Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mayın 15-də Sumqayıt Dövlət Universitetində (SDU) ölkəmizin ali təhsil müəssisələrinin magistrantları, professor-müəllim heyəti və struktur rəhbərlərinin iştirakı ilə Magistrantların XXV Respublika Elmi Konfransının açılışı baş tutub.

Tədbirdən öncə iştirakçılar Ümummilli Lider Heydər Əliyevin universitetin foyesindəki abidəsi önünə güllər düzüb, dahi şəxsiyyətin xatirəsini ehtiramla yad ediblər.

Konfransın açılış mərasimi universitetin Böyük akt zalında baş tutub. Tədbir Ulu Öndər Heydər Əliyevin və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda şəhid olmuş qəhrəmanların xatirəsinin bir dəqiqəlik sükutla anılması ilə başlayıb, daha sonra Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni səsləndirilib.

SDU-nun rektoru vəzifəsini icra edən, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Əminağa Sadıqov konfransa uğurlar arzulayaraq, tədbirin Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 102-ci ildönümünə həsr olunduğunu qeyd edib. Professor bildirib ki, Heydər Əliyev siyasətçi və rəhbər kimi dünya miqyasında nüfuz qazanmış, dahi şəxsiyyətə çevrilmişdir və bu zirvənin əsasında elmə və biliyə verdiyi dəyər dayanır: “Biliklərə yiyələnməyi Heydər Əliyevdən öyrənmək lazımdır”.

Əminağa Sadıqov SDU-da magistrantlar üçün hər il ənənəvi şəkildə keçirilən elmi konfransı mühüm hadisə kimi qiymətləndirərək, iştirakçı magistrantları ölkəmizin gələcək tədqiqatçıları və alimləri kimi gördüyünü vurğulayıb. O, bu cür platformaların gənc alimlərin formalaşmasında və elmi fəaliyyətə təşviqində mühüm rol oynadığını bildirib: “Əminəm ki, burada qazandığınız təcrübə və quracağınız kommunikasiyalar gələcək həyatınızda öz təsirini göstərəcək”. Universitetin əsas vəzifələrindən birinin hərtərəfli inkişaf etmiş vətəndaşlar yetişdirmək olduğunu bildirən professor əlavə edib ki, biliklərin tətbiqi, paylaşılması və ötürülməsi cəmiyyət üçün dəyərlər yaradır və bu da gərəkli vətəndaş olmağın əsas göstəricisidir.

SDU-nun elm və innovasiyalar üzrə prorektoru, dosent Elşad Abdullayev konfransın icmalı ilə çıxış edib. O, tədbirin əsas məqsədinin ölkənin müxtəlif ali təhsil müəssisələrinin magistrantları arasında elmi tədqiqat nəticələrinin təqdimatı və bu nəticələr ətrafında müzakirələrin aparılması olduğunu qeyd edib. Prorektor bildirib ki, konfransa 18 ali təhsil müəssisəsindən 500-dən artıq tezis təqdim olunub. Plagiat yoxlamalarından sonra 474 tezis qəbul edilərək konfransın proqramına daxil edilib.

Plenar iclasda bir sıra ali təhsil müəssisələrinin magistrantları elmi məruzələrlə çıxış ediblər. Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetindən Nihat Kərimov, Bakı Dövlət Universitetinin magistrantı Aynurə Mustafayeva, Sumqayıt Dövlət Universitetinin magistrantları Nigar Xanəliyeva və Yeganə İbrahimli, Bakı Slavyan Universitetinin magistrantı Səkinə Mehdiyeva çıxış edərək məruzələrini təqdim ediblər.

Plenar iclasdan sonra konfrans işini bölmələr üzrə davam etdirəcək. İki gün davam edəcək tədbirdə region universitetlərinin magistrantlarının da onlayn formatda iştirak etməsi üçün şərait yaradılıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

“Əl apardım...” şeiri

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair İstanbulda yaşayan Oğuz Məhəmmədikiyadır.

Oğuz Məhəmmədikiya

İstanbul

Əl apardım

İçimdəki qara ləkəni götürməyə

Əlimi gətirdiyimdə

Balalarını gətirmişdim ey vah qaranın.

Oynatdım həyatı

Geriyə saydım uzun incə yolu

Qayıtdım südəmərliyimə

Və boğdum gecələrin qarasını

Bilinc altımda

Bilincin altı var isə

Üstü də olmalı dedim özüm-özümə.

Döydüm nəm kimin

Xatirə qapısını

Həyata olan bic hissimin

Türkcəsini axtardım.

Atam çıxdı qapıya

Ağlaya-ağlaya

Aldım əlindəki kəskin bıçağı

Didərginliyimi saldım çiyinlərinə

Etiraf etməsini istədim

Soruşdum səfilliyimin nədənlərini.

Anamı yenidən anlatdım ona

Unudulan gözəlliyini,

Yumşaq baxışlarını.

“Qayıt” - dedim

“Bax mənə qayıt.

Ağla,

Ax mənə qayıt.”

Ağladı

Ağladı atam.

Anamı ağladan şeyləri

Atama anlatdım

Güldü.

Paradoksu qucağıma alıb

Həyatı oynadırdım

Zamanı oynadırdım

Qarın sancısıyla.

Qara balalarım qucağımda

Əlim içimdə dolanırdım

Özüm-özümü.

Əl apardım yaramı deşməyə,

Deşdim.

Axıtdım damarımda uçuşan

Qara kəpənəkləri.

Uzandım ölümə...

Evdən anladığım tək qavram

Pəncərə idi.

Açdım,

Lacivərddən qaçan quş sürüsünə

Baxdım.

Anamın mızıltılı ağlamasının

Fon musiqisi ilə

İçmədiyim andları içdim.

Taxdım qarğanın biləyinə

Qanadına tüpürdüm

Uçurtdun quş sürüsünün ardıca

Bağladım anladığım qavramı...

Oturdum qara balalarımın yeməyini yedirtməyə

Əl apardım qəlbimə

Əl gətirə bilmədim

Artıq əlimdə yox.

Ağzımda böyüyən

Kəlmə idi həyat

Dodaqlarımı parçalayan.

Bu filmi kəsməli idim,

Kəsdim.

İncimir artıq biləyim

Toxunduğum tənim

Balalarımı öldürmüşəm

Əlimdə yox artıq

İncimdə

Buradan getməliyəm

Unutmalıyam hər şeyi.

İncə uzun yola başlamışdım

Getməyə

Geridən getməyə

Halal etməyə başlamışdım

Haram olsun dediklərimi,

Sevdiklərimi,

İçimdəki qara ləkənin

Doğurqanlığını

Birdə məni.

...

Bu hekayənin dərini yoxdur

Üstə gəl lütfən.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

14-16 may 2025-ci il Türküstan (Qazaxıstan) şəhərində “Yəsəvi irsi dövrlər və mədəniyyətlər dialoqunda: humanist dəyərlər və müasir çağırışlar” başlıqlı Beynəlxalq Simpozium keçirilib. Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun Prezidenti Aktotı Raimkulova simpoziumda iştirak edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Fonddan verilən məlumata görə, Simpoziumun açılışında çıxış edən Aktotı Raimkulova Türküstanın Türk dünyasının mənəvi paytaxtı kimi xüsusi əhəmiyyət daşıdığını vurğulayıb və böyük mütəfəkkir Xoca Əhməd Yəsəvi irsinin bu gün də mənəvi dəyərlər üçün bir kompas rolunu oynadığını qeyd edib. O, Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun türk irsinin qorunması və tanıdılması məqsədi daşıyan əsas təşəbbüslərini təqdim edib. Bu təşəbbüslər arasında abidələrin bərpası üzrə layihələr, rəqəmsal kataloqun və beynəlxalq “TurkicHeritage” platformasının yaradılması, Türk Mədəniyyəti Mərkəzlərinin türk ölkələrinin aparıcı universitetlərində və bu hüdudlardan kənarda açılması, habelə türk dastanları və ənənəvi sənət növlərinin YUNESKO-nun siyahılarına salınması üzrə təşəbbüslər yer alır.

Fondun prezidenti çıxışında xüsusilə Xoca Əhməd Yəsəvinin “Divani-Hikmət” əsərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsinə diqqət yetirib. O, bu təşəbbüsü Yəsəvi irsinin türk xalqları arasında yayılmasına yönəlmiş mühüm addım kimi qiymətləndirib.

Tədbir Yəsəvi irsi və ümumtürk fəlsəfəsi prizmasından müasir çağırışların elmi və mənəvi kontekstdə müzakirəsi üçün əhəmiyyətli bir platforma olub.

Simpoziumun açılış mərasimində Qazaxıstan Respublikasının Dövlət müşaviri Erlan Karin, Qazaxıstanın mədəniyyət və informasiya naziri Aida Balaeva, Türküstan vilayətinin Qubernatoru Nuralxan Kuşerov, Qazaxıstanın elm və ali təhsil naziri və plenar iclasın moderatoru Sayasat Nurbek, ABŞ-ın İndiana Universitetinin professoru Devin De Vis, Türkiyənin Ankara Universitetinin professoru Əli Rafət Özkan çıxış ediblər.

Plenar iclasda və sonrakı bölmələrdə Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkiyə, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan, İran, Yaponiya, Almaniya, Hindistan, Rusiya, İtaliya, Çin və ABŞ-dan gəlmiş tanınmış alimlər və mütəxəssislər elmi məruzələrlə çıxış ediblər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onu ilk dəfə Doğum evi səhnəsində görmüşəm. Uşağı olan, lakin varlı-hallıların oğlu, özünüsə qızı olmasına üsyan edən gənc ata obrazını çox gözəl yaratmışdı, qəşş edincəyə qədər güldüm. Sonra güclü, zəif onlarca rolunu gördüm. Həyatdan erkən gedən, doğularkən atılan, valideyinlərini belə tanımayan, sonra ailə üzvləri ilə bağlı faciələr yaşayan bəxtsiz bir aktyordan söhbət gedir, Arif Quliyevdən.

Bu gün anadan olmasının 75-ci ildönümü tamam olan Xalq artisti Arif Əli oğlu Quliyev 1950-ci il mayın 16-da indiki Şirvan şəhərində anadan olub. 1965-1968-ci illərdə Bakı Mədəni-Maarif Texnikumunun Dram və kino aktyorluğu fakültəsində, 1973-1975-ci illərdə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun (indiki ADMİU) Musiqili komediya aktyorluğu fakültəsində təhsil alıb.

Əmək fəaliyyətinə 1965-ci ildə Mingəçevir Dövlət Dram Teatrında aktyor kimi başlayan Arif Quliyev 1975-ci ildə Musiqili Komediya Teatrına dəvət edilib. Bu teatrın səhnəsində müxtəlif xarakterli obrazlar yaradıb. Onun “Təzə gəlin”də (S.Dağlı, C.Cahangirov) Şərbətəli, “Gözün aydın”da (F.Əmirov, M.Əlizadə) Salyanski, “Durna”da (S.Rüstəmov, S.Rüstəmov) Dursun, “Gurultulu məhəbbət”də (S.Ələsgərov, S.Qədirzadə) Mürsəl, “Özümüz bilərik”də (Ş.Qurbanov, S.Ələsgərov) İbişov, “Hicran”da (S.Rəhman, E.Sabitoğlu) Dursunov, “Ev bizim, sirr bizim”də (Ş.Axundova, N.Gəncəli) Tofiq, “Məşədi İbad”da (Ü.Hacıbəyli) Hambal, “Durnalar qayıdanda” tamaşasında (Hidayət) Mirzəqulu, “Məhəbbət, şeytan və ağ ölüm”də (M.Haqverdiyev) Səbzəli və s. canlandırdığı obrazlar tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanıb.

Aktyorun “Şans”, “Bığ əhvalatı”, “Qayınana”, “Lift əhvalatı”, “Yarım ştat”, “Evləri köndələn yar” və digər teletamaşalarda yaratdığı rollar da sənətkara böyük tamaşaçı rəğbəti qazandırıb.

Arif Quliyevin “Bəyin oğurlanması”, “Yaramaz”, “Bəxt üzüyü”, “O dünyadan salam”, “Qəm pəncərəsi”, “Mənim ağ şəhərim”, “Alma almaya bənzər”, “Ağ gəmi” bədii filmlərindəki obrazları onun uğurlu işlərindəndir.

O, 1989-cu ildə Əməkdar artist, 1993-cü ildə Xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb. “Humay”, “Qızıl dərviş” mükafatları və “Sənətkar” medalı ilə təltif olunub, Prezidentin fərdi təqaüdçüsü olub.

Tanınmış teatr və kino aktyoru, Xalq artisti Arif Quliyev 2021-ci il mayın 7-də, ömrünün 71-ci ilində vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan necə ölür?

Bədən torpağa qarışanda, yoxsa adı unutlanda?

Yoxsa bir də... susqunluqda?

Səsin çatmadığı, harayın eşidilmədiyi yerdə insanlar təkcə ölmür, itib gedirlər. Sanki heç yaşamamış kimi.

Cəmi iki gün öncə – 17 yaşlı bir uşaq itkin düşdü. Dünən isə oxuduğu məktəbin həyətində – döyülmüş, işgəncələrə məruz qalmış, gözü çıxarılmış şəkildə ölü tapıldı.

Bəzən bir uşağın səssizliyi hər şeyi deyir.

O baxışlar  qorxunun, qırılmış inamın, iztirabın aynasıdır.

Uşaqlar ölür bu şəhərdə, ana qucağından əvvəl qəbrə sarılır.

Biriləri gülür, biriləri susur. Amma hamı davam edir.

Bəs bir gün bu susqunluq sənin evinə çökəndə nə edəcəksən?

Gözünün işığında gizlənən kədəri görə bilmədiklərindəmi peşman olacaqsan?

Elgünlərin, Zəhraların, adını bilmədiyimiz neçə-neçə qurbanın adını yalnız xəbərlərdə oxuyub "ah" çəkməklə kifayətlənən səsinləmi haqqı dirildəcəyik?

Bu cəmiyyət göz görə-görə çürüyür.

Yalanlar, susqunluq, qorxaqlıq... və bir az da "məni maraqlandırmaz" deyə-deyə...

Qətllər yalnız bıçaqla törədilmir, burada susqunluqla, laqeydliklə, biganəliklə də öldürürük.

Gecələr rahat yatırıq, halbuki kiminsə qəbri soyuyur, kiminsə içində haraylar yatır.

Hər şey bir nəfərin susmaması ilə dəyişə bilərdi.

Bir müəllimin, bir qonşunun, bir dostun...

Amma biz nə etdik?

Qorxduq.

Danışmadıq.

Unutduq.

Bir uşaq ağlayanda dünya susmamalıdır.

Bir ana öləndə, bir bacı qışqıranda, bir oğlanın gözü çıxarılanda...

Bu qədər sükut, bu qədər rahatlıq haradandır?

Görmədiklərimizi görməyə, eşitmədiklərimizi dinləməyə nə zaman başlayacağıq?

Ədalət hekayəsi nə məhkəmədən, nə də sosial şəbəkədən başlayır.

Ədalət insanın içində doğulmalıdır – ürəyində, vicdanında.

Və hər boğaz düyünlənməsi – səsini çıxarmağa bir səbəb olmalıdır.

Susma.

Çünki bu yazını oxuyursansa, demək ki, hələ gec deyil.

Çünki hələ də bir uşaq gülsə, bir insan dirilsə, bir ana övladını qorusa, dünya bir az gözəl ola bilər.

Elgünlər üçün, səssizlərin səsləri üçün...

Susma.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazıçı-publisit Ramiz Göyüşün Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının yaradıcılığı barədə məqaləsini sizlərə təqdim edir.

Bu yazını 39 il bundan öncə yazmaq istəmişdim. 1986-cı ildə -“Qan Yaddaşı” şeirlər kitabı nəşr ediləndə. Ancaq görünür qismət indi imiş. Niyə bu kitab məni özünə cəlb etmişdi?

 Qazax rayonunda, mənim dünyaya göz açdığım Abbasbəyli kəndində dünyaca məşhur olan bir dağ var. Göyəzən dağı. Şəninə dastanlar nağıllar, əfsanələr, şeirlər, musiqilər yazılan bu dağ qeyri- adi gözəlliyi ilə yanaşı, həm də qədim yaşayış məskənıdir. Dağın şimal yamacı ilə sıldırım qaya başlayan hissəsində 7 bürclü qala var və yaşı təxminən min ilə yaxın olan bu qala-bürc təbii və antropoloji təsirlərdən xeyli dağılsa da öz quruluşunu və görkəmini bu günə qədər saxlamışdır. 1965-66-cı illərdə o vaxtlar kəndin bəzi “başbilənər”inin qərarı ilə qalanın daşlarını sökərək gətirib tütün qurudulan talvarın divarlarını tikməyə başlamışdılar. Lakin kənd əhalisinin narazılığından sonra bu söküntü dayandırılmışdı. Şair Sabir Rüstəmxanlı həmin kitaba daxil etdiyi “Niyə gərək belə qardaş“ şeirini sanki həmin hadisyə həsr etmişdi. Şeirə belə bir epiqraf da vermişdi:” Bəzi rayonlarda qədim abidələri uçurub daşını, kərpicini daşıyırlar”:

Külüngünü sən vuranda o divara,

Öz əlinlə öz sinəndə açdın yara!

Tarixin bir vərəqitək ovulanda əlindı daş,

Özünü kor qoyduğunu düşünmədin niyə, qardaş?

 ... Uluların bu qalanı ucaltmışdı elin üçün,

 yurdun üçün, sənin üçün

Sənsə yıxıb daşıyırsan toyuğunun hini üçün.

Səmimi desəm bu şeir mənə o qədər güclü təsir etmişdi ki, bütünlüklə əzbərləmışdim və məqam düşən kimi onu əzbərdən söyləyirdim. İstəyirdim ki, hamı bilsin bu şeiri. Bəlkə qalalarımızı uçuran, tariximizin izlərini öz xəbis və kiçik niyyətləri üçün itirən və bu barədə heç düşünməyən, “bu yad ananaın, yad bətnində doğulanlar” dayandıra öz çirkin və bəd əməllərini. Və belələrini Sabir Rüstəmxanlı təkcə tənqid etmirdi, həm də ifşa edirdi. Qorxmadan, çəkinmədən:

Sən tək olsan- qəzəbimə yer olmazdı

Kişilərin ucaltdığı nakişilər əllərində uçulmazdı.

Bu şeir gənc bir şairin bütün Azərbaycan xalqına həyacan təbili, çağırışı idi və mən əminəm ki, Sabir müəllimin bu şeirindən sonra neçə- neçə qalalarımız salamat qala bildi.

Keçən əsrin 80-ci illərin ikinci yarısında SSRİ deyilən bir imperiyanın tərkibində yeni bir dövr başlayırdı. İmperiyanın sonu yaxınlaşır, cəmiyyət çalxalanırdı. Təbii ki, bu proseslər ədəbiyyata da öz təsirini göstərmiyə bilməzdi. Belə bir ərəfədə gənc şair Sabir Rüstəmxanlının “Qan yaddaşı” kitabının nəşri də siradan bir hadisə deyildi. Kitab haqında qısa məlumatda deyilirdi:

Sabir Rüstəmxanlının ”Qan Yaddaşı”ndan yeni poetik düşüncələr göyərib qalxıb, yurdun ulu daşları dil açıb, aqil babaların, dilidualı ağbircək nənələrin ruhundan nəğmələrinə ilkinlik təmizliyi hopub”.

Kitab ön söz yerinə yazılmış “Ruhumuz sərhədsiz olduğu üçün” şeiri ilə başlayır və elə bu şeir də əslində kitaba toplanmış şeirlərin “sərhədsiz ruhunu” müəyyənləşdirir:

 Bu Vətən deyilən dünyam sirlidir,

 Bir paytaxtı sevinc, bir paytaxtı qəm.

 Bu Vətən torpağı çox qəribədir,

Hələ sərhəddini tapammıram mən.

 ... Arzu da beləcə sərhədsiz olur,

 Ümman da beləcə, göy də beləcə.

 Ruhumuz sərhədsiz olduğu üçün

Payımız gəlibdi göydən beləcə!..

Yeri gəlmişkən, kitaba “Qan yaddaşı” adının verilməsi müəllifin çox uğurlu tapıntısıdır, bu ad həm də oxuculara bir çağırışdır, “al məni oxu”-deyir və burada toplanmış şeirləri oxuduqca təkrar-təkrar qan yaddaşından doğan hikmətlər, poeitik ifadələr səni ovsunlayır. “Qan yaddaşı” şeiri ilə də başlayan şeirlər toplusu elə başlanğıcdan oxucunu düşünməyə vadar edir.

 Nüşabə qalasının yarıuçuq bürcündə,

Boy atıb qalınlaşan zoğallığın içində

 Bir uşaq oxuyurdu bu dünyadan ayrılıb...

 ...Soruşdum:”Oxuduğun mahnının adı nədir?”

 Güldü, gözü qıyıldı, gülüşü də nəğməydi

- Yayıldıqca yayıldı...

Şeir sənə tarix danışır, əfsanə, əsatir danışır. Bu tarixi sənə danışan körpə uşaqdır. Hələ tarix dərsi keçməyən, heç tarixi də bilməyən, yazı-pozudan xəbərsiz bir körpə danışır bu tarixi sənə. Həm də oxuduğu mahnı ilə, əlində düzəltdiyi oxla, yay ilə danışır və danışdıqları da o qədər gerçəkdir ki, sanki tarixi kemişin haqda sənə kerçək dastan danışır. Bu uşaq qəlbinin səsi, üzünün ifadəsi, mimikası ilə inandıra bilir oxuduğ bu dastana səni:

Dedi bilmirəm, əmi təkəm də oxuyuram,

Heç sözünü bilmirəm, özümdən toxuyuram.

 Özündən “toxuyurdu”, mahnısını o uşaq.

 İçəridən gələn səs ona “oxu” deyirdi.

Qəhrəman bir torpaqdan gələn qəhrəman həvəs

Al əlinə bu yayı, at bu oxu deyirdi.

Şeir çox səmimidir. Dili sadədir. Şair bir körpə uşaqla kiçik bir dialoq qurmaqla əslində çox mühüm bir məsələ qaldırır. Düşünürəm, şeirin qəhrəmanı müəllifin özüdür, elə ona bu şeir yazdıran da onun qan yaddaşıdır.

Kitab başdan-başa vətənə, qəhrəmanlıq tariximizə, milli mənəvi dəyərlərimizə, adət-ənənələrimizə, dilimizə, dinimizə, yurd yerlərimizə, əcdadlarımıza, məişətimizə həsr olunmuş poetik nümunələrlə zəngin bir topludur və oxumaqdan doymursan, şeirlər səndə sanki yaşı 70-i haqlamış müdrik bir kişinin nəsihətləri , öyüdləri, nağıl və dastanlarıdır bu şeirlər. Həm də çağırışdır, müraciətdir indiki və gələcək nəsillərə. Kitabda müəllifin yurd, el, oba, ocaq yeri adlı və ünvanlı çoxsaylı şeirlər yer alıb. Onların hər biri həm məna yükünə, həm də poetik ifadəsinə görə gözəl şeirlərdir.

İfadələrdəki tapıntılar, müəllifin poetik ustalığı oxucunu qəhər qarışıq təəcübləndirir, qürurlandırır. Sadaladığm mövzuların hərəsinə bir misal çəksəm bir kitab yaranar. Ancaq şairin “Vətən” şeirindən misal çəkməmək güçündə deyiləm;

Bir əlçim buluddu,

Bir ömür umuddu,

Bir içim sudu.

Yandıqca odlanan ocaqdı,

Daddıqca dadlanan arzudu.

Bir dərə bahar leysanıdı,

21 Azərin qanıdı,

 Cavad xanın qətl yeridi,

 Sabirin “fəxriyyə” şeiridi,

 Dağları dumanda itən-

Vətən... Vətən...

Vətən haqqında müxtəlif müəlliflər tərəfindən müxtəlif xalqların dilində, minlərələm şeir yazılıb. Hər biri də çox gözəl, lətif, zərif. Niyəsə mənim də gəncliyimin filmi olan “Baharın 17 anı” filmində “Hardan başlayır Vətən” mahnısı və mahnının sözləri bəlkə də indiyədək Vətən haqqında eşitdiklərim şeirlərin ən yaxşılarından biridir. Ancaq Sabir Rüstəmxanlının “Vətən...” şeiri bu mövzuda indiyədək eşitdiklərim və ya oxuduqlarım şeirlər içində mənə ən doğma və ən şirin gəldi:

Babalar atını sürüb gedibdi,

Qalalar boylnıb qalıbdır ancaq.

Oğlu –Şah İsmayıl Xətayi adlı

Ağatlı oğlan var, atı qanadlı,

Bir də Suraxanı atəşgahı var,

Bir də Misri qılınc.

Bir də Çənlibel:

Bir də “Heydərbaba “ yazılmış bir dil...

Torpağı ot deyil, kişi göyərdən-

Vətən... Vətən!...

1993-2002-ci illərdə tez-tez Mingəçevrə gəlirdi Sabir müəllim. Mingəçevirə bağlılığı öncə Vətən toprpağına məhəbbətdən irəli gəlirdisə, digər bağlılığı ümimi dostlarımız- Məhəbbət Qrabağlı, Tofiq Qulyev və digər dostlar yaradırdı. Sonradan elə Tofiq müəllimin və Sabir Rüstəmxanlının vasitəsilə Əli Quliyevlə, Yaşar Abdulovla, Rüstəmxanlı ocağının nümayəndəlri ilə, qədim türk yurdu Yardımlının sözübütöv, mərd, dostluğa möhkəm kişiləri ilə tanış olmaq, ünsiyyət qurmaq mənə də nəsib oldu. Mingəşevir dənizinə maraqlı, düşündürücü bir şeir də həsr etmişdi. “ Mİngəçevir dənizi ilə söhbət”. Bu şeirlə samuxluların və mingəçevirlilərin xatirəsində özünə həmişəlik bir taxt qurub, Sabir müəllim. Vətəni Samux rayonu “Mingəçevir dənizi”nin altında qalmış, Samuxun və Mingəçevirin dəyərli ziyalılarından biri olan Bayram Ağamirzə oğlunun lap ürəyindən olmuşdu bu şeir:

Bağışla, bizi, bağışla Dəniz altında qalan dünya!

Qayığı belə arxayın sürürük üstündən,

Belə arxayın üzürük gözünə ağ pərdə çəkən sularda....

...Neçə sahil qumuna yazmışam öz adımı,

Neçə dəniz qoynunda yazmışam inadımı!

Bəs bu necə dənizdir? ...

Bir ac balina olub Samuxu udan dəniz

Onun nəğmələrini başından ata bilmir,

Atıb unuda bilmir...

Ömür yolunu uzaq bir kənd cığırından başlayıb Vətənin hər güşəsinə qədər gəlib çıxan, hər kərpicini, hər saxsı parçasını öyrənərək onu nəzmə çəkən, hər daşına, hər torpağına hər qalasına, hər mənzərəsinə şeir yazıb Sabir Rüstəmxanlı, bu kitabda, yana-yana, sevə-sevə tərənnüm edib Vətən torpağını. Və bununla qürur duyur. Nə yaxşı ki, ömür yolum qayğıların ağırından başlanıbdı. Nə yaxşı ki, ömür yolum uzaq bir kənd cığırından başlanıbdı! Bu şeirlərin hər birini bu kiçik yazıda təhlil etmək, onlardan sitat gətirmək mümkün olmazdı. Sadəcə oxumaq lazımdır şair Sabir Rüstəmxanlını. Onda biləcəksiniz bu şeirləri ilə nəyi demək istəyir müəllif. Lakin “Qan yaddaşı” ilə kifayətlənmədi, şeirlərində olduğu kimi dövrü mətbuatda ciddi tənqidi məqalələri, publisistik yazıları maraqlı təklifləri ilə çıxış edirdi. Və budur 32 yaşlı gənc şair-publisist Sabir Rüstəmxanlının yeni bir kitabı- “Ömür kitabı” işıq üzü gördü. Bu kitab əslinəd şairin çox böyük yaradıcılıq uğuru idi. “Ömür kitabı” nəsrimizdə və publisistikamızda hadisə idi və hadisə kimi də ədəbiyyat tariximizə daxil oldu. Ancaq “kitab maraqlı, publisistik bədii” kitab deyildi. Başdan ayağa tariximizlə doludur. Nə qədər acı faktlar da olsa gerçək hadisələrlə zəngin, xalqımızın milli kimliyini faktlarla sübut edən, haqqımızda yazılan təhrifləri, tarixi yalanları birbaşa müəlliflərini göstərməklə, həqiqəti həmin müəlliflərin sifətinə çırpan, bir tarixi-bədii-publisistik toplu olmaqla həm də gənclərə ünnvanlannmış çağırış idi.

Eyni zamanda müəllif bu çağırışı, bu tapşırmanı, bu kitabı ilk növbədə doğmaları “Nərgizə, Gündüzə, Səadətə, Tahirə, Ormana, Rəşada, Araza, Namiqə, Anara, Eminə, Raminə, Təbrizə, İftixara, Orxana sonra isə...sabah bu torpağın üstündə yaşayacaq və arzularımızı yaşadacaq bütün balalarımıza bağışlayıram” -deməklə çox gənc yaşında müdrik bir missiya yerinə yetirmişdi. Əslində bu tapşırma nurani bir qocanın, ömrü keşməkeşlər görmüş müdrik bir insanın gənclərə vəsiyyəti idi... Yadımdadı! Kitab nəşr olunduqdan sonra tezliklə bütün şəhərlərə və kəndlərə (Nə yaxşı ki, o vaxtlar hələ şəhər, rayon və kəndlərimizdə kitab mağazaları dururdu) yayıldı. Kitabın nəşrindən keçən çox qısa müddət ərzində artıq “Ömür kitabı” əksəriyyətin stolüstü kitabına çevrilmişdi və hamı bu kitabdan danışırdı. “Ömür kitabı”nı bütün yaşıdlarım kimi mən də elə kitab nəşr olunduğu dövrdə -keçən əsrin 80-ci illərində oxumuşdum. Səmimi desəm Sabir müəllimə simpatiyamda elə o illərdən yaranmışdı. Lakin indi bu yazın hazırlayarkən kitabı bir daha yenidən oxudum. O zamankı yaş və dövr də kitabda yazılanlara yeni yanaşma tələb edirdi. Və mən kitabı oxuduqcaq müəllifə bir daha öz aləmimdə dönə-dönə minnətdarlığımı bildirdim. Düşündüm ki, nə yaxşı ki, ədbiyyat və ictimai fikir tariximizdə Sabir Rüstəmxanlı kimi yazıçılarımız, ziyalılarımız var. Onun bu kitabda səpdiyi toxumlar əminəm ki, hələ innən belə yeni-yeni pöhrələr verəcək, böyüyəcək, Yardımlı meşələri kimi Vətənimizin hər yerini bürüyəcəkdir.

Hesab edirəm ki, “Ömür kitabı” şairin “Qan yaddaşı” şeirlər kitabının nəsrdə və publisistikada bir növ davamı idi. Şair Şabir Rüstəmxanlıya “Qan yaddaşı” kitabında demədiklərinin bir hissəsini nəsrdə, publisistikada demək zərurəti yaranmışdı və çox cəsarətlə deyə bilmişdi. Onun nətəcəsi idi ki, “Ömür kitabı” mübaliğəsiz desək müəllifinə böyük şöhrət gətirdi.

Doğrusu, mən Sabir Rüstəmxanlının “Ömür kitabı”nı “Vətən haqqında” simfoniya adlandırıardım. Diqqət yetirsək görərik ki, kitabda bölünmüş başlıqların hər biri bir nəğmədi, mahnıdı, əslində müəllif də həmin başlıqlarda verdiyi yazıları yekunda məhəbbət məktubları, nəğmə və ya mahnı adlandırır. Diqqət yetirək müəllifin kitabdakı “Vətən haqqında nəğmə” yazısına:

 “Hər kəsin ürəyində Vətən haqqında bir nəğmə var. Geç tez oxumalıdır. Bu nəğmə böyük konsert salonlarında da oxuna bilər, bir bulaq başında da. Vulkan nə vaxt püskürəcəyini kimə deyir? Sübhün ala-toranında səsindən asılmış torağayların yanğısını dinləyə-dinləyə, zəmi yerinə səpələnmiş quzuların dalınca qaçan, dizə kimi şehdə islanmış qardaşlarımı düşünürəm.... Kim bilir, bəlkə onlar Vətən haqqında nəğmələrini elə həmin anlarda oxuyurlar”.

Nə qədər səmimi, kövrək və dəqiq ifadə. Həm də bu ifadələrlə sanki bir poetik mənzərə yardıb, müəllif. Bu mənzərəyə tamşa edən kim olsa belə, onu dindirsən kövrələcək, əminəm. Təkcə bu ifadələr yox, ümumiyyətlə “Ömür kitabı” başdan başa Vətən haqqında nəğmələr toplusudur. Qəhrəman Babəkin nəğməsi səslənir bu kitabda. Bu nəğmə “Dağlarımızın üstündə 22 il dalğalanan al bayraq, Babəkin azadlıq, qələbə, qəhrəmanlıq mahısı idi... Babək öz nəğməsini Azərbaycan dilində oxumuşdu! Biz də nəğməmizi bu dildə oxuyuruq, uşaqlarımız, nəvə-nəticələrimiz də bu dildə oxuyacaq. Hər kəsin ürəyində Vətən haqqında nəğmə var... Kimi ürəyə yazır bu nəğməni, kimi daşa, torpağa”.

Bu kitabda əməyin, zəhmətin tərənnüm nəğməsi var. Hər gün çörəyini min zəhmət, əziyyət hesabına daşdan-torpaqdan çıxardan, o daşdan-torpaqdan çıxartdığı çörəyə min dəfə şükür edib onu bal kimi dadan, həmin zəhmət hesabına övladlarını böyüdüb, onlara öyüd-nəsihət, təlim- tərbiyə verən bir atanın Zəhmət nəğməsi var: ”Adam öz işindən zövq alanda, iş toy-bayrama çevrilir. Atamın mahnısı-bitib tükənməyən zəhmət idi. O öz ömür nəğməsini gecə-gündüz, ara vermədən torpağın qulağına oxuyurdu. Ona görə də torpaq onun mahnısı ilə yatır, onun mahnısıyla oyanırdı”.

Müəlifin ifadələrini oxuduqca xəyal səni lap uzaq illərə aparır. Gözləriyin qarşısında sifətinin rəngi günəş şüalarında mis rənginə çalan, əllrinin qabarı gözə çarpan arıq bədənli, lakin pəhləvan cüssəli, əlləində, qollarında əzələləri, damarları qabaran zəhmətkeş insanların obrazı canlanır. Düşünürəm Sabir Rüstəmxanlı bu obrazla təkcə atası Xudu kişinin deyil bütünlüklə zəhmətdən yoğrulmuş bir Azərbaycanlı kişisinin ümumiləşdirilmiş obrazını böyük ustalıqla yarada bilib. Ancaq təkcə bu nəğmələrlə bitmir, Vətən nəğmələri. Bu kitabda həm də dünyanın müxtəlif məşhur muzeylərində sərgilənən azərbaycanlı ustaların düzəltdikləri, yaratdıqları, toxuduqları sənət əsərlərinin zəriflik, gözəllik nəğmələrinin bir sözlə Vətən övladlarının ömür nəğmələrinin səsi –“zili, zənguləsi, “Mənsuriyyəsi” eşidilir.

Heç şübhəsiz Müəllif bu kitabını 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra yazmış olsaydı biz bu kitabdan həm də Vətən uğrunda canını fəda etmiş şəhidimiz Xudayarın təsnifini də eşidərdik. Mən bu yazıda Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının iki kitabı- “Qan yaddaşı” və “Ömür kitabı”na toplanmış şeir və tarixi-bədii-publisistik yazıların yalnız bir qisminin məndə yatatdığı təəssüratlar barədə oxucularla fikrimi bölüşmək istədim. Əslində demək istədiklərim Sabir müəllimin yaradıcılığının məziyyətlərindən heç bir misqal da deyildir. Onun "Atamın ruhu", "Xətai yurdu", "Göy Tanrı", "Ölüm Zirvəsi (Cavad xan)", "Difai Fədailəri", "Sunami" romanları, "Bütövlük", "Didərginlər", "Cavad xan", "Orxonla görüş" poemaları son vaxtlar nəşr olunmuş “Əbədi sevda”şeirlər toplusunda əksini tapan mövzular ədəbiyyatımızda toxunulmamış mövzular olmaqla son dərəcə maraqlıdır. Bu əsərlər dərin tədqiqatların və təhlillərin obyektidir və əminəm ki, zaman-zaman araşdırılacaq, tədqiq ediləcəkdir. Ümumiyyətlə götürdükdə isə Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının yaradıcılığını onun sözləri ilə desək “Oxuyanların hamısına ünvanlanmış Vətən haqqında məhəbbət məktubları”na bənzədirəm. Bu məktublarda məhəbbətdən yaranmış çağırış da var, nəsihət də, öyüd də.

Sabir Rüstəmxanlı Azərbaycanın çağdaş ictimai-siyasi fikir tarixinin görkəmli nümayəndələrindən biridir. O, həm də müstəqillik tariximizə 1988-ci ldən başlayan xalq hərəkatının liderlərindən biri kimi, daxil olmuş, Azərbaycanın mətbuat və dövlətçilik tarixinə öz adını şərəflə yazmış, Dünya Azərbaycanlılarının həmrəyliyi və hüquqlarının qorunması yolunda mübarizəsi və yorulmaz fəaliyyətinin nəticəsində istər beynəlxalq aləmdə, istərsə də ölkəmizdə yaxşı tanınır, sevilir və böyük nüfuza malikdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

XX əsrədək Azərbaycanın qadın şairləri olsa da, nədənsə yazıçıları olmayıb. Məsələn, o dövrün qadın şairlərdən- XII əsrdə yaşayan farsdilli ədəbiyyatın ən görkəmli qadın nümayəndəsi Məshəti Gəncəvini, XII-XIII əsrlərdə yaşadığı güman edilən Rəziyyə Gəncəvini, XIV əsrdə yaşayan Sahib Sultan Dünbülini, XVII əsrin şairi Gülgəzi, XIX əsrdə yazıb yaradan Güllər Pərisini, eləcə də Xurşudbanu Natəvanı nümunə göstərmək olar.

Fəqət qadın yazıçılarımızın nəsr meydanda görünməsi XX əsrdən başlayır. Güman edirəm ki, həmin yazıçı qadınların yaradıcılığından çoxunuzun məlumatı var. Bu dəfə sizə qadın nasirlərimizdən biri- Narıngül Nadir, Narıngül Babayeva imzası ilə tanınan bir yazıçı xanım barəsində söhbət açmaq istəyirəm. Gəlin əvvəlcə onun ömür tarixçəsinə, bədii yaradıcılıq yoluna işıq tutaq. Narıngül xanım Oğuz rayonunda anadan olub. Təfəkkür Universitetinin Filologiya fakültəsində “Azərbaycan dili və ədəbiyyatı” ixtisası üzrə ali təhsilə yiyələnib. İlk olaraq “İşıqda adiləşmək qorxusu” şeirlər kitabı 2007-ci ildə işıq üzü görüb. Sonradan onun “Qadın da ağac kimidir” şeirlər və “Güzgüdəki qadın”, “Qar çiçəyi”, “Günəş üzlü qadın” adlı nəsr kitabları nəşr olunub. Yaradıcılığı haqqında Fikrət Qoca, Sabir Rüstəmxanlı, Elçin Hüseynbəyli, Seyran Səxavət, Vaqif Yusifli, Oqtay Rza, Günel Natiq, Mina Rəşid, Vəfa Mürsəlqızı, Vahid Məhərrəmli və s. yazarlar müxtəlif mətbu orqanlarında məqalələrlə öz fikirlərini bildiriblər. O, Türk ədəbiyyatından bəzi ədəbi nümunələri, o cümlədən professor doktor Mustafa İsenin “Tezkireden Biyoqrafiye” kitabını Azərbaycan türkcəsinə çevirib.

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu tərəfindən “2005-ci ilin tərcüməçi-şairi”, “Şahmar Əkbərzadə adına Beynəlxalq Ədəbiyyat Mükafatı”, “Rəsul Rza Mükafatı”, “Cəsarətli qələm” və s. mükafatlara layiq görülüb. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin(AYB) üzvüdür. 2010-cu ildə Prezident təqaüdü alıb. Hazırda AYB-nin “Qobustan” jurnalında çalışır...

Deyir ki- “Qadın olduğum üçün hər halda qadın psixologiyasını yaxşı bilirəm. Yazdığım hekayələr də mənim daxili dünyamın məhsuludur. Mənə elə gəlir ki, elə mövzular var, onları ancaq qadınlar yaza bilər. Çünki bu hislər qadınlara tanışdır. Aldatmalar, xəyanətlər, əzablar, məğlubiyyətlər, peşmançılıq və s.. Bu hisləri kişilər olduğu kimi təsvir edə bilməz. Qadın daha çox hiss edir. Bəzən sevgi də, xoşbəxtlik də insana əzab verə bilir. Xoşbəxtlikdə itirilmək, tənhalıq qorxusu var. Və bu qorxuları qadınlar öz içində keçirir. Bu hiss də mənə çox tanışdır. Ümumiyyətlə, mən bir az melanxolik insanam. Daha çox əzaba yıxılıram, pozitiv şeylərə meyllənmirəm. Melanxoliklərin öz dünyası olur. Mən yazaraq o melanxolik, qaranlıq dünyada özümü çözürəm və ordan çıxmağa çalışıram. Özümü o dünyada çox saxlamıram. Mən çox həssas biriyəm. Küçədə dilənən kimsəyə dəhşətli yazığım gəlir. Cəmiyyətdə kiminsə təhqir olunmağına dözə bilmirəm. İndi də alçaldılmış və təhqir olunmuş insanlar çoxdur. Bunlar mənə ağır gəlir...”

Mətbuata 90-cı illərdə gəlib. Bədii yaradıcılığa isə şeirlə başlayıb. Bir müddət şeir yazıb, şair kimi tanınıb...  

“Mən ədəbiyyata çox gec gəldim. Necə deyərlər, özüm üçün yazırdım, çapa vermirdim. Bəyənmirdim yazdıqlarımı. 90-cı illərə qədər bir kitab da hazırlamışdım. Hər şeyi yerindəydi. Aparıb verdim nəşriyyata. Sonra isə anladım ki, o kitab mənlik deyil. Və nə yaxşı ki o kitabı üzə çıxartmadım, yandırdım. Qəribədir ki, sonra peşman oldum. Dedim, gərək yandırmazdım, xatirə idi, qalardı mənimlə...”- söyləyir.

Dostoyevskini, daha doğrusu, onun həyatını yaradıcılığından çox sevir. Xəyanəti faciə kimi qəbul etmir. Düşünür ki, insanın ruhu, zövqü, fikirləri dəyişə bilər. Heç kim özünü kodlaşdıra bilməz. Zaman dəyişdikcə, hansısa kişinin başqa bir qadından xoşu gələr və fikri dəyişər, eləcə də qadının. Sadəcə, kişiləri xəyanətdə qadınlara nisbətən daha cəsarətli hesab edir. 

Deyir ki:- “Qadınlar istəklərini cəsarətlə deyə bilmədiyi üçün anlaşılmazdırlar. Öz içlərində özlərini çözməyə çalışırlar. Qadınlar özlərini ifadə edə bilmirlər, içlərindəkiləri izah etmək onlar üçün çətindir. İzah etsələr, bəlkə də dünyanın sonu olar. Qadın maraqlı və çətin varlıqdır...”  

Bütün əsərləri müşahidələri üzərində qurulub. O, sanki mətndə özünü öldürür, ölməyə çalışır. Xəyanəti təsvir edəndə neytral mövqedə durmağı bacarır. Heç zaman təbliğat aparmır ki, xəyanət edən alçaq adamdır. Necə deyərlər, tənqidə açıq xanımdır. Heç vaxt bundan incimir. İstəyir ki, əsərləri müzakirə obyektinə çevrilsin. Kimsə əsərlərini tərifləyəndə elə bilir ki, borclu qalır, azadlığı əlindən alınır. Özünə çox müxalifdir...

“Açığını deyim ki, yazıçı kimi öz yazdıqlarımı bəyənirəm. Ən azından nə yazdığımı bilirəm. Şair kimi isə özümü bəyənmirəm. Şeirlərim bütöv deyil, fraqmentaldır. Düzdür, modern şeiri bilirəm, istəsəm bir şeir yazıb dərhal oxucunu tuta bilərəm. O üsulu yaxşı bilirəm. Amma nəsrdəki qədər özümü rahat hiss etmirəm.”-söyləyir.

Xülasə, bu xanım təkcə yazıçı kimi əsərlər yaratmır, həm də əsl yazıçı həyatı yaşayır. Söhbətimin sonunda rusiyalı sovet yazıçısı, dramaturq, teatr rejissoru və aktyoru Mixail Bulqakovla bağlı bir hadisəni sizə xatırlatmaq istəyirəm: Bulqakov öz həyatını nizama salmaq üçün bir neçə dəfə cəhd edib, amma heç biri də baş tutmayıb. O, hər cür təzyiqlərə məruz qalan biri idi. Gah kitabları nəşr edilir, tamaşaları səhnələşdirilir, yaxşı para qazanırdı. Gah da teatrlardan, nəşriyyatlardan qovulur, gününü ehtiyac içində keçirirdi. O dövrün hər bir sənət adamı kimi onu da hər an sürgün, ölüm gözləyirdi. Nə isə, Moskvada yaşayan Bulqakovun da evinə telefon xətti çəkilmişdi. Bu telefon o dövrün çox qiymətli əşyası olaraq yazıçının iş otağında quraşdılmışdı. Həyat yoldaşı istədiyi vaxt bu otağa girib telefonda qohum-əqrabası, tanış-tunuşu ilə danışıb gülürdü. Bulqakov isə, masa arxasında oturub yorulmadan yazırdı. Bir gün başını qaldırıb arvadına yazıq-yazıq deyir: “Lena, mən belə işləyə bilmirəm, axı fikrim dağılır.” Lena isə əlini dəstəyin mikrafonuna qoyub kinayə ilə cavab verir: “Bir şey olmaz əzizim, sən ki Dostoyevski deyilsən...”

...Narıngül xanıma sevdiyi Dostoyevskinin həyatını yox, Dostoyevskinin şöhrətini arzulayıram...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)