəm düzü:

bağırmaq olardımı,

çağırmaq olardımı?

Elə bir gündə ki,

 Xorenlər iş başındaydı

 Ruhullalar zirzəmidə can üstündə.

 

Bu sətirlərdə murdar adı keçən Xoren həmin o Azərbaycan daxili işlər nazirinin müavini Xoren Qriqoryandır ki, M.C.Bağırovun məhkəməsində üzə çıxarılan gizli məktubunda qohumlarına hesabat verirmiş ki, neçə türkü məhv edib.

Elə M.C.Bağırovun məhkəməsində haqqında ölüm hökmü çıxarılan həmin bu Xoren Qriqoryan vaxtilə Bağırova belə bir raport vermişdi.

“Rəfibəyova Cəvahir xanım 1888-ci il təvəllüdlü. Keçmiş Gəncə general-qubernatoru, sovet hökuməti tərəfindən 1920-ci ildə güllələnmiş X.Rəfibəyovun arvadıdır. Oğlu Rəşid son vaxtlaradək Moskvada təhsil alırdı, ikinci oğlu Kamil müsavatçıdır, Türkiyəyə mühacirət edib. Hazırda Kars şəhərində yaşayır. Türk ordusunda xidmətdədi. Müsavatın İstanbul komitəsi və türk kəşfiyyatı ilə əlaqədar SSRİ-yə qarşı fəal kəşfiyyat işi aparır.

Qızı Nigar Xudadat bəy qızının indi Türkiyədə mühacirətdə yaşayan iki əmisi var. Ana və qız 1936-cı ilə qədər xariclə yazılı əlaqə saxlamışlar. Hazırda sovet hökumətinə qarşı düşmən münasibətdədilər.

 Sürgün edilsinlər. Qriqoryan”.

Bu məşum sənədə Mir Cəfər Bağırov “Оставить!”, yəni “saxlansınlar” dərkənarı qoyub. Artıq tanınmış bir şair olan Rəsul Rzaya vaxtaşırı xoş münasibət bəsləməsindənmi, ya kefinin hansısa duru vaxtında günahsız bir ailəni dağıtmaq istəməməsindənmi belə bir qərar verib. Kim bilir? Hər halda bu cümləylə bir ailənin neçə nəslinin taleyini həll edib. Çünki elə bu vaxtlarda – 40-cı illərin sonunda yeni sürgünlər kampaniyası başlamışdı və anamın doğma dayısı aqronom Fərrux bəy Rəfibəyli arvadı Rəxşəndə xanımla bir yerdə Sibirə sürgün olunmuşdular. M.C.Bağırovun xilasedici dərkənarından xəbərsiz Nigar xanım anası Cəvahir xanımın da sürgün ediləcəyinin qorxusu içində bütün günü nənəmgildə olurdu. Gecə evə gəlir, səhər açılan kimi nənəmə zəng edib, guya ki, nəvəsi Rüstəmin qızdırmasını soruşurdu, Cəvahir xanımın bu gecədən də salamat çıxmasını bilib bir günlük sakitləşirdi. Bütün bunları çox yaxşı xatırlayıram. Axı artıq on yaşındaydım. Valideynlərimin təlaşları, evimizə gələn hər nabələd adamı “yonca” saymaları, xısın söhbətlər – hamısı yadımda qalıb (“Yonca” hər yerdə bitir. Bu söz ancaq bizim ailəmizdə ÇK agentlərinə aid edilən məxfi söz kimi işlənirdi).

Uşaqlıq illərimdən yadımda qalan bu ailə təlaşlarının, nigarançılıqların əbəs olmadığı çox sonralar aşkarlıq dövründə açılan sənədlərlə təsdiq olundu.

(Tarix elmləri doktoru professor Eldar İsmayılov “Mərkəz” qəzetində (16-23 fevral 2000) dərc etdirdiyi “Tariximizin “şanslı dövrü” adlı yazısında o vaxtın bəzi sənədlərini gətirir. Həmin sənəd 1950-ci il oktyabrın 6-da tərtib olunub. Türkiyəyə qarşı təəssübkeş olan şəxslər və Türkiyədə qohumları yaşayan məsul işçilər və ziyalılar barəsində təkliflər:

“Rəsul Rza – Yazıçılar İttifaqının üzvü, çekist nəzarətinə alınsın”.

Çekist nəzarətinə alınan Rəsul Rza həmin siyahıda adları olan və şübhəli sayılan 18 ziyalı və məsul işçilərdən biridir.

Tutalım, bu, Stalin dövrünün fəsadlarıdır. Stalinin ölümündən və onun ifşasından çox-çox illər keçir və Azərbaycan DTK-sının məsul işçisi, sonralar sədri olan general İlhüseyn Hüseynov Rəsul Rza haqqında “dəniz qırağı”na verilən donoslardan söz açır:

“Əgər səmimi etiraf etsək, yazıçıların özlərinin donoslarına görə süni surətdə Rəsul Rzanı dissident eləməliydik. Donos verirdilər ki, o, Türkiyəyə meyillidir, şeirlərində türk sözlərindən istifadə edir. Yeri gəlmişkən, donosçuların arasında elələri də vardı ki, indi Türkiyəyə alovlu məhəbbətini və sədaqətini bəyan edir, deyir ki, biz qardaşıq. Yalnız DTK əməliyyat işçilərinin və rəhbərliyinin Azərbaycan KR MK tərəfindən dəstəklənən inadı bu görkəmli insanı, həqiqi Azərbaycan vətənpərvərini elə öz kolleqalarının təqibindən xilas etdi”.

(Əsildar Hüseynovun “Kəşfiyyat generalı ilə müsahibə” kitabından)

Ta 1953-cü ilin martında Stalinin ölümünə qədər bir çox başqa ailələr kimi, bizim ailələrimiz də “çekist nəzarəti altında” hər an tutulmaq ya dağılmaq kabusunun kölgəsində yaşamışlar. Atamın dediyinə görə, M.C.Bağırov ovqatının bir dəmində “Müşfiqi nahaq verdim” deyirmiş, gah da yazıçılara xitab edərək “Sizə bir divan tutacam ki, 37 yalan olacaq”, – deyə hədələyirmiş.

Stalinin ölümü və bundan az sonra Bağırovun devrilməsi Səməd Vurğunu mümkün təhlükələrdən xilas etdi, amma eyni zamanda, yaradıcılıq irsinin Stalinlə bağlı xeyli hissəsini dövrədən çıxartdı. Bu barədə şairin oğlu Vaqif Səmədoğlunun “Məndən sonra dəniz qalacaq” adlı kitabında belə bir qeyd var:

“XX qurultaydan sonra tez-tez depressiyaya düşən Aleksandr Fadeyev ümidsiz bir diaqnozla Kreml xəstəxanasında yatırdı. Macar şairi Antal Gidaş ona baş çəkməyə gələndə onun necə sönük gözlərlə baxdığını və qəm-qüssə içində suallar verdiyini xatırlayır: “Bizim axırımız necə olacaq? Qonşu palatada Səməd Vurğun ölüm ayağındadır. Onun yaradıcılığının böyük bir hissəsi heç olacaq. Doğrudanmı, biz yanlış yaşamışıq?”

A.Fadeyev öz sualına cavab tapmadığına görə intihar etdi. Rəsmi təbliğat bunu yazıçının içki düşkünlüyüylə izah etdi və uzun zaman onun intihar ərəfəsində yazdığı məktubu gizli saxladı.

Artıq Bakıda öz evində sağalmaz xəstəliyə düçar olmuş Səməd Vurğunun yubileyinə toplaşmış qonaqlardan, o cümlədən, Simonovdan şair: “Kak Saşa?” – deyə soruşurmuş.

Bu vaxt Saşa – Aleksandr Fadeyev artıq dünyada yoxdu.

Amma Fadeyevin Səməd Vurğunun yaradıcılıq irsinin böyük qisminin heç olması fikri düz çıxmadı. Əvvəla, Vurğunun Stalinə, partiyaya həsr etdiyi əsərlərin də çoxusunun bədii dəyəri danılmazdır. Bunlar indi qapalı qalsa da, haçansa siyasi yox, bədii cəhətdən tətqiq olunacaqlar. İrsinin böyük hissəsi pyesləri, bir çox poemaları, o cümlədən, “Komsomol poeması”, şeirlərinin önəmli qismi ədəbiyyatımızın sərvəti olaraq qalacaqdır.

                                                   ***

 Təbii ki, mən bu təlaşlar, nigarançılıq barədə öz ailəmizin timsalında daha ətraflı yazıram, çünki bütün bunların canlı şahidiyəm. Amma istər sonralar açılmış sənədlərdən, yazılı mənbələrdən, istərsə Xavər xalanın, Yusifin, Aybənizin, Vaqifin söhbətlərindən Səməd Vurğun ailəsinin də necə səksəkəli günlər yaşamaları haqqında çox təfərrüatlar bilmişəm.

 Xavər xala danışırdı ki, hələ otuzuncu illərdə Səmədi bəzən bütün gecə ta səhərəcən məlum idarəyə “söhbətə” çağırırlarmış. Bilmirdik ki, səhər qayıdacaq, ya birdəfəlik aparacaqlar.

Dövrün izahsız paradoksu ondaydı ki, bir tərəfdən Səməd Vurğun heç kəsin çata bilmədiyi bir şöhrətə malik idi. Xalq sevgisindən başqa hökumət tərəfindən də təqdir olunurdu. Vaqif Səmədoğlu atası haqqında xatirələrdə Səməd Vurğunun Bağırovun hakimiyyəti dövründə ən yüksək mükafatları, adları, ordenləri aldığından, SSRİ Ali Sovetinin bütün çağırışlarda deputatı seçilməsindən, illərlə Yazıçılar İttifaqına rəhbərlik etməsindən yazır. Səməd Vurğun 39 yaşında 29 yaşlı Mirzə İbrahimovla birlikdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının ilk həqiqi üzvlərindən olur. Vaqif danışırdı ki, indi Atatürk Mərkəzi yerləşən ovaxtkı Ziyalılar evini Bağırov Səməd Vurğuna mənzil kimi təklif edibmiş: Müxtəlif yerlərdən hörmətli qonaqların çox olur, – deyirmiş. Ancaq Xavər xalanın qəti etirazına görə (bu boyda ev nəyimizə gərəkdir?) şair bu töhfədən imtina edir. Danışırdılar ki, o vaxt Kişi Səmədə qaz göndəribmiş. Səməd Vurğun özünə məxsus yumorla “bu, qaz deyil, ilham qanadlarıdır”, – deyirmiş.

Və – (təzad da budur) – elə həmin illərdə şairin hər addımı məlum orqanlar tərəfindən diqqətlə izlənirmiş. Bundan da betər, onu müxtəlif şəkildə təxribatlara çəkmək, ondan gələcək ittihamlarçün söz almaq təşəbbüsləri də ardıcıl şəkildə davam edirmiş.

 

    O çətin dövrlərdə şairi sığorta edən amillərdən biri də Bağırovun onu Stalinə təqdim etməsi olub. Şair Stalinin hüzurunda “Rəhbərə salam” şeirini oxuyub. Amma “Çadrasız, boyasız türk qızlarından salam gətirməsi”, “türk” sözü baha başa gəlib, Stalin “Siz türk deyilsiniz, azərbaycanlısınız” deyə hələ də içindən çıxa bilmədiyimiz bir hökm verib. Əlbəttə, bunda Səməd Vurğunun heç bir təqsiri yoxdu. O illər millətimizin adı rəsmi şəkildə türk adlanırdı.

Amma həm xalq arasında qeyri-adi şöhrəti, həm Bağırovun hər halda xoş münasibəti və Stalinlə tanışlığın sığortası şairi arxayınlaşdırmayıb, hətta o, triumf illərində də nigarançılıq, təhlükəli məqamlar içində yaşayıb və bu barədə hamıdan dəqiq özü deyib:

Artıq can üstəyəm, artıq ölürəm,

 Şöhrətim quru bir sözdur, “a dostlar”.

 

Müxtəlif dövrlərdə Səməd Vurğunu gah əzizləyib, gah hədələyən Bağırovun ona münasibəti 50-ci illərin birinci yarısında tamamilə dəyişir.

Əvvəlki bir çox illərdə Səməd Vurğunu yetərincə dəyərləndirən, qaldıran, ona mükafatlar, adlar verən, Stalinə təqdim edən Mir Cəfərin son illərdə şairə münasibəti kəskin şəkildə başqalaşır.

Onu güdməkdən başqa hədələyirmiş. Bu, bəlkə şairin gündən-günə artan şöhrətiylə, hətta Londona, Berlinə səfərlərindən sonra beynəlxalq miqyasda tanınmasıyla və Kişinin buna qısqanc münasibətilə bağlıdır. Bəlkə də ayrı faktorlarla, tutalım, Fadeyevlə dost olmasıyla əlaqədardır. Bu barədə Türkiyəyə birgə səfərimiz zamanı mənə Səməd Vurğunun yaxın dostu Konstantin Simonov da danışırdı. Konstantin Mixayloviç deyirdi ki, o illər Səməd Moskvaya gələndə Fadeyevə və mənə Bağırovdan şikayətlənirdi. Bağırovun onu təqib etməsindən danışırdı.

Mir Cəfərin Səməd Vurğuna münasibətinin dəyişməsinin səbəbi Fadeyevlə yaxın dostluğu ola bilər. Çünki Bağırov həmişə ziyalıların, özəlliklə yazıçıların onun başı üstündən Moskva qələm sahibləriylə yaxın əlaqələr qurmalarına qısqanc münasibət bəsləyirmiş. Elə Heydər Hüseynov müsibətinin səbəbi də onun Kişidən xəbərsiz kitabının Fadeyev tərəfindən Stalin mükafatına layiq görülməsiydi. Sovet tarixində bəlkə yeganə dəfəydi ki, Stalinin imzasıyla Stalin mükafatına layiq görülmüş əsərin mükafatı ləğv olunurdu. Az sonra görkəmli alim intihar etdi.

Heydər Hüseynov faciəsindən sonra Bağırov Fadeyevə açıq düşmən münasibəti bəsləməyə başladı. Partiyanın XIX qurultayında Bağırovun tənqidiylə razılaşmayan və ona cavab qaytaran Fadeyev sonrakı iclasda Mir Cəfərdən üzr istəməli olmuşdu. Burda, əlbəttə, Beriya faktorunun da əhəmiyyəti vardı. Bağırovun Beriyayla yaxın dostluğu Azərbaycan ziyalıları üçün daha bir təhlükə mənbəyi idi. Doğrudanmı, bəzilərinin dediyi kimi, əllinci illərdə Səməd Vurğunun həbs olunmaq təhlükəsi vardı? Bəziləri hətta onun qısa müddətdə olsa da tutulmasından bəhs edirlər. Nə atamgildən, nə Səməd Vurğun ailəsinin yaxın olduğum üzvlərindən bu barədə heç bir vaxt heç bir söz eşitməmişdim. Əgər, doğrudan da, əllinci illərdə şair lap bir gün belə həbs olunsaydı, bu xəbər məxfi qala bilməzdi.

Məhkəməsində Bağırova bu sualı verəndə, o: “Səməd Vurğunu tutmaq istəsəydim, tutardım” cavabını verir.

Axı SSRİ adlanan ölkədə siyasi həbslər də fərdi xarakter daşımırdı, kampaniyalarla əlaqələndirilirdi. Moskvada tutatut başlasaydı, şübhəsiz, Azərbaycanda da bunun qurbanları olardı. Amma Bağırov, məsələn, bir vaxtlar ərköyünü sayılan, haqqında “hazır ideoloji katibdir” dediyi Heydər Hüseynova münasibəti kökündən dəyişəndən sonra “səni məhv edəcəm” desə də, onu tuta bilmədi. Amansız mənəvi işgəncələrlə böyük alimi intihara sövq etdi. Ola bilsin ki, Səməd Vurğuna qarşı da belə taktika nəzərdə tutubmuş. Buna sübut odur ki, hətta öz məhkəməsində belə Səməd Vurğuna qarşı siyasi ittihamlar irəli sürür.

1935-1939-cu illərdə xalq düşmənlərinin kütləvi ifşa edilməsi dövründə Səməd Vurğunun əleyhinə çoxlu ifadələr var idi. Əsərlərində böyük səhvlərin və nöqsanların olmasına baxmayaraq, istedadlı şair olduğuna görə yoldaş Stalinin sanksiyası onu cəza orqanlarının həbsindən xilas etdi. Bundan sonra bir neçə il keçdi və Səməd Vurğun belə bir xahişlə müraciət etdi: “Hüseyn Cavid və Abbas Mirzə Şərifzadənin həbsdən azad olub geri dönmələrinin bir yolunu tapmaq olmazmı?” Ondan ötrü ki, sonuncu onun pyesində Xosrov rolunu oynayırdı. Yeri gəlmişkən, Hüseyn Cavid və Abbas Mirzə Şərifzadə “Musavat” partiyasının liderlərindən idi (Bu, düz deyil – A.). Bununla bağlı biz onu möhkəm tənqid etdik və xəbərdarlıq etdik ki, əgər biz onu keçmiş müəllimindən ayırmışıqsa, bu o demək deyil ki, o, bundan sui-istifadə etməlidir. Millətçilik ruhu qoxuyan şeirlərindəki ciddi səhvlərə və yanlışlıqlara görə mən şəxsən onu tez-tez tənqid etmişəm. O, necə vardısa, görünür, qatı millətçi kimi elə də qalıb və hər an keçmişə görə intiqam almağa hazırdır. Onun qatı müsavatçılar olan Hüseyn Cavid və Abbas Mirzə Şərifzadə kimi müəllimləri vardır”.

Təbii ki, bütün bu izləmələr, təhlükələr, kabuslar Səməd Vurğunun və onun ailəsinin başının üstündə qara buludlar kimi toplaşırmış.

Göründüyü kimi, edam ayağında belə M.C.Bağırov yanlış əqidələrindən və yalan üzərində qurulmuş ittihamlarından əl çəkmir. Əvvəla, Hüseyn Cavid də, Abbas Mirzə də “Müsavat” partiyasının nəinki lideri, heç üzvü də olmayıblar. İkincisi, Vurğunu “xalq düşməni” elan olunmuş H.Cavidin tələbəsi kimi səciyyələndirmək, onun hələ də qatı millətçi kimi qalmasını söyləmək yeni siyasi donos idi. Axı Bağırovun məhkəməsi zamanı nə Stalinin bəd əməlləri ifşa olunmuşdu, nə də “xalq düşmənləri” günahsız insanlar kimi bəraət almışdılar. Deməli, məhkum kürsüsündən belə Bağırov Səməd Vurğuna meydan oxuyur, onu sovet quruluşunda hələ də müdhiş kabus kimi yaşayan “millətçilik”də suçlayır və kimdənsə intiqam almaq istəməsinə işarə vurur.

Bunun müqabilində Səməd Vurğun Bağırovun məhkəməsində şahid sifətində onu ifşa etmək təklifindən imtina edir, məhkəmədə iştirak və çıxış etmir. Bu, şairin rəftarı, bu da “kişi”nin hərəkəti.

Kişinin Səməd Vurğunla ən xoş münasibətləri olduğu vaxtlarda belə “Bağırov rejimi”nin şairə qarşı hansı üsullarla davranmasının çox sayda örnəklərindən biri də yazıçı Süleyman Vəliyevin xatirələrində əks edilib. Vətən müharibəsində əsirlik taleyini yaşamış, sonra da bu suçdan Sibir sürgününün acısını çəkmiş Süleyman Vəliyev Birliyin rəhbəri olduğum zaman mənim təklifimlə başına gələnlər haqqında “Qanadı sınmış quş da uçarmış” adlı sənədli roman yazdı. Romanda müharibə illərində Səməd Vurğunun onun ailəsinə maddi və mənəvi yardımını minnətdarlıq hissiylə xatırlayan Süleyman Vəliyev sürgündən dönəndən sonra təhlükəsizlik orqanlarına çağırıldığını xatırlayır:

 Məni sorğu-suala çəkən müstəntiqin bu sözləri indi də qulağımdadır:

“Səməd Vurğunun evinə gedin. Ona ağır həyatınızdan danışın. O. ürəyi rəhmlidir, kömək edər… Ona yeni əsərlərinizi oxuyun, elə edin ki, ürəyi sizə qızsın… Söhbətarası eşidəcəksiniz ki, o, millətdən danışır, pantürkistləri müdafiə edir və sonra... Bu sözləriniz bizə çox lazımdır. Mən qəti etirazımı bildirdim”.

“Azərbaycan” jurnalı, 1988, № 3

Səməd Vurğunun yaxşılıqlarını unutmamış Süleyman Vəliyev bu “iblis” tapşırığını, təbii ki, yerinə yetirməyib.

Ömrünün müxtəlif illərində özünə qarşı təxribatlar gözləyən şairin bu məsələyə son dərəcədə həssaslıqla, ayıq-sayıq yanaşması bəzən istənilməyən nəticələrə də gətirib çıxarırdı.

Tarixçi Nəsiman Yaqublu “Azərbaycan milli azadlıq hərəkatı ensiklopediyası” kitabında məlumat verir ki, Azərbaycan Dövlət Universitetinin tələbəsi Gülhüseyn Abdullayev (sonralar Gülhüseyn Hüseynoğlu adı ilə tanınan Xalq yazıçısı) və İsmixan Rəhimovun təşəbbüsü ilə “İldırım” təşkilatı yaradılır.

 “Başlıca məqsədi Azərlaycan Sovet Respublikasının Konstitusiyasında təsbit olunmuş Azərbaycan dilinin dövlət dili olması ilə bağlı mübarizə aparmaqdır”.

 N.Yaqublu qeyd edir ki, “İldırım”ın təşkilatçıları Səməd Vurğuna imzasız gizli məktub yazaraq azyaşlı uşaq vasitəsilə şairə çatdırırlar. Onlar düşünürlərmiş ki, S.Vurğunun razılığını alıb onu bu təşkilatın rəhbərliyinə cəlb edəcəklər.

“Məktub Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi əməkdaşlarının əlinə düşür”.

Ekspertər məktubun İsmixan Rəhimov tərəfindən yazıldığınımüəyyənləşdirirlər. İsmixan və təşkilatn digər üzvləri həbs olunurlar. İsmixan Rəhimov, Gülhüseyn Abdullayev, Hacı Zeynalov 25 illik həbs cəzasına, qalan üzvləri 10 illik həbsə məhkum edilirlər.

Yazıçılar Birliyinin rəhbəri kimi mənim təqdimatımla Xalq yazıçısı adını almış Gülhüseyn müəllim Səməd Vurğuna göndərdikləri məktub haqqında danışırdı ki, məktubda belə bir işarə var idi: əgər S.Vurğun təkliflərinə razıdırsa, yaxın günlərdə qəzetlərdə Azərbaycanla bağlı yeni bir şeir yazıb çap etdirsin və o zaman təşkilatçılar onun razı olduğunu biləcəklər.

Gülhüseyn müəllim (eləcə də tanış olduğum İsmixan Rəhimov) bu məktubun dövlət təhlükəsizlik orqanlarının əlinə keçməsinə görə heç vaxt S.Vurğunu günahlandırmırdılar, ona daima böyük hörmətlə yanaşırdılar. Onsuz da hər addımı izlənilən şair bu məktubu elə həmin orqanların onu tələyə salmaq üçün təxribat xarakterli aksiya olduğunu əsaslı şəkildə zənn edə bilərdi.

Bu hadisə Nazim Hikmətlə bağlı bir əhvalatı yadıma saldı. Nazim həbsdən azad olunandan az sonra bir gün əmniyyət işçilərindən bir cavan zabit onun evinə gəlir və şairin heyranı olduğunu söyləyir, hansı kitabları oxuması haqqında şairdən məsləhət almaq istəyir. Nazim bu zabiti xüsusi tapşırıqla göndərmiş provokator sayaraq onu qovur və bu barədə polisə telefon açır ki, məndən niyə əl çəkmirsiniz? Nazim Hikmətin həqiqətən pərəstişkarı olan və heç bir bəd niyyət güdməyən gənc zabit cəzalandırılır. Nazim bu “təqsirsiz xəta”sını hər zaman böyük təəssüf hissiylə xatırlayırdı.

 Nəsiman Yaqublu dövlət təhlükəsizlik orqanlarının xaricdəki, özəlliklə Türkiyədəki təşkilatlarla Azərbaycandakı ziyalıların hər hansı münasibətlərini diqqətlə izləmələrini xüsusi qeyd edir.

O vaxt Azərbaycanın dövlət təhlükəsizlik naziri Yemelyanovun imzaladığı arayışda deyilir: Amerikanların və ingilislərin tapşırığı ilə müsavatçıların yaratdıqları yeni antisovet təşkilatlar Sovet İttifaqının qatı düşməni olan xarici kəşfiyyatların agentləri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mir Yaqub Mehdiyev, Rəfibəyov qardaşları və digərləri tərəfindən idarə olunur (Rəfibəyov qardaşları babam Xudadat bəy Rəfibəylinin əmisi oğulları – Səməd bəy və Eyyub bəydir – A.).

Səməd Vurğun ailəsində də, Rəsul Rza ailəsində də, əlbəttə, bir çox başqa ailələrdə yetişən uşaqlar məhz bu qorxunun, vahimənin, yaxınlarını itirmək xofunun içində boya-başa çatıblar.

Bu uşaqların hansı ildə doğulmasından asılı olmayaraq, 1937-cı ilin müdhiş kabusu onların doğum ili sayıla bilər. Bu kitaba daxil etdiyim “O gecənin səhəri” hekayəm elə bu barədədir.

Amma ömrümüz boyu ayıqlıqda da, xəyallarımızda da, yuxularımızda da bizi daima təqib edən bu kabus haqqında ən ifadəli misraları Vaqif Səmədoğlu yaradıb:

 

 yenə kəsib ümid keçən yolları

tikilməmiş türmələrin hörülməmiş hasarı.

 

Elə ömrümüzün böyük hissəsi, ən yaxşı illərimiz “tikilməmiş türmələrin hörülməmiş hasarları”nın kölgəsində keçmədimi?

 Aprel, 2024

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.08.2025)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Tehranda yaşayan Səid Muğanlıdır.

 

Səid Muğanlı

Tehran

 

İlahi, dağları heç dağ görməsin,
Qəlbi vurğun kimi, hüsnü dağlarca
Köçəri şəhərlər necə sevməsin,
Dərəni dağ kimi, dağı dağlarca?!

İlahi, çayları içməyə dodaq,
Dağları sevməyə qucaq olaydı.
Şəhərin evləri yuva həyətli,
Bu şəhər dağlara qonaq olaydı.

Deyəsən dağların gözü qanayıb,
Diskinirdi günəş, gün batan çağı.
Ay xanım gecənin gözün yalayıb,
Sevişir günəşlə savalan dağı.

Dağların qibləsi hayandır görən,
Ürəyi bu qədər çılçıraqlıdır.
Bakirə bulaqlar çimişir çılpaq,
Dağların kürəyi dağa bağlıdır.

Bu dağlar allahın söykənəcəyi,
Qayalar bir aşıq mütəkkəsidir.
Bu yallar Ələsgər Səhnəbanısı,
Bu yovşan Gülgəzin toy döngəsidir.

Ucalıb günəşlə sevişur gündüz,
Gecələr kimləri qucaqlayırlar?
Tuman-köynəyini hardan aslayır,
O xanım bulaqlar, o kişi dağlar?

Qaydına qalmışıq görəsən onun,
Hər daşın dalında biz sevişmişik.
Nə qədər allaha borcumuz qalır,
Nə qədər dağların keşiyindəyik?

Məktub da göndərib qonaq çağırır,
Yolların tozuna gözyaşı calır.
Dağların yay evi hay-həşir salır,
Dağların qış evi qonaqsız qalır.

Bəs dağın günahı nədir ki, axı?!
Dağın qatilidir dağa gələnlər.
Gün olur, min dönə od tutub yanır,
Dərədə plastik, dağda gəvənlər.

Dağlar babaların döyüş səngəri,
Dağlar anaların sancı yeridir.
Dağ qızıl maydandı, dağ kəhər yabı,
Baldırı Büs-bütün qamçı yeridir.

Caddələr dağların şalvar qayışı,
Görəsən baş alıb hayana gedir?!
Bağlayıb çiyninə qarı, yağışı,
Bir ekiz körpəli gənc ana gedir.

Hər dağın dalında Əsli yuyunur,
Hər dağın dalında Kərəm can verir.
Hər dağın dalında bir aşıq ölür,
Hər dağın dalında allah ağlayır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.08.2025)

 

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yay tətilinə baxmayaraq, Tələbə yaradıcılığı rubrikasını davam etdirir. Bu gün sizlərlə Naxçıvan Dövlət Universitetinin Filologiya ixtisası üzrə III kurs tələbəsi Gənc Yazarlar və Ədəbiyyatşünaslar klubunun üzvü Fərasət Babazadəni görüşdürürük.

Fərasət “3-cü mərtəbənin balkonu” adlı hekayəsini təqdim edir.

 

Üçüncü mərtəbədəki evlərdən birinin balkonunda bir qoca oturmuşdu. Hər zamankı yerində. Sükut içində... Ağarmış saçları başına toplanmış qar kimi idi. Bir az gec yağan, amma iz qoyan. Saqqalı da o qarın davamıydı, çənəsindən ürəyinə qədər uzanan bir ağrı kimi. Gözləri də böyük, gerçəkləri, yalanları, səhvləri, düzləri – hamısını görmək üçün böyük. Dərisinin qırışları bir kitab kimi, hər qırışın altında bir cümlə – deyilməmiş, oxunmamış... Qulaqları daha haqsızlıq eşitməkdən bezmiş şəkildə. O qədər də diqqət çəkməyən, bəlkə də hər gün ətrafımızda yüzlərlə görüb bir dəfə belə baxmadığımız insanlardan biri kimi idi. Cizgi belə çəkmədim amma heç vaxt indi olduğumdan daha böyük bir rəssam olmadım...

O, sadəcə həyatı yaşamamışdı. Yeri gəlib tələbə olub zamandan, həyatdan nələrsə öyrənib, yeri gəlib müəllim olub zamana, həyata nə isə öyrədib. Bir vaxtlar çox yazırdı, məqalələr, şeirlər, hekayələr. Bəzən bir cəmiyyətin boynuna düşən yükü yazırdı, bəzən də bir insanın içində daşıdığı acısını. Adı ilə mətbuata imza atmışdı. Amma indi yadına yalnız bir kitab düşdü.
İlk kitabı, “həyatı 11də tapdım”. Ən çox ona bağlanmışdı. Onu çap etdirəndə içində nəsə dəyişmişdi. Elə bil özünü ilk dəfə o zaman “şair” kimi hiss etmişdi. Çox zaman deyirdi ki, “şeir – gülən gözlərinin altındakı kədəri göz yaşları ilə yox, sözlə çatdırmaq üçün yazılır.” Bu söz indi beynində cingildəyirdi.

İlk kitabı, o günlər, o sözlər... Yenidən içində bir şeylər oyanırdı. Amma bu dəfə yazmaq üçün yox. Sadəcə xatırlamaq üçün...
Kitablar arasında böyümüşdü düşüncələri, amma qəribədir ki, gənclik illərində Dostoyevski, Şekspir və digər dühaları oxumağı lüzum görməmişdi. Düşünmüşdü ki, “Mənim işim konkretlikdir. Mən nəzəriyyəni bilməliyəm, cəmiyyətə, özümə, ailəmə faydalı olmalıyam”. Dünya ədəbiyyatına etinasızlıqla, sanki uşaq bir kənar oyuncağa baxan kimi baxmışdı. Anlamamışdı ki, bəzən bir Dostoyevski cümləsi, on nəzəriyyə kitabından ağır gəlir insana.
İndi isə... əlində kiril əlifbası ilə yazılmış bir kitab vardı. Hərflər, sətirlər arasında susan kədərlər vardı. Tozlu balkonda, kitabın yanına qoyduğu balaca taburetkada çay soyumuşdu, çay da yəqin yorulmuşdu içilməyi gözləməkdən. Havadakı sərinlik nəfəs kimi girirdi içəri. Küçədən gələn səslər uşaqların gülüşü, təkərin sürtünməsi, bir it hürüməsi, hamısı xatirə kimi keçirdi. Qoca öz şeirlərini düşünürdü.  Onların içindəki bir vaxtlar yaşamadığını düşündüyü gəncliyini. İmza günlərini xatırladı, insanlar qarşısında dayandığı anları, hər kəsin gözündə bir az da heyranlıq olduğu anları. Və birdən, dodağının kənarına kiçik bir təbəssüm qondu. Həzin, yuxu kimi.

Məhəccərdən boylandı aşağıya. Uşaqlar oynayırdı. Təkərlərin üstünə minib fırlanır, qışqıra-qışqıra gülürdülər. Topu bir-birinə ötürüb qaçırdılar, gah yıxılır, gah ayağa qalxırdılar. Oyun onların həyatına rəng qatırdı. Qoca baxırdı. Gülümsədi, amma dodaqları ilə yox gözləri ilə. Bir qrup uşaq da futbol oynayırdı. Əsəbləşirdilər, çığırırdılar, sevinirdilər, yorulurdular, amma əl çəkmirdilər. Hər şeyləri içdən idi, həqiqi idi, yalandan uzaq...
Qoca ağır-ağır yerindən qalxdı. Əlini balkonun məhəccərindən ayırıb içəri keçdi. Yavaş-yavaş pillələri düşdü. Küçəyə çıxdı. Oğlan uşaqlarının tərəfinə getdi. Orda, kənarda, bir az da toz içində qalmış köhnə skamyada oturdu. Uşaqlara baxdı. Gözlərində uduzmaq qorxusu yox idi, yalnız o ana həbs olmaq vardı.
Birdən oyunun ən həyəcanlı yerində top düz qocanın oturduğu yerə gəldi. Hər şey dayandı. Bir anlıq həm oyun, həm də onun içindəki səs-küy susdu. Qoca topu götürdü. Əlinə aldı, baxdı.
Top köhnə idi. Üzündə yazılar silinmişdi. Küncləri çatlamışdı, dərisi soyulmuşdu. Yorulmuşdu top. Elə özü kimi.
O anda uşaqlardan biri qışqırdı:
– Təhməz dayı, topu tullaa!
Qoca başını qaldırdı. Uşaqlar ona baxırdı. Topu havaya tulladı. Uşaqlar sevinib oyuna davam etdilər. Oyunun səs-küyü geri qayıtdı. Düşündü: "İnsan bəzən bir top qədər yorulur. Bir oyunun ortasında dayanıb, nəyinsə ortasında qalıb, sadəcə gözləyir. Zamanı xatırladan hər şey adamı yorur. Ən çox da gözləmək. Həyat boyu ya nəyisə gözləyirik, ya da kimisə gözlətməli oluruq. Hər ikisi ağırdır. Hər ikisi yorur.
Bir körpənin öncə böyüməsini gözləyirlər. Addım atmağını, danışmağını. Sonra, oxumağını, işləməyini. Zaman keçir, bu dəfə də sevgi göstərməyini, insanlara yaxşılıq etməyini, amma eyni zamanda aldanmağını, aldatmağını gözləyirlər.
Axırda isə... ölümü gözləyirlər.
Amma onun özü də nəsə gözləyir. Bir az anlayış, bir az sədaqət, bir az da hüzur. Və bir də baxır ki, illər keçib. Axtardığı bir çox şeyi tapa bilməmiş, gözlədiyi bir çox şey gəlməmiş bir insan kimi. Elə-belə dolub boşalan bir ömrün içində sakitcə gözləyir. Bir gün o da sadəcə ölümü gözləyir..."
Skamya daşların kölgəsində, bir az sükutda, bir az sükunətdə idi. Qoca bir dəftər gördü. Qəhvəyi, cildli, köhnə, amma nədənsə açıq. Şeir dəftəri idi. Əlinə aldı astaca. Vərəqlər köhnəydi, bəziləri qat yerindən kövrəlmişdi. Yazılar tanışdı fərqli əl yazmaları, fərqli müəlliflər. Mikayıl Müşfiq, Əli Tudə, Vahid Əziz, Zəlimxan Yaqub... Hər misrada bir məna, bir inam, bir itki.
Oxumağa başladı. Vərəqlər arasında bir şeirə çatdı ki, dayandı. Digər şeirlərdən seçilirdi. Qoca barmağını səhifəyə toxundurdu. Bu ad, Salam Sarvan.
Baxdı. Ona çox baxdı. Nə şeiri oxuyurdu, nə də keçirdi. Sadəcə baxırdı. Sanki şeirə deyil, aynaya baxırdı. Özünü orda görürdü, amma fərqli biri kimi.

Bilmirəm keçirim hansı halını?
Oynayım toyuna, batım yasına?
Hər gün neçə məktub yazıb cırıram,
Cırıb tullayıram… poçt qutusuna.

Sətirlər nəfəs kimi idi. Onun keçmişindən çıxıb bu səhifəyə düşmüş kimi. Amma bir şey gözündən yayınmadı.
Adın altında imza vardı, Salam Sarvan. Amma… bir ləkə göründü gözünə. Qara mürəkkəb izinin ortasında balaca bir qırılma sanki qələm titrəyib dayanmışdı. Ad indi bir başqa cür oxunurdu: Salam, Sarvan. Araya sanki bir vergül düşmüşdü. Kiçik bir ləkə. Amma bütöv bir məna dəyişmişdi. Bu artıq tanınmış bir şairin adı deyil, bu bir müraciət kimi görünürdü. Demək ki...
Bir vergül necə ki, bütün yazının məğzini dəyişirsə, balaca bir hadisə də, bir baxış da, bir gülüş də, bir kitab da, bir söz də, bir hekayə də insana bu qədər təsir edib, hər şeyi dəyişdirə bilər. Bir daş belə dəyişdirə bilər min il suyun qumluğa vurmasını. Sadəcə bir daş. Əlindəki dəftərçəyə bir də baxdı. Onu astaca skamyaya geri qoydu. Elə qoydu ki, heç toxunulmamış kimi qalsın. Bəlkə bir başqası da onu oxuyar, başqa cür anlayar. Bunu bilməsəm necə dəyişdirərəm, səni, məni, bütün dünyanı…
Sonra yerindən qalxdı. Əlləri arxada, beli bir az bükük, asta addımlarla binanın həyətində biraz yeriyirdi. Həyat isə davam edirdi. Vergüllərlə, nöqtələrlə, yeni başlayan cümlələrlə...

Sərin bir meh gəldi. Üşüyürdü. Soyuq idi. Birdən dodağındakı təbəssüm sönmüş bir işıq kimi çəkildi. Sanki nəsə içindən düşdü. Görünməz, toxunulmaz bir şey. Soyuq idi. Amma bu soyuq barmaqlarını üşüdən payız havası deyildi, bu, daha dərin bir soyuqluq idi. Düşüncələrin içindən süzülən, qəlbinə çökən. Hava soyuyurdu, bəli, amma o, havanın içindəki sükutu hiss edirdi. Sözlərin qırıldığı, xatirələrin donduğu o qəribə boşluğu.
Binanın qabağına çatanda başını qaldırıb 3-cü mərtəbəyə baxdı. İçəri keçmək istədi, pencəyini götürmək, çiyninə atmaq, bir az qızınmaq. Soyuq olan düşüncələri, onlar bəzən gecələrdə baş qaldırır, bəzən səhərlər susurdu. Amma indi onlar danışmaq istəyirdi.
Evinə girib qapını bağladı. Səssiz idi hər tərəf. Qarderobun qarşısından dönüb kitab rəfinə tərəf getdi. O rəf evin ən səssiz, amma ən çox danışan yeriydi. Qoca bilirdi orada onu tamamlayacaq fikirlər var. Orada yarımçıq qalan düşüncələrə nöqtə qoya biləcək sözlər var. Hər kəsin xəzinəsi pullardır, yadigarlar, foto albomlar. Onlar təkcə kağız deyildi. Onlar onun keçmişiydi, itirdikləriydi, axtardıqlarıydı.
Əlini uzatdı, bir kitabı seçdi. Əli titrədi ya soyuqdan, ya da içindəki həyəcanla. Kitabın tozunu barmaqlarıyla sildi. Sanki yaddaşındakı bir xatirəni təmizləyirdi.
Balkona çıxanda gələn soyuq havanı o hiss etmirdi. Çünki bu dəfə onun əlində bir paltar yox, isti bir düşüncə vardı. Oturdu hər zamankı yerinə. Hava sərin idi, amma nə nəfəs dondururdu, nə də isinməyə ümid verirdi. Qoca əlindəki kitaba baxırdı. Ağ cildi vardı kitabın. Qırmızı hərflərlə yazılmış bir ad: “Yaşamaq” Əlini yavaşca kitabın üzərində gəzdirdi. Tanış bir toxunuş idi bu, illərdən qalan.

O düşündü... “Elə günlər gördüm ki… Ümidsizlik, inamsızlıq 4 tərəfimi də sarırdı. Bəzən qəlbimi bir bataqlıqda çırpınanda tapırdım. Ruhum bir heykəl kimi düşüb sınırdı. Bu səsi eşidənlərdə yanımdan keçib gedirdi.  Elə günlər gördüm ki, dost dediyim insanlar mən yanına gələndə dodağını büzdü. Bir zamanlar yanında danışmağa ehtiyyac duymadıqlarım məsləhət verdi, sağ əlinin istiliyini çiynimdə hiss etdirdi. İçində yaşanılmayacaq bir dünyada yaşayıram. Fəqət bir şeylər məni yaşamağa bağlayırdı. Əgər bu gün yaşayıramsa düşünmə ki, həyat şirin, insanlar xoşniyyət olub. Bir addım belə ata bilməyən dizlərim taqəttən düşəndə məni qaçmağa sövq edən bir kitab olub.” Bəlkə də bu düşüncə özü elə bir şeir idi amma heç vaxt yazılmayacaqdı. Yazıçı var şeir yazar, kitab çıxarar, yazıçı da var şeir yazılar, adına kitab çıxarılar… Bu hekayədə onlardan hansısa biridir…

Bu kitab ona hədiyyə verilmişdi. 20-ci yaşlarının başlanğıcında idi o vaxtlar. Həyatı tapdığı vaxtlar. Qocanın baxışları göyə qalxdı. Buludlara. Ağır-ağır hərəkət edən buludlara baxdı.
Kitabın üz qabığını araladı. Vərəqlər bir az saralmışdı sanki illərlə toxunulmamışdı. Açdı ilk səhifəni. Tanış xətt. Tanış sözlər. Başladı oxumağa:
“– Mən həyatı qəlbimin dərinlərində yaşayıram. Zamansız, məkansız, səssiz... Amma sənsiz deyə bilmirəm...
– Edam ediləcəyimi bilsə idim, yenə məkansız, zamansız və səssiz olardım... Nəsimi tək... Tək fərqimiz o edam ipinə, mən isə eşq tülünə məhkumam...”  Qoca kitabı bağlamadan əlində tutub bir az da sinəsinə yaxınlaşdırdı. Elə bil o sözlərdən, o hərflərdən bir az istilik keçdi içinə. Yavaşca gözlərini yumdu. Balkonun səssizliyində keçmişin səsi daha aydın eşidilirdi. 
Balkonun qapısı astaca aralandı. Hər şey o qədər sakit idi ki, elə bil zaman belə nəfəsini tutmuşdu. İçəri bir nəfər keçdi. Addımları yüngül idi, sanki taxta döşəmənin xatirələrini incitməməyə çalışırdı. Qocanın çiyinlərinə bir pencək qoyub bir anlıq başının üstündə durdu. Sonra əyilib saçlarını oxşadı. Ağarmış, dən-dən ağlar əkilmiş,
amma yenə də tanış olan o saçları.
Stolun üstündəki soyuq çayı götürdü diqqətlə, əvəzində bir fincan isti çay qoydu. Qoca heç nə demədi. Gözlərini buludlardan çəkmədi. Amma çiynindəki o yüngül istilik, fincandakı buxar və saçında hiss etdiyi o tanış əl... Təsvirinə aciz olduğum bu mənzərə danışmadan hər şeyi izah edirdi...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.08.2025)

 

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə şeir nümunələri təqdim ediləcək,  Alik Ədiloğlunun şeirləri ilə tanış olacaqsınız.

 

 

 

ŞEİR VAXTI

 

Alik ƏLİOĞLU

 

 

SOTEROYA

 

"Bu yol günəşə gedir?"

ohoooo,

Sotero...

Qaşqabağını sallama,

Bilirəm, içkilisən...

ağzında sevgi tamı,

azadlıq ləzzəti var...

Ora bax, kişi nə qışqırır:

"Qoyun əti var!"

ohoooo,

Soterooo...

bir dulusçudan

vətəninə xəyanət gözləmə...

O da hamı kimidir...

Məktub yazmışdın,

Juliyen kimdir?

Bədbəxt fransız...

pəncərədən özünü atıb

ölə bilmədiyinə görə

həbs elədilər.

Tv-lərdə dayandı filmlər,

cizgi, bədii, sənədli, ero

və Sotero,

sənin ölümündən danışdılar...

Son sözlərini dedilər bir-bir:

"Hə, bu yol günəşə gedir..."

 

 

***

 

Atamın əziz xatirəsinə

 

Yuxuda atamı gördüm...

Hələ də həminki kimi arıq

və ciddidir...

"Ata, adamlar məni yaman incidir..." – dedim.

Gözü yaşardı...

Sonra hardasa

top oynadıq...

Mən uddum.

Atam məni qucağına

alıb başımdan öpdü...

Sonra yerimə uzandım,

üstümü örtdü

və getdi...

 

 

YAD ŞƏHƏRDƏ

 

Səhərlər durub tanımadığımız

Bir şəhərin dar

Küçələrini süpürürük, zibilini daşıyırıq…

 

Gecələr

Oyanıb dərisini gün yandırmış

Qıvrım, cod saçlı yetim uşaqlara

Ən xoşbəxt şahzadənin nağılını danışırıq...

 

Kimsə gəlməlidir.

Günlər uzanır və heç kəs gəlmir.

 

Geriyə baxmaq dəhşətlidir.

Görürsən ki,

İllər öncə qulağını qatar relsinə dirəyib

Qatarın səsini dinləməklə

Uzaqlar arzusunda yaşadığınçün

Səni gətirib uzaqlara atıblar...

 

Görürsən ki, yiyəsizsən...

 

Görürsən ki, bu amansız məhəllədə

Günbəgün itlər də yoxa çıxır,

Pişiklər də...

Bilmirsən öldürürlər, ya azdırırlar...

Və sən

Bilmirsən hönkürüb ağlayasan,

Ya sadəcə, kədərlənəsən...

 

Elə bir doğma adam gəlməlidir ki,

Onu öpmək yox, qoxulamaq istəyəsən.

Yanında olduğuna əmin olmaq üçün

əlini üzünə toxuyub yoxlamaq istəyəsən...

 

Günlər uzanır, heç kəs gəlmir...

Və sən bir-bir ölürsən...

 

 

***

Atamın və oğlumun xatirəsinə

 

Martın son günləridir.

Ayaq üstə dayanıb

Hamının susduğu kimi susuram.

 

Sinəmə çəkdiyim hava,

Ayağımı basdığım torpaq

 

Məni sərxoş edir...

 

Dağın başında kimsə gedir.

Uzaqlaşmaqda...

Dönüb boylanır,

Havada yellənir bir əl...

 

Çağırır:

Gəl, gəəl!

 

Bilirəm ki, indi getməsəm,

Bu köhnə evdə

Toz-torpaq,

Köhnə şəkillər,

Çirkli pəncərələr

Və bozarmış paltarlarım

Var...

 

Bilirəm, təklikdə öləcəm burda...

 

Martın son günləridir.

Həyətdə oturub

Hamının susduğu kimi susuram.

 

Küçələr boşdur,

Uşaqlar oynamır.

Adamlar köçüb gedib.

Bütün qəsəbə

Sükut içində...

Mən öz evimi sevirəm!

 

Mart bitir.

Pəncərə önündə

Hamının susduğu kimi susuram:

 

Həyətimdəki boş yelləncək

Mənimlə birgə gözləyir:

atam – qucağında oğlum – gələcək!

 

 

QADININ TƏKLİYİ

 

Ah, bu nə ümidsizlikdir

Gecədə,

Yerimin içində

Anamın ağrıdan iniltisini və

Bethovenin musiqisini dinləyirəm...

 

“Təklik” deyə vahiməli

qadın pıçıltısı gəlir qulağıma...

Tək yaşayan qadınların kişisidir ağrı,

Xəstəlik...

Hələ üstəlik,

Bir az da gərginlik və əsəb...

Ah, qadın və əzab...

Sevgi görməyən gözlərini

Torpaqdan ayır,

Göyə bax,

Günəş saçını darayır...

 

Ondan bir az sevgi istə

Allaha qucaq-qucaq,

Bu dəfə sonundan başla,

Axşama günəş çıxacaq...

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.08.2025)

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Onu səsindən hər kəs tanıyır. Gözəl tembrdə səsi var. Nadir hallarda onun səsini kiminsə səsiylə qarışdırmaq olar. Söhbət aktyor, rejissor Aqil M. Quliyevdən gedir. Bu gün aktyorun doğum günüdür, 53 yaşı tamam olur.

 

Aqil M.Quliyev 5 avqust 1972-ci il tarixində Bakıda anadan olub. 153 №-li orta məktəbi, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin "Bədii kino və televiziya rejissorluğu" fakültəsini bitirib. Kino xadimi Eldəniz Quliyevin qardaşı oğludur. Bəlkə də elə bu sahəyə onda marağı məhz əmisi oyadıb. Axı Eldəniz Quliyev kinomuzda ad qoyan şəxslərdəndir.

Aqil "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında rejissor köməkçisi vəzifəsindən karyerasını başlayıb. 1992-ci ildən aktyor kimi müxtəlif filmlərdə çəkilib. Bu illərdə Beynəlxalq "MİR" Teleradio və "AzTV" Dövlət Teleradio Şirkətlərində müxtəlif televerilişlərin rejissoru olub.

1997–1999-cu illərdə "ABA" Teleşirkətində reklam rejissoru kimi çalışıb. 2000–2006-cı illərdə müstəqil prodüser və rejissor kimi reklam və musiqili video işləri ilə Azərbaycanda məşhurlaşıb. 2006–2007-ci illərdə "Academy Production" şirkətinin içraçı direktoru vəzifəsində çalışıb. 2007-ci ildən "Aqil M. Film" şirkətinin təsisçisi və bədii rəhbəridir.

 

Filmoqrafiya

1. Kənar adamlar

2. Kök

3. Ümid

4. Leyli və Məcnun

5. Ailə

6. Hot Dog

7. Bəyaz həyat

8. Biz sizə müharibə elan edirik

9. Zabit şərəfi

10. Köhnə çamadanlar.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.08.2025)

 

 

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Salam, " Ədəbiyyat və İncəsənət" portalının dəyərli izləyiciləri, xoş gördük.

"Sevdiyin şeiri gəl mənə söylə" rubrikamız yenə də öz alovu ilə poeziyasevərlərin qəlbini isidəcək. Bəli, bu rubrikamız  sözün dəyərini bilənlər, bir misrada özünü tapanlar üçündür.

Beləliklə, bugünkü qonağımız Azərbaycan Yazıçılar Birliyi və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvü yazıçı, şair Nicat Hunalpdır.

 

-- Xoş gördük, Nicat bəy, Sizə də "Sevdiyin şeiri gəl mənə söylə" deyirik.

 

-- Xoş gördük, Ülviyyə xanım.

Bəzi insanlar var ki, qocalanda onların üz cizgilərinə diqqətlə baxdıqda elə bilirsən, həyatları boyu ağacın, çayın, daşın, dərənin izlərini üzlərinə həkk ediblər. Əgər bu insan bir də şairdirsə, bu, artıq başqa bir mərhələdir. Mən də Musa Yaqubun üz cizgilərini diqqətlə seyr edəndə təbiətin dağını, çayını, qocaman ağaclarını, torpağın qırışlarını onun üzündə görürəm. Sanki bu təbiət parçaları onun ruhuna hopub, üzündə təcəssüm tapıb. Musa Yaqub təkcə Azərbaycan ədəbiyyatında yox, dünya ədəbiyyatında da nadir şəxsiyyətlərdən biridir — bənzərsiz, təkrarolunmaz və əlçatmaz.

Musa Yaqubun bütün şeirləri mənim ruhuma hopub, mənə çox yaxındır. Onun “Bir günah sənindir, bir günah mənim” şeirini isə tamam başqa bir hisslə sevirəm. Çünki hər kəs özündə günah görmür; bunu etiraf etmək özü böyük bir qəhrəmanlıqdır.

Bir gözün sən əydin, bir gözünü mən,

Niyə narazıyıq bu tərəzidən?

 

 

 

Şair burada deyir ki, günah tərəzidə deyil — tərəzinin qəddini biz əymişik. Bu etiraf həm dürüst, həm də dərin mənalıdır.

Mənim üçün bu şeirdə ən təsirli cümlələrdən biri də budur:

 Hay deyirik, haya gəlmirik, qağa.

Bu sətirlə şair bizim iç dünyamızı, iç üzümüzü üzə çıxarır. Bu, həm tənqid, həm də xəbərdarlıqdır.

Amma hələ vaxtımız var...

Vaxtımız var durulmağa.

Şairin dediyi kimi, hər birimizin özünü saflaşdırmağa, ruhunu təmizləməyə, daha yaxşı insan olmağa hələ də vaxtı var.

 

BİR GÜNAH SƏNİN, BİR GÜNAH MƏNİM

 

 Bir gözün mən əydim, bir gözünü sən,

 Niyə narazıyıq bu tərəzidən?..

 Sən çeşmə qurudan, mən ağac kəsən

 Bir günah sənindir, bir günah mənim.

 

 Bu südə su qatıb hərə bir qaşıq,

 Arını şəkərə dadandırmışıq.

 Bazarın yağı şor, balı qarışıq

 O mətah sənindir, bu mətah mənim.

 

 Söz sözə gələndə sən nəfsi qıran,

 Mən dünya malına göz yumub duran.

 Amma ayrılıqda daşı da yaran,

 Bir tamah sənindir, bir tamah mənim.

 

 Görürük bu silah vurmur hədəfə,

 Vurmur, ha atırıq mininci dəfə.

 Əlimiz dolaşıb düşüb kələfə,

 Bu əl gah sənindir, bu əl gah mənim.

 

 Qoyma yalanımız qalxsın ayağa,

 Hay deyirik, haya gəlmirik, qağa.

 Sözü güləşdirib, əhdi danmağa,

 Bir vallah sənindir, bir vallah mənim.

 

 Yamanca ustayıq hər ehtiyatda,

 Dostluq şirnisi də dilimiz altda.

 Amma yaman günə əlimiz altda

 Bir silah sənindir, bir silah mənim.

 

 Ömür təsəllidi, ümid sabahdı,

 İndi öz xeyrinə çoxu agahdı.

 Hərə dolanışa bir cür nigahdı,

 Bir nigah sənindir, bir nigah mənim.

 

 Orda bulanıq su hopur torpağa,

 Burda üzə çıxıb dönür bulağa.

 Hələ ki, vaxtımız var durulmağa,

 Bir sabah sənindir, bir sabah mənim.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.08.2025)

Şərəf Cəlilli,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

Ötən əsrin 90-cı illərində Qarabağın köynəyini sıxanda qan damırdı. Bütün Azərbaycan üzü qibləyə deyil, Qarabağa yatırdı. Düşüncəli insanların, qələm sahiblərinin isə üzünü Naxçıvana, Nuhun çıxdığı torpağa, Ulu Öndər Heydər Əliyevə idi. Hər kəs Vətənin xilasını onun Qayıdışında, xilaskarlıq missiyasını öz üzərinə almasında görürdü. Akademik Ziya Bünyadov, SSRİ xalq artisti Zeynəb Xanlarova, “dünya sənin, dünya mənim, dünya heç kimin” nidası ilə tarix yaradan Məmməd Araz, Niyaməddin Musayev, Bəxtiyar Vahabzadə və 91-lər hərəkatını quran ziyalıların gözü yolda, könlü səsdə idi...

 

İki qiymətli qələm sahibi şair var idi ki, onlar 30-cu illərin dəhşətli repressiyalarının, bolşevik terrorunun qurbanı olmuş ailələrdən gəlirdilər. Onun biri Mirvari Dilbazi, digəri Əzizə Cəfərzadə idi. Çar canişini Mirvari Dilbazinin babası Dilboz ağanın atına göz qoyub, onu mülkünə göndərməyi tələb edir. Dilboz ağa “Bizdə at, övrət, torpaq qədər müqəddəsdir. Onu bizdən istəyənlərin üstünə silah çəkib gələrik”, - deyə xəbər yollayır. Qəzəblənən çar cəlladı Dilboz ağanın hər iki gözünü çıxarır, dünya işığından məhrum edir. Əzizə Cəfərzadənin qardaşı Əhməd Cəfərzadəni isə 30-cu illərin qara yelləri aparmışdı. O, dövrün məşhur simaları ilə birlikdə bolşevik Rusiyasına qarşı savaşmış, Cümhuriyyət qurucularının və Qafqaz İslam Ordusunun yanında olmuşdu. Mirvari Dilbazi və Əzizə Cəfərzadə belə bir ağrılı yaddaşa sahib olduğundan onların 30-cu illərdə çap olunan əsərləri də Əliheydər Qarayevin, Dadaş Bünyadzadənin iradəsi ilə ortadan yığışdırılmışdı. Hər iki qələm sahibini Səməd Vurğun qorumuşdu. Bu səbəbdən də, həm Mirvari xanım, həm də Əzizə xanım Əbədi istiqlalın bir daha əldən getməməsi üçün üzlərini Naxçıvana, Ulu Öndər Heydər Əliyevə tutub ona “Əzizim, qayıt gəl, Azərbaycanın nicatı səndədir”, - deyə məktub ünvanlamışdılar. O dövrün bir qrup vicdandan uzaq “qələm sahibləri” hər iki yaradıcı insanın ünvanına hədyan dolu məqalələr yazdılar. “Burunlarına halva iyi gəlir. Fəxri xiyaban istəyirlər”. Elə olmadı. Hər iki ustad qələm sahibi dünyasını dəyişəndə onların balışının altından vəsiyyət məktubu çıxdı. Əzizə xanım Cəfərzadə Hacıqabulda bəraətdən sonra Şamaxıda yaşamaq hüququ əlindən alınan qardaşı Əhməd Cəfərzadənin yanında, Mirvari xanım isə Qazaxda Dilboz ağanın Sərdabəsində, babasının və anasının yanında dəfn olunmağı arzulayırdılar. Bu onların ünvanına həqarət yazanlara da, onların yurd-yuvasını 30-cu illərdə tarimar edənlərə, çar cəlladlarına da verilən ən gözəl dərs idi.

 

Vətən doğulduğun köydən başlayır

Abad məmləkət yolundan, bazarından, qəbiristanlığından bəlli olur deyirlər. 30 il bundan öncə Azərbaycanın üzərinə səlib yürüşünə çıxanlar İpək yolu boyunda yerləşən Qarabağda, Şərqi Zəngəzurda nə şüşə kimi hamar yollar, nə dopdolu çarşı-bazarlar, nə də min illərin yaddaşını özündə yaşadan məzarlıqlar qoydular. Hər yer xarabazara döndü. Ağdamın, Şuşanın Ağban evləri ruhların şəhərinə çevrilən məmləkətə ağı dedi. İçərisində olduğumuz ayda iki ustad sənətkarı – xalq artisti Arif Babayev və xalq yazıçısı Elçinlə vidalaşdıq. Könül istərdi ki, hər iki ustad sənətkarın balışının altından “cənazəmi Qarabağa, hüzura qovuşan, naşad könlü şad olan Qarabağa aparın”, - deyə məktublar çıxaydı. Onların Ağdama, Füzuliyə dönən cənazəsi ruhlarda bir başqa “Seygah”ın, “Qarabağ şikəstəsi”nin, “Arazbarı”nın səslənməsi olardı. Həm də bunun səsi bərk çıxardı. Bu gün hələ də Qarabağ iddiasından dönməyənlərə Osmanlı tokatı olardı. Dünya Arif Babayevi, Elçini bizdən, özümüzdən yaxşı tanıyır. Onların çiyinlərdə Qarabağa dönüşü çiyinlərində dünyanı dolandıqları Vətənin – Qarabağın milli kimliyi üçün bir göstəri olardı.

Bu gün Şuşaya gələnlər Molla Pənah Vaqifin məqbərəsini ziyarətlə başlayır, Bülbülün ev muzeyində nəfəs dərir. Bülbülün oğlu dünya şöhrətli Polad Bülbüloğlu atasının irsi, şəxsiyyəti haqqında dünyanın məşhur simalarına məlumat verir. Bu torpaqların tarixi sakinlərinin və sahiblərinin ünvanı üçün ən gözəl təqdimatdır.

Arif Babayev də, Elçin də yaradıcı dünyaları ilə ruhumuzun qida yeri oldular. Elçin Bakıda, Arif Babayev Ağdamda dünyaya gəldi. Arif Babayevin İmarət Qərvənddə, Şahbulaq qalasının ətəyində, Pənahəli xanın özünün və törəsinin uyuduğu məkanda, torpaq müqəddəsiliyinə qovuşması Fəxri xiyabanın Bakıdan İmarət Qərvəndə köçməsi olardı.

“Köç”ü, “Dəyirman”ı, “Səs”i, “Fatehlərin divanı” ilə bir dünya olan Zəngəzurlu Mövlud Süleymanlı Şamaxıda anasının yanında dəfn olunmaq istədi. Akademik Mirzə Feyzulla Qasımzadə, Əlibaba Məmmədov, Ağaxan Abdullayev kimi ustad sənətkarlar, mütəfəkkir alimlər dünyasını dəyişəndə vəsiyyət etdilər ki, doğulduqları kənddə dəfn etsinlər. Onlar “Vətən doğulduğun köydən başlayır” nidasına tapındılar. Dünyanın ən böyük hörmətinin, şöhrətinin, sərvətinin də doğulduğun köyə, yosmaca evlərə bağlı olduğunu sübut etdilər.

Axı orda bizim əzizlərimizin ruhu dolanır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.08.2025)

 

 

 

İlqar İsmayılzadə,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, AJB və AYB-nin üzvü, "Ədəbiyyat və incəsənət" portalının Cənub təmsilçisi

 

Qədim və sirli Muğan diyarının tarixi ilə bağlı apardığım araşdırmalara əsasən, indiyədək Azərbaycan Respublikası və eləcə də, İran ərazisində yerləşən Muğan zonasında ümumilikdə 3 maddi-mədəniyyət nümunəsində svastika (卐) simvolu ilə üzləşmişəm.

 

Müasir dövrümüzdə bu simvol nasist Almaniyasının gerbi kimi təsəvvür edilsə də, əslində onun minilliklər öncə meydana gəlişi bəllidir və istifadəsinin alman nasistlərinə heç bir aidiyyatı olmamışdır. Bu simvol 10000 ildən çox qədim tarixdən gələn fəlsəfi və dərin mənalı bir simvoldur. Doğma diyarımızda min illər öncə insanların mənsub olduğu Muğan və Mitraizm (Mehrpərəstlik) kimi dinlərdə dörd həyat ünsürünü (su, od, külək və torpağı), eləcə də, xoşbəxt həyatı, günəşi və s. simvolizə edən bu simvoldan geniş istifadə olunmuşdur.

Faşistlər isə XX əsrin əvvəllərində həmin qədim simvolu əxz edərək mənimsəməyə çalışmışlar…

İndiyədək qədim və sirli Muğan zonasından aşkarlanmış svastika simvol nümunələri aşağıdakılardan ibarətdir:

 

I nümunə:

1966-cı ildə İranda Pəhləvi sülaləsindən olan Məhəmmədrza Pəhləvinin hakimiyyəti dövründə İranın Muğan zonasında yerləşən Germi şəhəri ətrafında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı buradan Parfiya Dövləti (e.ə 247 – b.e 224) zamanına aid edilən küp qəbirlər tapılmışdır. Həmin küplərdən birinin içərisindən tapılan nəfis parça üzərində müəyyən naxışlardan əlavə svastika simvolu da müşahidə edilir.

 

II nümunə:

1966-cı ildə İranda İranın Muğan zonasında yerləşən Germi şəhəri ətrafında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış küp qəbir üzərində də svastika simvolunun mövcudluğu təsbit edilmişdir.

 

III nümunə:

1990-cı ilin ilk aylarında Azərbaycan Respublikasının Cəlilabad rayonu, Ləkin kəndi ərazisindən tapılan küp qəbir üzərində də svastika simvolunun həkk olunduğu təsbit edilmişdir. Həmin nadir və tarixi tapıntı yerli tarixçi-tədqiqatçı Elşad Əmənov tərəfindən aşkarlanaraq təsbit edilmişdir.

 

Bununla da bura qədər Odlar Yurdu Azərbaycanın ayrılmaz parçası sayılan qədim və sirli Muğan diyarında 3 qədim maddi-mədəniyyət nümunəsində svastika simvolunun aşkarlandığı təsbit edilmişdir.

Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, İranın Muğan zonasından tapılmış hər iki maddi-mədəniyyət nümunəsi tapıldığı zamandan etibarən indiyə kimi İranın paytaxtı Tehran şəhərində fəaliyyət göstərən “Muzeye-İrane-bastan” (Qədim İran Muzeyində) 3405 nömrəli qiymətli eksponat olaraq saxlanılır. Lakin uzun illər boyu Cəlilabad rayonunun aidiyyatı orqanlarına edilən bütün çağırış, müraciət və xahişlərə rəğmən Cəlilabad ərazisindən tapılmış bu qiymətli maddi-mədəniyyət nümunəsinə xüsusi biganəlik nümayiş etdirilmişdir. Tarixçi-tədqiqatçı Elşad Əmənovun aşkarladığı məlum küp qəbir 1990-cı ildən 2022-ci ilə qədər (düz 32 il müddət ərzində) diqqətdən kənarda qaldı və həmin müddətə qədər onun həyətyanı sahəsində əmanət kimi qorunub-saxlanıldı. Nəhayət, çoxsaylı müraciət və xahişdən sonra 2022-ci ildə Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası Xidmətinin Salyan Regional İdarəsinin sabiq rəisi, hörmətli Babək Bəkirovun təkidi və xüsusi tapşırığı əsasında Cəlilabad Rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinə gətirildi.

Təəssüflər olsun ki, hal-hazırda həmin tarixi, nadir və qiymətli tapıntı sınıq vəziyyətdə (restavrasiya olunmadan), özü də, insanların get-gəl etdiyi səkinin -  Cəlilabad şəhər Heydər Əliyev adına prospektin yaxınlığında açıq səma altında torpaq üzərinə qoyulub!

Mənə görə, həmin nadir tapıntının torpaqlar altında qalması onun bu vəziyyətdə saxlanılmasından daha faydalı olardı. Çünki onun hər an valideyn və məktəb tərbiyəsi görməmiş şəxslər tərəfindən sındırılması, təsadüfi hadisə nəticəsində məhv olması, yoldan keçən avtomobilin qəza nəticəsində əraziyə daxil olub onu sındırması və eləcə də, yağış, dolu və qar altında qalaraq məhv olma ehtimalı daha güclüdür.

Əslində ən azından bu nadir tapıntı Muzeyin daxilində, özü də metaldan hazırlanmış xüsusi paya (ayaqlıq) üzərində saxlanılmalı idi. Qədim maddi-mədəniyyət nümunələrinin qorunub-saxlanılması sahəsində beynəlxalq təcrübə də bunu tələb edir.

Hər zaman söylədiyim kimi, tarix millətin “Şəxsiyyət vəsiqəsi”dir. Biz öz keçmiş tariximiz və maddi-mədəniyyət nümunələrimizi qorumaqla əslində şəxsiyyətimiz və mənliyimizə hörmət qoymuş oluruq. Bu baxımdan, tarixi abidələrimiz və maddi-mədəniyyət nümunələrimizə olan münasibətə yenidən baxmaq lazımdır.

Ümid edirəm ki, aidiyyatı orqanlar, xüsusilə də, Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidməti bu tarixi və qiymətli tapıntıya dərhal xüsusi diqqət ayıracaq, onun qorunması üçün lazım olan addımları atacaqdır...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.08.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Hər tənəzzülün öz tərəqqisi olduğu kimi, hər tərəqqinin də öz tənəzzülü var. Ötən əsrin 60-90-ci illəri Azərbaycan kino və teatr sənətinin tərəqqi dövrü olub. Həmin zaman kəsiyində onlarla böyük sənətkar yetişib. Əgər onların hər biri qapalı sovetlər ittifaqında deyil, hər hansı bir Qərb ölkəsində yaşasaydılar, inanın ki, ən nüfuzlu mükafatlara layiq görülərdilər. Belə aktyorlardan biri də, xalq artisti Ramiz Məlik idi...

 

Deyirdi ki:- “Kinodakı fəaliyyətim məni qane etmir. Ona görə ki, dəvətlər yoxdur. İndi kino çəkmirlər. Çəkəndə də peşəkar aktyorları çəkmirlər. İndi kinoda harda oxuyan, oynayan varsa onların meydanıdır. Professional aktyorlardan demək olar ki, çox az istifadə edirlər.”

 

Gileylənsə də kino tarixində silinməz izlər buraxa bildi, gözəl obrazlar yaratdı…

 

“1969-cu il iyulun 14-də keçirilmiş Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin plenumunda Heydər Əliyev Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi seçildi. Həmin zamandan başlayaraq Ulu Öndər bir çox istedadlı sənətkarlarımıza ən yüksək fəxri adlar verdi. 1974-cü ildə isə teatrımızın 100 illiyinin keçirilməsi məhz Ümummilli Liderin adı ilə bağlıdır. Həmin dövrdə də bir çox korifey sənətkarlarımız “SSRİ Xalq artisti” fəxri adına layiq görüldülər. Hətta mənzillə mükafatlandırılırdılar. Onlardan biri də mən idim. 1974-cü ildə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə mənə Azadlıq prospektində 3 otaqlı mənzil verildi. Nəhayət, 1984-cü il sentyabrın 24-də Ümummilli Lider Heydər Əliyevlə bizim unudulmaz görüşümüz oldu. O, dahi şəxsiyyət Hüseyn Cavidin əsərlərini çox sevərdi. Həmin vaxt Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında “İblis” tamaşası hazırlanırdı. Biz o zaman məzuniyyətdən yeni qayıtmışdıq, xəbər gəldi ki, Heydər Əliyev gəlib, Bakıdadır və tamaşaya baxmaq istəyir. Bir həftə ərzində ciddi məşq etdik və tamaşanı yüksək səviyyədə nümayiş etdirdik. Əsərin baş qəhrəmanı Arifi mən canlandırırdım. Ulu Öndər adəti üzrə tamaşadan sonra səhnə arxasına keçərək sənətçilərlə görüşdü. Bu çox sevindirici və qürurverici idi ki, dövlət başçısı tamaşa barədə öz təəssüratlarını aktyorlarla bölüşürdü. Ümummilli Lider Hüseyn Cavid yaradıcılığını, dramaturgiyasını təhlil edərək, tamaşaya olan münasibətini, tövsiyələrini bildirdi və kollektivi bu münasibətlə təbrik etdi. Orada həmin an belə bir söz də işlətdi "Bu tamaşa mütləq öz mükafatını almalıdır”. Doğrudan da az bir müddətdən sonra “İblis” tamaşası Dövlət mükafatına layiq görüldü. Ümumilikdə səkkiz nəfər, başda rejissor Mehdi Məmmədov və iki rəssam, eləcə də beş aktyor - Məmmədrza Şeyxzamanov, Hamlet Xanızadə, Vəfa Fətullayeva, Səfurə İbrahimova və mən Dövlət mükafatı aldıq. Bu, Heydər Əliyev kimi şəxsiyyətin bizə və sənətimizə olan diqqətinin, qayğısının ən bariz nümunələrindən yalnız biridir.”- söyləyirdi…

 

Heydər Əliyevin qəlbən pərəstişkarı olduğundan, onun haqqında ehtiramla, səmimiyyətlə xatirələrini bölüşürdü...

 

Deyirdi ki:- “Mən o vaxtlar Əməkdar artist, Dövlət mükafatı laureatı idim və 1998-ci ildə Heydər Əliyevin imzası ilə Xalq artisti adına layiq görüldüm. O, tez-tez teatra gəlir, tamaşalara baxır və sənət adamları ilə görüşərək onların qayğıları ilə maraqlanırdı. Yaxşı yadımdadır, Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin "Özümüzü kəsən qılınc" tamaşasını da izləmişdi və tamaşa çox xoşuna gəlmişdi. Orada da tamaşadan sonra ənənəvi olaraq səhnə arxasında tamaşanın yaradıcı heyəti ilə görüşüb səhnə əsəri ilə bağlı öz təəssüratlarını bölüşmüşdü. Dedi ki, “Bu bizim türk kökümüzə layiq bir əsərdir”. İşinin gərgin olmasına baxmayaraq elə bir yeni tamaşa olmazdı ki, Ulu Öndər həmin tamaşaya gəlib baxmasın. Bu, onun Azərbaycan ədəbiyyatına sevgisindən, sözə həssas münasibətindən irəli gəlirdi. Allah ona rəhmət eləsin!”

 

İllər onu heç dəyişmədi. Ömrünün sonunadək gənclik çılğınlığı ilə hadisələrə, gündəmdə olan məsələlərə münasibət bildirirdi. Ünsiyyətdə mehriban və diqqətli idi. Şux geyimi, ruh yüksəkliyi ilə fərqlənirdi. Məzəli zarafatları, şirin söhbətləri adama ləzzət verirdi. Necə deyərlər, uşaqla uşaq, böyüklə böyük idi...

 

Yaşasaydı, dünən - avqustun 4-ü xalq artisti Ramiz Məlikin 82 yaşı tamam olacaqdı. Artıq bir il, səkkiz aydır ki, haqqa qovuşub. Ruhu şad olsun!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.08.2025)

 

 

Gənclik şəhəri Sumqayıtın bir adı da var – istedadlar şəhəri. Buradan bir çox məşhur dövlət xadimi, elm və təhsil qabaqcılı, mədəniyyət ünlüsü, ordu rəhbəri çıxıbdır. Bu gün onlardan birinin - televiziya, teatr və kino rejissoru Mehriban Ələkbərzadənin doğum günüdür. Mehriban Ələkbərzadə Azərbaycan Milli Dram Teatrının baş rejissoru, bədii rəhbəridir.

 

Mehriban xanım 1965-ci ilin avqust ayının 5-də Gəncə şəhərində doğulsa da uşaq yaşlarından ailəsi Sumqayıt şəhərinə - 8-ci mikrorayona köçüb və o, buradakı 17 saylı orta məktəbdə oxuyub, məktəbi 1982-ci ildə bitirib.

Bir il Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında rejissor köməkçisi işləyib. 1983-cü ildə Mirzağa Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun rejissorluq fakültəsinə daxil olub. İxtisas təhsilini rejissor Mehdi Məmmədovun və Elmira Şabanovanın kursunda alıb. Hələ tələbəlik illərində institutun Tədris teatrında Tennessı Vilyamsın "Sökülən yurd", Eduard de Filipponun "Silindr", Dövlət televiziyasında Elçinin "Ömrün son səhəri" pyeslərini tamaşaya hazırlayıb. Elçinin bu əsəri televiziya tamaşası kimi də çəkilib.

1988-ci il iyunun 11-də diplom müdafiəsi kimi Akademik Milli Dram Teatrının Kiçik səhnəsində J.P.Sartrın "Dəfn edilməmiş ölülər" tamaşasını hazırlayıb. 1988-ci ildə təhsilini başa vuraraq təyinatla Lənkəran Dövlət Dram Teatrına göndərilib. Lənkəran Dövlət Dram Teatrında Şıxəli Qurbanovun "Sənsiz", Bəxtiyar Vahabzadənin "Yağışdan sonra", Stanislav Stratiyevin "Avtobus", ("Çarəsiz sərnişinlər". 24 aprel 1990) pyeslərinə quruluş verib. 1990-cı ildə Lənkərandan Bakıya qayıdandan sonra "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında "Güzgü" qısametrajlı bədii filmini çəkib.

 1991-ci il yanvar ayının 28-də Akademik Milli Dram Teatrına rejissor köməkçisi ştatına işə götürülüb. 1 aprel 1994-cü ildən həmin teatrın quruluşçu rejissoru olub. Akademik teatrda "Dəfn edilməmiş ölülər", "Min illərin işığı", "Müəmmalı bir gəlin üç versiyası", "Poçt şöbəsində xəyal", "Afət" və başqa tamaşalar hazırlayıb. Azərbaycan Dövlət Televiziyasında Nahid Hacızadənin "Yaşa, ey haqq!", Jan Koktonun "İnsan səsi", Marşa Normanın "Gecən xeyrə qalsın, ana", Mehriban Vəzirın "İlğım", Afaq Məsudun "Cəza" əsərlərini tamaşaya hazırlayıb. "Space" televiziyasında özünün həm rejissoru, həm müəllif-aparıcısı olduğu "Dünən, bu gün, sabah, "Telebenefıs", "Fövqəl dünya və mən" bədii kompozisiyaları silsilə proqramlar arasında xüsusi yer tutur.

 Bu televiziya kanalında dörd seriyalı "Qırmızı Terror və ya Mircəfər Bağırov", "Azərbaycan xanlıqları" bədii-sənədli filmlərin rejissorudur. 2008-ci ilin əvvəllərində mətbuata açıqlamasında rejissor televiziya fəaliyyətinə son qoyduğunu bildirib. AMEA-nın "Yeni tarix" şöbəsinin elmi işçisidir. 2017–2022-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Yuğ Teatrının baş rejissor kimi fəaliyyət göstərib. 2022–2023-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının baş rejissoru vəzifəsində çalışıb. 2023-cü ildən Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının bədii rəhbəri vəzifəsinə təyin edilib.

 

Tamaşaya qoyduğu əsərlər

- Akademik Milli Dram Teatrı

1. Dəfn edilməmiş ölülər

2. İnsan səsi

3. Min illərin işığı

4. Müəmmalı bir qətlin üç versiyası

5. Poçt şöbəsində xəyal

 

- Lənkəran Dövlət Dram Teatrı

1. Sənsiz

2. Yağışdan sonra

3. Çarəsiz sərnişinlər

 

- Azərbaycan Dövlət Akademik Musiqili Teatrı

1. Nuri-Didə Ceyhun

 

- Azərbaycan Dövlət Yuğ Teatrı

1. Müəmmalı bir qətl

2. Mənəm…mən

 

- Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı

1. Cəza

2. Kod adı: VXA

 

Filmoqrafiya

- Dəfn edilməmiş ölülər

- İnsan səs

- Güzgü

- Yaşa, ey haqq

- İnsan-Fövqəlinsan

- Aporiya

- Gecən xeyrə qalsın, ana

- Cəza

- Qırmızı terror və ya Mircəfər Bağırov

- Ömrün sarı rəngi

- Azərbaycan naminə!

- İflas

 

2024-cü ildə Mehriban xanım mədəniyyət sahəsində göstərdiyi müstəsna xidmətlərinə görə Dövlət mükafatına layiq görülüb.

Xeyirli illər!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.08.2025)