Fərzəliyeva Nuray, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Günlük Sətri "  Bir Qəlbin Səssiz Dağılışı”

Tarix: 12.04.2025

Məkan: Ürəyimin Unudulmuş Səssizliyi

Yazan: Melisa

Səhifəni açanda qələmə toxunmaq belə ağır gəldi, günlük. Elə bil əlimdəki bu nazik taxta parçası ürəyimin bütün ağırlığını daşıyır. Yazmaq istəyirəm, çünki başqa çarəm yoxdur. İçimdə o qədər söz, o qədər fırtına var ki, onları buraxmasam, özümü itirəcəyəm. Sən mənim səssiz yoldaşım ol, tamammı? Sən məni dinləyirsən – heç bir sual vermədən, heç bir hökm çıxarmadan. Və bu, bu axşam, mənə dünyanın ən böyük lütfü kimi gəlir. 

Yenə özümü tək hiss etdiyim günlərdən biri idi, günlük. Bu qədər insan içində tək-tənha. Ətrafımda insanlar var, bəli. Danışırlar, gülürlər, nəsə paylaşırlar. Amma onların varlığı elə bil bir kölgə kimi – toxunsan yox olur. Səni anlayan bir insan belə yoxdur, günlük. Və ən pisi nədir, bilirsən? Artıq anlayırsan ki, olmayacaq da. O bir nəfər, o səni görən, o səni eşidən insan – o, sadəcə bir xəyal imiş. Sən isə bu xəyalın ardınca illər boyu qaçmısan, amma nəticə? Heç. 

“İnsan özünü ən çox tək hiss etdiyi an, ətrafında minlərlə insan olsa belə, ürəyindəki səssizliyi eşidəndə olur.”

Çəkildim öz səmtimə, günlük. Özümlə danışmağa başladım. Bilirsən, insan özü ilə danışanda, həm dostu, həm sirdaşı, həm də hər şeyi özü olur. Elə bil dünya ilə arana görünməz bir pərdə çəkirsən. O pərdənin arxasında təkcə sən varsan – nəfəsin, düşüncələrin, xəyalların… və xəyal qırıqlıqların. Bəzən öz-özümə sual verirəm: “Melisa, ətrafında səni anlayan bir insan varmı?” Bir anlıq gözləyirəm, sanki kimsə cavab verəcək. Amma ağlıma bir ad belə gəlmir. 

Bir an düşün, günlük. Sənin ağlına belə bir ad gəlirmi? Əgər gəlirsə, bil ki, sən həyatda çox şanslısın. O ad sənin üçün bir sığınacaq, bir liman, bir nəfəsdir. Amma əgər gəlmirsə… əgər o boşluq səni də udubsa, demək ki, sən həyatda çox şey görmüsən, çox şey yaşamısan. Və ümid edirəm, bu həyatın sənə vurduğu yaraları özün sarımağı bacarmısan. Çünki mən… mən hələ də bunu öyrənməyə çalışıram. 

“Yaralarını özü sarımağı öyrənməyən insan, hər dəfə başqalarının əlindən gələn zərbəyə hazır olmalıdır.”

İnsanı ən çox nə yaralayır, bilirsənmi, günlük? Xəyallarının gerçək olmaması. Çox ümidlə gözlədiyin bir şeyin yarım qalması. Sən içində bir dünya qurursan – elə gözəl, elə isti, elə sənə xas bir dünya. O dünyada sən tək deyilsən. O dünyada səni anlayan biri var, səni qucaqlayan bir sabah var, səni gözləyən bir gələcək var. Amma sonra… sonra o dünya bir anda çökür. Sən nə qədər çabalasan da, nə qədər dua etsən də, nə qədər gözləsən də, bəzən alınmır. Alınmır və sənə qalan nə olur? Böyük bir boşluq. O boşluğun adı xəyal qırıqlığıdır, günlük. 

“Xəyal qırıqlığı bir yara deyil, bir dənizdir. Səni içində batırar, amma sən yenə də üzməyə çalışarsan.”

Mən o dənizdə üzürəm, günlük. İllərdir üzürəm. Hər dəfə bir xəyal qurmuşam, hər dəfə bir ümidə sarılmışam. Və hər dəfə o ümid məni tərk edib. Bəzən “qismət belə imiş” deyib barışmağa çalışmışam. Çünki qismət demək bəzən asandır – elə bil bir yükü kənara qoyursan. Amma bəzən… bəzən qismət deyə bilmirsən. Hər an, hər saniyə özünə sual verirsən: “Harda səhv etdim? Nəyi yanlış etdim? Niyə belə oldu?” Səbəb axtarırsan, günlük. Saatlarla, günlərlə, illərlə. Niyə bunları yaşadığının səbəbini tapmağa çalışırsan. Amma tapmırsan. 

Bəzən başqalarını günahlandırır insan. “Onlar məni anlamadı,” deyirsən. “Onlar mənə şans vermədi.” Bəzən isə özünü günahlandırırsan. “Bəlkə mən yetərincə yaxşı deyildim,” deyirsən. “Bəlkə mən buna layiqəm.” Amma nə başqalarını günahlandırmaq, nə də özünü suçlamaq o hirsin soyumasına kömək edir. O ağrı, o boşluq səninlə qalır. Sənin bir parçan olur. Və sən o parçanı daşımağı öyrənirsən – istəsən də, istəməsən də. 

“İnsanı məhv edən, xəyallarının olmaması deyil, xəyallarının bir-bir sönməsidir.”

Yenə də bir ümid var içimdə. Çox kiçik, çox zəif, amma var. Bəlkə bir gün kimsə bu sətirləri oxuyar. Bəlkə kimsə məni eşidər. Bəlkə kimsə mənim bu səssiz harayımı duyacaq. Və o gün, bəlkə də, mən özümü bu qədər tək hiss etməyəcəyəm.

Əgər bu sətirlər kimsə oxuyarsa, əgər bu sözlərin içində bir anlıq öz səsini eşitmisənsə… demək ki, artıq bu yazı sadəcə mənim deyil. Sənin içində də illərlə danışmaq istəyib susan bir səs varmış. Bəlkə sən də mənim kimi gecələr tavana baxıb “niyə?” deyə pıçıldamısan. Bəlkə heç kimə demədiyin o yorğunluqları daşıyırsan. Və indi, bu an, bu sətirlərlə bir yerə toxunduq.

“Bəzən ən çox səs-küy salanlar deyil, səssizcə yazanlar hayqırır içində.”

Sən bu sətirləri oxuyursansa, bil – mən sənin içindəki o səssiz hayqırışı duyuram. Səni tanımasam da, tanıyıram. Çünki ağrının dili eynidir, harada olursaq olaq, kim olsaq da.

Bəlkə bu yazı səni xilas etməz. Amma bəlkə bir damcı göz yaşının səbəbi olar. Və unutma, “göz yaşı axan yer, hələ də hiss edən bir qəlbin sübutudur.” Sən hələ də hiss edirsənsə, demək ki, tükənməmisən. Demək ki, içində hələ də yaşamaq istəyən bir parça var. Bu sətirləri oxuyan sən – sənə təşəkkür edirəm. Dinlədiyin üçün. Hiss etdiyin üçün. Səssizliyimi eşitdiyin üçün.

İndi qələmi buraxıram, günlük.

Amma bu dəfə içimdə bir az paylaşılmış bir sakitlik var.

Səni bağlayıram, günlük.

Və sən… bu yazının harasındasa özünü tapan, bəlkə də bu sətirlərə təsadüfən deyil, ehtiyacla gələn sən…

Bilirəm, heç nə asan deyil. Amma unutma – qaranlıqda belə, bir yerə işıq düşürsə, demək ki, yolu tapmaq mümkündür. Və bəlkə də bu yazı, sənin o yolundakı kiçik bir işıqdır.

– Melisa

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Füzuli rayonunun Əhmədalılar kəndi yaxınlığında yerləşən XIII əsrə aid türbə - Arğalı türbəsi barədədir söhbətimiz.

Türbənin yerləşdiyi yerdə vaxtilə Arğalı adlı kənd olduğu üçün türbə belə adlanıb. Türbədə kimin dəfn olunduğu, hansı əsrdə yaşaması və türbənin nə üçün məhz bu yerdə inşa olunması araşdırılmayıb.

Türbə düzən ərazidə inşa edilib. Memarlıq və konstruksiya baxımından planı səkkizbucaqlı olunduğundan, onun həm gövdəsi, həm də günbəzi eyni sayda tillərə malikdir. Lakin buna baxmayaraq, günbəzi iki qatlı hörülüb, ara məsafəsi daş və əhəng qarışıqlı məhlulla doldurulub.

Türbənin şimal tərəfində qoyulmuş qapı ilə üzbəüz mehrab əvəzinə ikinci qapı qoyulub. Hər iki qapıların partal çərçivələri həndəsi naxışlarla bəzədilib.

Arğalı türbəsi üzərində heç bir kitabəyə rast gəlinmir. Məhz buna görə də öz adını yerləşdiyi kəndə görə alıb.

Memarlıq və konstruksiya həllini əsas götürən bəzi tədqiqatçılar onun tikilmə tarixini XIII əsrə aid edirlər.

Türbə, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci ildə verdiyi 132 nömrəli qərar ilə yerli əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına salınıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2025)

Zahirə Cabir, Əməkdar Mədəniyyət İşçisi, AYB-nin üzvü. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bayırda möhkəm yağış yağırdı. Zeynalabdin atasının yaş gönləri necə bıçaqla təmizləməsinə baxırdı. Elə bu vaxt başlarının üstündən daman yağış damcıları onların üstünə düşdü. Ata oğluna dedi:

-Oğlum çıx dama,  bacaya yaxın olan yerlərin gilin ayağınla suva, düzəlt.

Zeynalabdin artıq dama çıxmağı bilirdi. Amma atasının dediyi yerə, yəni bacaya yaxın getmək istəmirdi. İndi isə bacanın üstünü örtməli, yan-yörəsindəki gili ayağı ilə suvamalıydı. Atasının köməyi ilə evin yanından çıxan kələ- kötür daşların üstü ilə dama çıxdı. Bacadan qorxsa da tez həmin yerin gilin ayağı ilə sürüşdürdü, bacanı isə qalın şüşə parçası ilə bağladı. Atası ona damdan düşməkdə kömək etdi. Palçıqlı ayaqlarını navalçadan axan suyla yudu, evə gəldilər. Zeynalabdin atasından soruşdu?

-Atacan, dama niyə gil tökürlər. Gil suyu buraxmır ona görə?.

Ata dedi.

-Oğlum Allah insanı da gildən yaradıb. Sonra ona üfləyib ruh verib. Gil artıq qalanda insandan soruşub ki, sənin üçün nə yaradım? İnsan əvvəlcə yurd istəyib. Sonra isə deyib ki, xoşbəxtlik istəyirəm. Onda Allah ona heç nə demədən qalan gili insanın ovcuna qoyub. Ona görə deyirlər ki, xoşbəxtlik hər bir insanın öz əlindədir. Bax, oğlum,  sən bu gün gili yayıb axan yağış damlalarının qarşısını aldın. Vaxt olar evlər tikərsən. Bəlkə də ən zəngin bir insan olarsan. Amma kim olursansa ol, xeyirxah ol ki, Allah da səni şərdən, pisliklərdən qoruyar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.20250

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

RƏSUL RZA

HAMIMIZ YOLDAYIQ

Yol.

Qatar.

Minənlər var, düşənlər var.

Kimi gülə-gülə minir,

gülə-gülə düşür.

Kimi kədərli, qayğılı.

Duracaqlar ötüşür...

İskələlər keçir.

Qurtarmaq bilmir qatarın yolu.

Gündüzü var, gecəsi var.

Hələ gülə-gülə minəcək,

kədərlə düşəcək neçəsi var.

Nə mən bilirəm harda düşəcəyəm,

nə qatardakılar bilir.

Bəlkə heç qatar dayanmayır:

düşənə elə gəlir,

minənə elə gəlir.

Bəlkə mənə elə gəlir.

Gedir qatar.

Çay içirəm, papiros çəkirəm,

düşünürəm, şeir yazıram.

Mən bu uzun yolda

getməyə, getməyə, getməyə də,

ən yaxın duracaqda düşməyə də hazıram.

Ancaq...

Bu şeiri qurtarım.

Bir yenisini başlayım.

Bir də...

Nə yol qurtarır,

nə arzular.

Yeni iskələlər,

duracaqlar ötüşür.

Kim isə minir.

Kim isə düşür.

                     Mart, 1962

“Ədəbiyyat və incəsənət”

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

O vaxtlar "Kinoklub" adlı veriliş vardı. Bir gün həmin verilişə çəkilişə gedərkən, yolda həmkarı Yaşar Nuri ilə rastlaşır. Yaşar ondan haraya getdiyini soruşur. Öyrənir ki, “Kinoklub”da çəkilişə dəvət olunub. “Nə var e, orda, nəyə gedirsən?”- deyə sual verir. O da cavabında- “Niyə də getməyim, 80 manat pul verirlər.”- söyləyir. “Mən sənə 100 manat verirəm, getmə.” -deyir Yaşar. Razılaşırlar və Gülnar Yaşardan 100 manatı götürüb, evə qayıdır. Sən demə, onu yola salandan sonra Yaşar özü həmin çəkilişə gedib, iştirak edir. Bunu biləndə Gülnar təəccüb içində Yaşardan soruşur ki, niyə özün getdin, məni qoymadın? Yaşar da: - “Getdim ki, görüm, məni aldadıb, ora gəlməmisən ki?..”- deyə cavab verib...

Bax belə bir əhvalat!

Bəli, bu dəfə sizə yazıçı-dramaturq Aslan Qəhrəmanovun əsəri əsasında hazırlanan “Səni axtarıram” film tamaşasında oynadığı “Günar” obrazı ilə ölkədə məşhurlaşan Firəngiz Mütəllimova haqqında söhbət açmaq istəyirəm. Axı, mayın 1-də onun növbəti ad günüdür. Amma gəlin əvvəlcə tərcümeyi-halına nəzər yetirək:

1959-cu ildə Ağcabədi rayonunda dünyaya gəlib, lakin əslən Şuşalıdır. 1976-cı ildə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun dram və kino aktyorluğu fakültəsinə daxil olub və 1980-ci ildə oranı bitirib. Həmin il Azərbaycan Akademik Milli Dram Teatrına aktrisa götürülüb. Elə həmin gündən də həmin mədəniyyət ocağında çalışır.

Teatrda səmərəli fəaliyyət göstərən Firəngiz Mütəllimova paralel olaraq Azərbaycan Dövlət Televiziyasının tamaşalarında da iştirak edib. O, burada hazırlanmış iyirmidən çox teletamaşada müxtəlif səpkili obrazlar yaradıb. 1986-cı ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əməkdar Artisti, 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Artisti və 2000-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Xalq Artisti fəxri adlarına layiq görülüb. Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin dosentidir. 2019-cu ildən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünü alır... 

Müsahibələrindən birində deyir ki: - “Atamla anam Ağcabədidə işləyirdilər, ona görə şəhadətnaməni oradan alıblar. Şəxsiyyət vəsiqəmdə yazılıb ki, Ağcabədinin Avşar kəndində doğulmuşam. Atam qəbələli, anam şuşalıdır. Təyinatla gəliblər Avşar kəndinə, bir-birini seviblər, atam anamı qaçırıb. Mənim ömrümün ən gözəl illəri Şuşada, Qəbələdə, bir də Avşar kəndində keçib. Avşardan üçüncü sinifdə çıxmışam, amma indi gözüyumulu o kəndi gəzə bilərəm. Şuşanın işğalını eşidəndə Türkiyədə qastrolda idik. Birdən Ramiz Novruz başını tutub çıxdı ki, vay, Şuşanı aldılar. Mikayıl Mirzə başını divara çırpdı. Mən donub qalmışdım. Heç yerə də əlim çatmırdı. Səhəri qardaşım dedi, evdəkilər Bakıdadırlar, Şuşa yoxdur. Şuşadan sonra anam atama tez-tez deyirdi ki, evdən çıxanda “xolodelnik”i niyə söndürmədin? Atam da deyirdi, səni necə başa salım, Şuşa yoxdur, Şəfiqə, Şuşa yoxdur. Anam da sakitləşə bilmirdi, atamla dava edirdi ki, Qacarın ala bilmədiyi Şuşanı erməni alacaq? Biz hər şeyimizi orda qoyub gəlmişik. Deyirdilər, Şuşadan çıxmaq istəməyənlər acından ölməmək üçün bizim evdəki ərzaqları aparıb yeyirmişlər. Şükür ki, Şuşa indi bizdədir. Mən böyüyən ev isə darmadağın olub...”

Olduqca şən və mehriban xanımdır. İnadkar, ehtiraslı və idealist təbiəti ilə yanaşı, çox işgüzardır. Enerjili və həyat doludur. Cəsarətli və mərhəmətlidir. Qürurludur və güclü xarakterə malikdir. Çox cazibədardır. Özü diqqətli olduğu üçün, hamıdan da diqqət gözləyir...

“Mən həyatımla oynadığım rolların fərqini bilirəm. Həyatda bilirəm ki, Firəngizəm. Amma səhnədə hər bir rolu ifa edə bilərəm. Onu da bilirəm ki, bir gecədə məşhur olmuşam. Bir var, bunun üçün əziyyət çəkəsən, bir də var, xəbərin olmadan həyatın dəyişsin, hamı səni tanısın. Atam rəhmətlik deyirdi, nə qəribədir, dünənə qədər deyirdilər, “Bəhər müəllimin qızı Firəngiz”, indi deyirlər, “Firəngizin atası Bəhər”. Vacib olan şöhrəti qazanmaq yox, saxlamaqdır. Bunu da insanlardan özünü fərqləndirməməklə, səmimiyyətlə qazanırsan. Allah hamıya bir istedad verir. Sadəcə, bu sənətdə olanlar üzdə olurlar, hamı onları tanıyır. Çalışmışam, hamıya örnək olum. Demirəm, süddən çıxmış ağ qaşığam. Yox! Həyatda o qədər səhvlərim olub ki... Aldatmışam da, aldanmışam da. Düz də getmişəm, əyri də. Amma çox sevinirəm ki, yolumu azmamışam. Başımı nə şöhrət, nə pul gicəlləndirməyib. Deməmişəm ki, gərək divarlarım qızıldan olsun...”- söyləyir.

Sakit və rahat həyat sürməyi xoşlayır. Narahatlıq yaradan səbəblərdən uzaq olmağa çalışır. Gözəldir və bu gözəllik onu daha cazibəli göstərir...

Deyir ki:- “Vaxt olub, hətta üzümü gizlətmişəm, səsimdən tanıyıblar. Ona görə özümü xoşbəxt sayıram ki, məni uşaqlar da, gənclər də, qocalar da tanıyır. Amma etiraf edim ki, bu bir tərəfdən pisdir. Küçədə, məclisdə, marketdə hamı baxıb səndən danışır və narahat olursan. Bazara gedəndə hiss edirəm, bir manat olan şeyi üç manata satmaq istəyirlər. Deyirəm, ay balam, mən milyonçu deyiləm, maaşla yaşayan adamam. Amma bəzən olur ki, ümumiyyətlə, pul götürmürlər. Sağ olsunlar, çətin vaxtlarda mənə çox güzəşt edirlər. Məsələn, həkimə gedirəm, təmənna güdmürlər. Hətta Türkiyədəki həkimim də məndən pul almamışdı...”

İş həyatında da iddialı olması ilə tanınır. Ürəyincə olmasa hər rolu, hər obrazı üzərinə götürmür. Yəni özünə hörmət etməyi bacarır...

“O qədər də sadəlövh deyiləm. Kim düşünürsə ki, mən avam adamam, yanılır. Çox olub, seçimə çağırıb təsdiq edirdilər, sonra alınmırdı. Mənim də qəlbim incimişdi. Həsən Turabovun çəkildiyi filmlərə razı olurdum. Bir də Vaqif Mustafayevlə Ceyhun Mirzəyevin filmlərinə çəkilmişəm. Ən yaxşı qonorarlarımı Turabovun çəkildiyi filmlərdən almışam. O vaxt verilişlərə gedəndə də qonorar alırdıq. İndi heç nə vermirlər, mən də getmirəm. Şikayət etmirəm, şükür Allaha, yaşayırıq. Prezidentin fərdi təqaüdünü alıram, dövlətimiz tərəfindən evlə təmin olunmuşam. Adam gərək düzünü danışa, dövlət tərəfindən, nazirlik tərəfindən öz üzərimdə həmişə qayğı hiss etmişəm. Arada cərrahi əməliyyat olundum. Əməliyyatdan çıxandan sonra özüm deməmişdim, amma nazirlikdən neçə nəfər zəng etdi ki, bizə niyə xəbər etməmisən?”- söyləyir.

Bəli, bu gün - mayın 1-i bu incə ruhlu gözəl xanımın ömrünə yeni yaşı qədəm qoyur. Mübarək olsun! Bəlkə də indiki gənclər arasında onu tanıyanlar azdır. Amma biz orta yaşlı nəsil hələ də onu “Gülnar” obrazına görə sevir və unutmuruq...

Tamaşada tərəf-müqabili olan Yaşar Nuriyevin yaratdığı obraz – Elçin ona deyir: “Sən yaxşı qızsan, Gülnar!”

Həqiqətən də, Firəngiz Mütəllimova yaxşı qızdır (qadındır), yaxşı aktrisadır, yaxşı insandır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

İntihar yolunu seçənlər, dayanın!

Bir müddət öncə bir intihar hadisəsi mənim həmyerlilərimi dəhşətə gətirmişdi. 18 yaşlı kollec tələbəsi sinfin yazı lövhəsinə «Bu da son!» yazıb, sosial mediada yerləşdirərək, sevdiyi qıza da «Mənim sevgimi cavablandırmadığın, hisslərimi tapdaladığın üçün bundan sonra ölümümün səbəbkarı kimi bütün həyatın boyunca peşimançılıq hissləri keçirəcəksən» mesajını ünvanlayaraq damarını kəsib intihar etmişdi.

Və yaxud, gözəl ailəsi, yaxşı işi olan gənc, yaraşıqlı bir oğlan, iki uşaq atası, futbol totalizatorunda nisyə mərcə girib olduqca böyük bir məbləği uduzduğuna görə bağ evində özünü asmışdı.

Bunlardan biri cavabsız sevgiyə görə, ikincisi isə çıxılmaz vəziyyət səbəbindən intihar hadisələri idi.

Mənim ölkəmin paytaxtı Bakıda 1990-cı il 20 yanvar tarixində Sovet imperiyasının muzdlu əsgərləri tərəfindən müstəqillik qazanmaqçun ayağa qalxmış dinc əhali gülləbaran olunanda bütün dünyaya səs salmış bir intihar hadisəsi də baş vermişdi. Muzdluların güllələdiyi 28 yaşlı Bakı Gəmi Təmiri Zavodunun fəhləsi İlham Allahverdiyevin həyat yoldaşı – 20 yaşlı Fərizə sevdiyi insanın ölümünə dözə bilməyərək bətnində 2 aylıq körpəsi ola-ola sirkə turşusu içərək intihar etmişdi.

İnsan orqanizminin imkanları sonsuzdur. Bu imkanlar, xüsusən, stress hallarında özlərini qabarıq büruzə verir. İntihar cəhdi də həmin stress hallarının bir nəticəsidir.

İntihar sosial səbəblər ucbatından insanın öz mövcudiyyatını dayandırmasından ibarət sosial fenomenə deyilir.

3 intihar növü mövcuddur: eqoistlik, altruistik və anomik.

Eqoistlik intiharı hədəfləri cəmiyyət tərəfindən məhv edilən, sevimlilərini itirən insanlar eləyir. Daha çox eqoistik intiharı apatiyaya düşən insanlar həyata keçirirlər. Arzuları puç olduqca, sonda bu şəxsləri yaşamaq arzuları da tərk etmiş olur.

Alturistik intiharda artıq individlər yox, qruplarda, kütlələrdə təmsil olunanlar təmsil etdikləri toplumun müqəddəratını düşünənlər intihar edirlər.

Nəhayət, anomik intiharda daha çox fərdlər tərəfindən aldanılan, istismar edilən, hüquqları pozulan, taptanan, içində həyəcan, qorxu və nifrət çuğlayan şəxslər həyatlarıyla vidalaşırlar.

Get-gedə dünyada daha çox uğursuz insanın intihar yolunu seçməsi tendensiyası müşahidə edilməkdədir. Bu isə, razılaşın ki, çox qorxulu tendensiyadır.

İntihar – say hesabına görə insanı dünyadan aparan bəlalar arasında 8-ci yerdə dayanır.

Son yarım əsrdə dünyada intihar edənlərin sayı 65-70% artıb. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının verdiyi məlumata görə, 2000-ci ildə bütün dünyada təxminən 1 milyon insan intihar nəticəsində həyatını itirmişdi. Bu, hər 40 saniyədə 1 insanın intiharını bəyan edən çox həyəcanlı bir faktdır. Ancaq 10 il sonra – 2010-cu ildə bu rəqəm daha da həyəcanlı oldu, intihar halları 13 (!) dəfə artdı. İndi artıq, dünyada hər 3 saniyəyə bir intihar baş verir.

İntiharın statistikası həmişə mənimçün maraq doğurub. Diqqət edin:

Dünyada ən çox intihar halı Çində baş verir. Dünyanın ən çox əhalisi yaşayan bu ölkədə il ərzində təqribən 300000 nəfər özünü öldürür. Ortalama, hər 2 dəqiqədən bir bir çinli öz həyatına son qoyur. İkinci yerdə Rusiya dayanır. Bu ölkədə hər il təqribən 60000 nəfər intihar edir. Ümumən, ən çox intihara məruz qalan 7 xalq isə bunlardır: Çin, hindus, amerikalı, rus, yapon, fransalı, ukraynalı. Təbii ki, bu belə də olmalıdır. Çünki bu, sayca ən böyük xalqlardır. Daha real mənzərəni isə digər statistika ortaya qoyur: İntihar edənlərin sayının əhalinin sayına nisbəti. Bu göstəricidə iki 4 yeri Koreya, Çin, Rusiya və Qazaxıstan tutur. Dünyada ən az intihara rast gəlinən 3 ölkə isə bunlardır: Misir, Haiti, Yamayka.

Əgər intihar halları sayını dinlər üzrə qruplaşdırsaq, onda görərik ki, ən çox intihar bütpərəstlikdə və sintoizmdə mövcuddur. Növbəti yerdə pravoslavlar, katoliklər, müsəlmanlar qərarlaşıblar. Ən az intihar halına isə yəhudi dininə sitayiş edənlər arasında rast gəlinir.

Elmi nöqteyi-nəzərdən intihara insanda əmələ gəlmiş qara fikirlər səbəb olur ki, bunlar da istəmədən insanın içinə həmlə edən şübhələrin, xatirələrin, arzuların, ideyaların, qorxunun əsasında yaranır. Onlar insanın bütün beynini işğal edir, depressiv emosiyalar, üzücü fikirlər, həyəcan hissləri yaradır. Hətta elmdə bəzi psixoloqlar bu cür fikirləri virus adlandırıblar.

Amma bu qara fikirlərə təslim olmamaq, sonadək vuruşmaq lazımdır. Dünyada heç nə insanı yarımçıq dünyadan getməyə məcbur etməməlidir. İntihar məğlubiyyətdir, döyüş meydanından qaçmaqdır, fərrarilikdir.

Biz layihəmizdə uğura doğru gedən yoldan danışırıq, xoşbəxtliyə qovuşmaqdan danışırıq. Və mən əminəm ki, oxucularım arasında intihar fikrini beynindən keçirənlər var idisə də, bu kitabı oxuyandan sonra mütləq bu fikirdən çəkinəcəklər, öz işıqlı, nurlu arzularını qurub qaranlıq hücrədən çıxacaqlar.

Təkcə ona görə yox ki, intihara heç nə haqq qazandırmır. Təkcə ona görə yox ki, intihar edənlər qorxaq adlandırılır. Həm də gətirəcəyim bu dəhşətli faktlara görə: İş ondadır ki, mən bir qədər öncə sizə 2010-cu ildə 13 milyon insanın intihar etdiyini söylədim. Ancaq onu da deyim ki, hər il bu rəqəmdən düz 13 dəfə çox insan intihara cəhd edir. Yəni ki, təxminən 170 milyon insan özünü öldürmək istəyir. Demək, hər 13 intihar cəhdindən 12-si uğursuz alınır. İntihar edənlərin 63%-i kişilər, cəmi 37%-i isə qadınlar olduğu halda intihara cəhd edənlərin say hesabına görə qadınlar kişilərdən 4 dəfə çoxdurlar. Hər il 135 milyon qadın intihara cəhd edir, onların cəmi 5 milyonu intihar edə bilir. Kişilərin isə 35 milyonu cəhd edir, onlardan 8 milyonu istəyini yerinə yetirir. İstəyini yerinə yetirə bilməyənlərin bir çoxu isə ömürlük şikəst qalırlar. Şəxsən mən ömürlük əlil arabasına təhkim olunmuş uğursuz intihar cəhdi edən bir şəxsi tanıyıram. Bəs belə isə sivill yolla ağrınızı müalicə etmək əvəzinə niyə özünüzü eybəcər hala salmalı, ömürlük bədbəxt etməlisiniz?

Mən çox vacib bir faktı da qeyd etmək istəyirəm: Özünü asmış insanların meyitlərinin əksəriyyətinin əl barmaqlarının kəndir tərəfindən didildiyi müşahidə olunur. Bu o deməkdir ki, yalnız son anda – artıq kəndirdən asılı qalarkən insan tutduğu işin dəhşətlərini bütün dərinliyi ilə duyub dırnaqları ilə kəndirdən xilas olmağa çalışır.

Demək, intihar edənlər son anda bunun peşmançılığını çəkirlər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Söhbət Azərbaycan folklorunun ən kiçik janrlarının birindən, geniş yayılmış yasaqlardan gedir. Bu janr xalq arasında sınama, inanc, yozum, yozma adları ilə də yayılmışdır. 

Yasaqlar özlüyündə miflə qarışıq olan janrdır. Onlarda çoxəsrlik mifoloji təsəvvürlər və kultlarla bağlı biliklər ümumiləşdirilmişdir. Mifik zamanda ilkin əcdadlar, mədəni qəhrəmanlar tərəfindən dünyanın müasir durumu – relyef, göy cisimləri, heyvanlar, bitkilər, sosial davranışın paradiqmaları və yasaqlar sistemi olan sanksiyalar yaradılmışdı. Sınamalar və ya yasaqlar funksional baxımdan milli, psixoloji, coğrafi, mədəni şərtlərdən asılı olaraq fərqlilik göstərir. 

Yasaqlar həmişə inanclara “arxalanır”, bu da onların səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri sayılır.  

 Filologiya elmləri doktoru, professor R.Qafarlıya görə, “Tabu vasitəsi ilə edilən yasaqlar özlüyündə dini məzmundan çox, əxlaqi təsir bağışlayır. Çünki onlar tanrının tövsiyələri tək təqdim olunmur”. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent K.İslamzadə isə özünün “Mərasimlər və epik janrların tərkibində yasaqlar” adlı məqaləsində qeyd edir ki, “Çox qədim zamanlarda sosiumun (müəyyən norma və qaydalarla tənzimlənən, insanların qarşılıqlı münasibətlərinin məcmusu-İ.V.) fəaliyyətinin nizamlanması və qaydaların gözlənilməsi formaları kimi yaranan yasaqlar zaman keçdikcə etnosun mənəvi-əxlaqi prinsiplərini ümumiləşdirməklə varlığın yazılmamış qanunları funksiyasını qazanmışdır. Yasaqların kompleks şəkildə öyrənilməsi göstərir ki, bunlar həm də hələ islamaqədərki dövrdə formalaşmış mənəvi təfəkkür prinsipidir, etnosun ruhunun əsasına çevrilən nəsildən-nəslə ötürülən təcrübədir, instinktləri rasionaldan ayırmağa yönələn davranış modelidir...Mənəvi-əxlaqi yasaqlarda xalqın etnopsixoloji siması, milli xarakteri, idealları, həyat fəlsəfəsi və mentaliteti əks olunmuşdur...Bütünlükdə əxlaqi-etik normalar nöqteyi-nəzərindən yasaqlar – sınamalar insanların münasibətlərini, cəmiyyətlə təbiət arasındakı əlaqələri nizamlayan qaydalar sistemi kimi meydana çıxmışdır”. Yasaqlar əsasən nəsihət, məsləhət, qadağa formasında qurulur.

Onları iki qrupa bölmək olar. Bunlardan biri hüquqi, digəri isə etik yasaqlardır. Həm hüquqi, həm də etik yasaqlar cəmiyyəti möhkəmləndirmək, mənəvi və struktur vasitə kimi cəmiyyətin tamlığını, daxili bütövlüyünü, mənəvi aləmini qorumağa xidmət edir. Hüquqi yasaqlar hamıya aid olur və onların pozulması konkret cəza tədbirlərini nəzərdə tutur. Etik yasaqlar isə bütün cəmiyyətin həyatını yox, bu cəmiyyətin üzvləri arasındakı şəxsi münasibətləri tənzim edir. 

Azərbaycanlıların yasaqları daha çox məişətlə; təbiət hadisələri, bitki və heyvanlar aləmi, astral təsəvvürlər və əsatiri görüşlərlə bağlıdır.

Zamanın sınağından çıxmış yasaq – sınama – inanclar uşaq və gənclərin tərbiyəsində geniş tətbiq olunur. Çünki onlar nəsihətverici, tərbiyəedici xarakter daşıyırlar. Yasaqların bir çoxunda uşağın tərbiyəsi, onun əxlaqi-mənəvi simasının kamilləşməsi ideyası üstünlük təşkil edir. Belə yasaqlarda özünü cəmiyyətdə, evdə, masa arxasında, doğmalarla münasibətdə necə aparmaq lazım gəldiyi barədə biliklər aşılanır. Məsələn, “Böyüklərdən qabaq masa arxasına oturmaq olmaz”, “Çox gülmək olmaz, ruha zərərdir”, “Böyüklərin söhbətinə qarışmaq olmaz”, “Yaşlıların yolunu keçmək olmaz”, “Böyük gələndə balaca ayağa durar”, “Körpəyə güzgüyə baxmaq olmaz ─ yoxsa qorxar, dili gec açılar” və s.

Xalqımızın yasaq və sınamaları çoxdur və bunlar bizim milli sərvətimizdir. Onların bəziləri dövrün, ictimai şəraitin dəyişməsi ilə əlaqədar sıradan çıxıb unudulsa da, digərləri bu gün də məişətdə yaşamaqdadır.Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent K.İslamzadənin yazdığı kimi, “...yasaq insan mənəviyyatının əsas nüvəsi və özünü qorumanın bir vasitəsi kimi çıxış edir. Bu janrı ibtidai insanların düşüncəsinin məhsulu kimi köhnəlmiş hesab etmək düzgün deyildir. Onlar tərbiyəvi xarakter daşıyır, dürüst və yüksək mənəviyyatlı şəxsiyyət yetişdirməyə xidmət edir”.

Gəlin, bəzilərini yada salaq:

“Süfrəyə duz dağılanda dava düşər”.

“Əldən çörək sıçrayanda sevinərsən”.

“Qəbiristanlıqdakı ağacları kəsmək olmaz”.

“Duzu bu dünyada yerə töksən, o dünyada kirpiklərinlə yığarsan”.

“Ölünü dəfn etməyə aparan dəstənin qarşısından keçmək olmaz”.

“Gəlin köçənə yasəmən verməzlər”.

“Əncir ağacını budamazlar”.

“Kitabı açıq qoyub getmək olmaz − yaddaşın korlanar”.

“Qapı ağzında görüşməzlər”.

 “Gecə vaxtı qırxgözlü şeyi (ələk, xəlbir, aşsüzən) evdən çıxarmazlar”.

“Yetimin malına toxunma”.

“Gecə dırnaq tutmazlar, çünki gecə vaxtı ölülərin dırnağı tutular”,

“Odun üstünə .........”.

 “Adamı süpürgə ilə vurmazlar, şərə düşər”.

 “İnsanı nahaq yerə günahlandırma”.

“Qəbirləri tapdalamaq, üzərində oturmaq olmaz”.

“Gecə vaxtı evi süpürüb, zibili atmazlar, yoxsa evin bərəkəti qaçar”.

“Şər vaxtı qapı ağzında oturmazlar”.

“Gecə vaxtı axar suya əl basmazlar, çünki gecələr su mələklərin olur”.

“Gəlinə cüt olmayan yataq dəsti bağışlamaq olmaz”.

Sonda bir daha təkrar edirik ki, hüquqi, mənəvi-əxlaqi, etik yasaq və sınamalar həyatda düzgün, dürüst münasibətlərin qurulmasında və nizamlanmasında böyük rol oynayır. Onların gücündən səmərəli istifadə etmək isə ayrı bir məsələdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)

 Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türk xalqlarının mədəniyyəti birgə layihəsindəyik.  Bu dəfə Türk diasporaları və onların mədəniyyətə təsiri barədə danışacağıq.

Türk xalqları tarix boyu geniş coğrafiyalara yayılmış, müxtəlif sosial, siyasi və iqtisadi səbəblərlə miqrasiya etmişlər. Bu miqrasiya nəticəsində yaranan türk diasporaları, yaşadıqları ölkələrin sosial strukturlarında mühüm rol oynamış və həm öz mədəniyyətlərini qoruyub yaşatmış, həm də yerləşdikləri cəmiyyətlərin mədəni həyatına təsir göstərmişlər. Bu proses ikitərəfli bir mədəni mübadilə yaratmış, yeni hibrid kimlik formalaşmalarına səbəb olmuşdur.

Türk diasporalarının tarixi inkişafı:

1. Erkən miqrasiyalar:

• Orta əsrlərdə türk tayfalarının Avrasiyada yayılması (Səlcuqların, Osmanlıların genişlənməsi).
• Krım tatarları, Qafqaz türkləri, Osmanlıdan Balkanlara köçlər.

2. XX əsrdə siyasi miqrasiyalar:

• 1917-ci ildə Rusiya inqilabından sonra Krım, Qafqaz və Orta Asiya türklərinin miqrasiyası.
• II Dünya Müharibəsindən sonra Türkiyədən Qərbi Avropaya əməkçi köçləri (Gastarbeiter proqramı çərçivəsində).

3. Müasir miqrasiyalar:

• Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Orta Asiya və Qafqaz ölkələrindən köçlər.
• Suriyadakı müharibədən sonra suriyalı türkmanların köçü.

Diasporaların coğrafi yayılması

Türk diasporalarının mədəniyyətə təsiri:

1. Dil və təhsil:

• Türk diasporları dilin qorunmasına böyük diqqət yetirir. Məktəblərdə türkcə dərslər, mədəniyyət kursları təşkil edilir.
• Almaniyada “Türkcə dərs proqramı” dövlət tərəfindən də dəstəklənir.

Nümunə:
Almaniyada fəaliyyət göstərən DITIB (Türk İslam İcması) məktəblərdə din və mədəniyyət təlimləri keçir.

2. Ədəbiyyat və incəsənət:

• İki dillilik mövzusu əsərlərdə əsas mövzuya çevrilir.
• Türkiyədən olan yazıçıların əsərləri artıq Avropanın ədəbi mühitində də tanınır.

Nümunə:
Feridun Zaimoğlunun "Kanak Sprak" əsəri türk gənclərinin Almaniyada kimlik axtarışlarını əks etdirir.

3. Musiqi:

• Türk diasporası yaşadıqları ölkələrin musiqi üslubları ilə türk musiqisini sintez edib.
• Türk rap, hip-hop mədəniyyəti Almaniyada və Fransada güclənib.

Nümunə:
Almaniyada Kool Savas və Ceza kimi sənətçilər türk rap mədəniyyətinin simvolu olub.

4. Qida mədəniyyəti:

• Türk mətbəxi dünya mətbəxinə inteqrasiya olunub.
• Dönər, baklava, lahmacun kimi yeməklər Avropa və Amerikada məşhur fast-food alternativləri kimi yayılıb.

Nümunə:
Almaniyada dönər kebab bazarı illik 4 milyard avro dövriyyəyə sahibdir.

5. İctimai və siyasi həyat:

• Türk əsilli siyasətçilər Avropada seçkilərdə yüksək vəzifələrə gəlmişdir.

Nümunə:
Almaniyada Cem Özdemir (Yaşıllar Partiyası liderlərindən biri), Hollandiyada Tunahan Kuzu kimi siyasətçilər türkləri təmsil edir.

6. Bayramlar və ictimai tədbirlər:

• Novruz bayramı, Ramazan bayramı və Müstəqillik günləri xaricdə geniş qeyd olunur.
• Mədəniyyət festivalları ilə türk incəsənəti və adət-ənənələri təbliğ edilir.

Diaspora Mədəniyyətinin Çətinlikləri

• Assimilyasiya təzyiqləri: Gənc nəsillərdə dil və kimlik itkisi riski.
• İkili kimlik problemi: “Hansı mədəniyyətə daha çox bağlıyam?” sualı gənc nəsillərdə tez-tez yaranır.
• Siyasi təsirlər: Bəzi ölkələrdə türk diasporası siyasi təzyiqlərlə üzləşə bilir.

Nəticə:

 Türk diasporaları, yalnız öz mədəniyyətlərini qorumaqla kifayətlənməmiş, yaşadıqları ölkələrin mədəniyyətinə də dərin təsir göstərmişlər. Musiqidən mətbəxə, siyasətdən ədəbiyyata qədər bir çox sahədə bu təsir açıq şəkildə görünməkdədir. Ancaq gələcəkdə bu mədəniyyətin yaşadılması üçün diasporalar arasında koordinasiyalı fəaliyyətlərin, dilin qorunmasının və gənc nəsillərin milli kimliyə bağlılığının gücləndirilməsi vacibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalını “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sıra gənc nasirlərindir. Bu gün sizlərə  Həmid Piriyevin “Nəlbəkidə üzər kağız gəmilər” hekayəsini təqdim edirik.

Həmid PİRİYEV

NƏLBƏKİDƏ ÜZƏR KAĞIZ GƏMİLƏR

                                                              Aynur üçün

...Stansiyanın platformasında oturub ayaqlarımı sallatmışam, yellətdikcə dabanlarım beton platformanın qırağına dəyir. Siqaret çəkirəm. Zəif külək əsir, söyüd ağaclarının yarpaqlarını, stansiyanın yan tərəfindəki şorda bitən qamışların pişpişələrini xışıldadır.

– Sənətkar, bir dənə papruzundan ver də...

Dala baxıram, Şəlpəqulaqdı. Başımla salam verib cibimdən siqaret qutusunu çıxardıram. Şəlpəqulaq yaxına gəlir, qucağındakı yorğan-döşəyi platformaya qoyub siqareti alır, yandırdığım kibritə tərəf əyilib siqareti alışdırır.

– Necəsən, sənətkar?

– Yaxşıyam, sağ ol, – deyib başımı tərpədirəm.

– Kişi necədi?

Atamı soruşur. Yenə başımı tərpədirəm.

– Allah ona can sağlığı versin, yaxşı kişidi!

Şəlpəqulağın əsl adı Məmməddi, amma hamı onu Şəlpəqulaq çağırır. Qulaqlarını elə bil plastilindən düzəldib əymisən.

– Özün necəsən? – soruşuram.

Yatacağa işarə edir.

– Əlləşirəm. Təvəkkül yola vermədi də məni. Nə qədər olar? Axır dedim, atamsan, canımsan, ciyərimsən, amma daha belə olmur. Çıxdım həyətdən.

Elə bil nəsə yadına düşür, siqareti barmaqlarının arasında sıxır, sonra külünü çırpıb yenə ağzına qoyur.

– Yam-yam necədi? – soruşuram.

– Necə olacaq? Keçən ay getmişdim yanına.

Yenə nəsə demək istəyir, amma demir.

– Yaxşı, çox sağ ol, sənətkar.

Yatacağı qucağına götürüb gedir. Arxadan ona baxıram, beli əyilib, iki-üç ilin içində əriyib gedib, köhnə Məmməddən bircə şəlpə qulaqlar qalıb.

Yam-yam bunun kiçik qardaşıdı. O vaxt cur olmuşuq. İndi türmədədi.

Dörd dostduq o vaxt, Merinosdu, Yam-yamdı, Əyripəncəydi, məndim.

Merinosla Yam-yam burda, stansiyanın dal məhəlləsində yaşayırdı, Əyripəncə məktəbin yanında, mən başqa məhəllədə.

Merinos əmim oğludu, qoyunları buralarda otlamağa buraxırdı. On-on beş dənə qoyunu vardı, əmim almışdı. Merinos deyirdi ki, bu qoyunlar mənimdi, saxlayıb çoxaldacağam, sürü eləyəcəyəm. Hərdən gəlirdim yanına. Yam-yam da gəlirdi. Yam-yam Merinosla bir sinifdə oxuyurdu, məndən iki yaş böyükdülər. Sonra Əyripəncə də bizə qoşulmağa başladı. Əyripəncə mənimlə bir sinifdə oxuyurdu. Əyripəncə yekəpərdi, ayaqları da bir az əyri, yanlarını basa-basa gəzirdi. Yam-yamsa sarışın, mırıqdiş uşaqdı, adamyeyənə oxşayırdı. Əyripəncəylə Yam-yamın adını Merinos qoymuşdu, o, ağıllıydı, axşamlar kitab oxuyurdu. O demişdi ki, Əyripəncə nağıldakı ayının adıdı, Yam-yam da ki adamyeyənlərə deyirlər, hardasa adamyeyənlər yaşayır, özləri də lüt gəzirlər. Merinos adını biz qoymuşduq ona, qoyunlara görə. Mənimsə ləqəbim Qırçıydı. Qaraydım, çəlimsizdim, amma bu adı mənə uşaqlar qoymamışdı, əmim bir dəfə demişdi ki, qırçılara oxşayırsan, ondan sonra adım Qırçı qalmışdı.

Burda köhnə yük vaqonları vardı. Əlavə relslərdə qalıb pas atmışdılar. Vaqon çox idi, dördü bizimkiydi. Lap birincisi, əlli doqquz tonluq vaqon Merinosunkuydu, ikincisi, əlli yeddi tonluq Əyripəncənindi, üçüncüsü altmış tonluqdu, o, mənimkiydi, dördüncüsü də Yam-yamınkı, o da əlli yeddi tonluqdu. Hərəmiz öz vaqonumuza çıxıb otururduq. Bir dəfə öz vaqonumun içinə düşmək istədim, amma lükunu aça bilmədim. O birilər də yoxladılar, heç birimizin vaqonunun lüku açılmadı. Bir az vaqonumuzda oturandan sonra yığışırdıq birimizin vaqonuna. Əyripəncə cığal idi, heç vaxt bizi öz vaqonuna qoymurdu, amma biz onu qoyurduq. Mənim cibimdə həmişə karamel olurdu, uşaqlara verirdim. Merinos bizimçün maraqlı şeylər danışırdı. Qoyunlar da otlayırdı özləriyçün.

O vaxt hələ elektrik qatarları işləyirdi. Gündə iki dəfə, bir səhər, bir də axşam. Amma biz onları görmürdük. Hərdən-hərdən də ya yük qatarları, ya da harasa uzaqlara gedən sərnişin qatarları keçirdi. Merinos tez qoyunları qırağa sürürdü ki, qatarın altında qalmasınlar.

Üç-dörd ay belə keçdi, qış düşənəcən. Havalar soyuduqca az-az getməyə başladım. Elə o birilər də gəlmirdi. Bircə Merinos hər gün qoyunları otarırdı. Bir dəfə əmigilə gedirdim. Stansiya tərəfdən gəldim, bilirdim, Merinos burdadı. Bir az söhbət elədik. Stansiya binasından aralı, platformanın axırında tualet vardı. Neçə ay buralarda fırlansaq da, hələ bu tualetə girməmişdim. Qapılarını haçandı çıxarıb aparmışdılar, balaca hasarı vardı, içəri görünmürdü. İçəri girdim. Divarda kimsə mıxla, əyri-üyrü kirill hərfləriylə iki misra şeir cızmışdı:

Biz gedərik, güldə qalar ətrimiz,

Ətri gələndə bilinər qədrimiz.

Çıxanda Merinosdan soruşdum, dedi, Sumqayıt uşaqları yazıb onu, elektriçkada tum satan uşaqlar.

Yeni il qabağı əmim qoyunları satdı, amma pulunu Merinosa vermədi. Merinos neçə gün dərsə gəlmədi, bizdən utanırdı. Amma tezliklə yaddan çıxdı hər şey.

Əyripəncəylə də aram dəymişdi. Bir dəfə məktəbdə kiməsə sataşdı, deyəsən, uşağın nənəsini söymüşdü. Dava düşdü, Əyripəncəyə bir dənə yumruq dəyən kimi titrəməyə başladı, ağlaya-ağlaya direktorun otağına qaçdı. O boyda cəmdəyiydi, amma bərkliyi yoxmuş. Əyripəncə gözümdən düşdü. Daha onunla oturub-durmurdum. Hərdən də xətrimə düşəndə zarafatca söyürdüm.

İş elə gətirdi ki, əsgərliyə bir gündə getdik. Əyripəncəgilin maşını yox idi. Komissarlığa bizim maşınla getdik. Əyripəncənin əlində yekə idman çantası vardı.  Soruşdum, içindəki nədi, dedi yeməkdi, anam qoyub. Həyətdə dayanmışdıq, bir-bir içəri çağırırdılar. Əyripəncə dolub dayanmışdı, himə bənddi, ağlasın. Biz də girib çıxdıq. Gecə Biləcəridən yola salacaqdılar bizi. Əyripəncə dedi, gəl gedək maşına. Çıxıb maşında oturduq. İdman çantasını açıb çörəklə soyutma yumurta çıxartdı. Sellofan torbanın içində iyirmiyə yaxın yumurta vardı, hərəmiz birini götürüb soyduq, yedik. Əyripəncə qalan yumurtalarla çörəyi çantaya qoyub bağladı. Çantada bütöv soyutma toyuq, bir palka kolbasa, balaca qazança, iki dənə bir litrlik limonad görünürdü. Sonra siqaret çəkdik.

– Qırçı, mən qorxuram e, – dedi. Gözləri qızarmışdı.

– Ayı oğlu ayı, nədən qorxursan? Vid-fasonuva bax, eyibdi e, – dedim.

Gecə yola düşdük. Ayrı rayonlara gedirdik. Məzuniyyətə gələndə anam dedi, get İlhamə xalaya dəy, tez-tez zəng eləyib səni soruşur. İlhamə xala Əyripəncənin anasıydı. Getdim. İlhamə xalanı tanımadım, bircə gözləri qalmışdı arvadın. Əsgərlikdən qayıdanda artıq İlhamə xala ölmüşdü. Sonra uşaqlar danışırdılar ki, Əyripəncə hər dəfə zəng eləyəndə ağlayırmış, deyirmiş ki, gəlin aparın məni burdan, incidirlər, döyürlər. İlhamə xala da ağlayıb gəzirmiş, o qədər dərd çəkib ki, axır ağ qan qırmızı qanı yeməyə başlayıb, yeddi-səkkiz aya ölüb gedib.

Əyripəncədən lap zəhləm getdi. Arvad oğlu arvad, tula balası tula! Harda görürdüm, söyürdüm onu. O elə bilirdi, əvvəlki kimi zarafatca söyürəm, amma mən doğrudan söyürdüm.

Əsgərlikdən sonra işləməyə başladım. Kənddən səhər çıxıb axşam qayıdırdım. Merinosla Yam-yamı da hərdən görürdüm. Merinos o vaxt universitetə girə bilməmişdi. Heç inanmadıq, savadlıydı, amma girə bilmədi. Yəqin, yaxşı hazırlaşmayıbmış. Əsgər getdi, qayıdandan sonra elə stansiyada işə girdi. Yam-yamısa əsgər aparmadılar, ayaqlarının altı düz idi. Onun daimi işi yox idi, hərdən bir dükanda fəhlə işləyirdi. İndi hərəmizin öz iş-gücü vardı, daha vaqon üstündə qaçdı-tutdu oynayan uşaqlar deyildik. Vaqonlarımızı da aparmışdılar, relslər yetim qalmışdı.

Üstündən üç-dörd il keçdi. İşdəydim, Merinos zəng elədi.

– Xəbərin var? Yam-yam Əyipəncəni vurub öldürüb.

– Nə? Nöş vurub?

– Hə, dünən gecə. Axşam gələrsən, danışarıq.

Axşam Əyripəncəgilə gəldim. Əyripəncəni günorta dəfn eləmişdilər. Tək-tük adam vardı, evin qabağında çay içirdilər. Merinos da burdaydı.

Küçəyə çıxıb siqaret yandırdıq.

– Dünən gecə olub, – Merinos danışmağa başladı. – Mən yanlarında deyildim. Üç-dörd nəfər yığışıb gediblər yeyib-içməyə. Muxtarın kafesində oturublar. Sonra Yam-yam başlayıb Əyripəncəni dolamağa. Əyripəncə onun anasını söyüb. Yam-yam deyib, piyansan, ayılarsan, sabah danışarıq. Kafedən çıxıblar, yanlarındakılardan biri qızışdırıb Yam-yamı, Yam-yam da cib bıçağını çıxarıb vurub Əyripəncəni. Atası deyir, hələ sağ idi, Sabunçuya aparanda yolda keçinib.

...Platformadan düşüb qəbiristanlığın alçaq hasarına yaxınlaşıram, Əyripəncənin, İlhamə xalanın, Əsədin qəbirləri yan-yanadı. Əsəd Əyripəncənin babasıydı, Kərbəlayı deyirdilər. Amma atam deyirdi ki, o, ziyarətə-zada getməyib, mollagünə adamdı, ona görə belə deyirlər. Bir də görürdün, biz vaqonların üstündə oynayan vaxt Əsəd gəlirdi qəbiristanlığa, qohum-əqrəbasının qəbrini ziyarətə. Uzaqdan onu görən kimi oynaya-oynaya oxuyurduq:

Kəbleyi dolma yedi,

Çıxdı çinarın başına.

Əyripəncəni od götürürdü, söyürdü, inciyirdi, küsüb gedirdi. Amma səhəri gün yenə gəlirdi, çünki bizdən başqa dostu yox idi.

Əsəd Əyripəncədən sonra öldü...

Şəlpəqulaq yenə təzə evə şey-şüy daşıyır. Bu dəfə çiynində burulub bükülmüş xalça, bu biri qoltuğunda da bükülmüş palaz var. Atasıyla yola getmirdilər. Bir az pul düzəldib, şor qırağında əl boyda yer alıb, ev tikib. Ev deyəndə ki, bir otaqlı balaca komadı. İndi evin şey-şüyünü daşıyır, ata nanəcib qapısında maşını ola-ola vermir oğluna, bunun da pulu yoxdu, taksi tutsun, əllə daşıyır. Özü də xəlvət yolla aparır ki, görən olmasın. Amma bayaq qayıtmağını görməmişdim, yəqin, kənd içindən qayıdıbmış.

Əmimgilə girirəm. Merinos bu gün evdədi. Dostu çay süzür, içirik. Qənddanda karamel var, amma bunlardan xoşum gəlmir. Karamelçün uşaqlıqdan əldən gedirəm. O vaxt dadlı karamellər olurdu – Ptaşka, Qaz ayağı, Skazka... Südlü, kakaolu karamellər. İndikilər elə dadlı deyil, kağızları da cığ-cığdı. Ptaşkanın üstündə ağacdələn şəkli vardı, bir də Meçta karamelləri olurdu, yumru pendirə oxşayırdı, elə pendir deyirdim ona. Çox vaxt yeyəndən sonra kağızından gəmi düzəldirdim, çayı nəlbəkiyə töküb qoyurdum gəmini içinə, üfləyib üzdürürdüm. Bir dəfə əmigilə gedəndə gördüm ki, əmim qızı karamel kağızlarından balaca səbət düzəldir. Əlinə baxdım, özüm də yoxladım, amma alınmadı. Kağızları büküb toxuyurdu. Hazır olandan sonra içinə süni gül düzdü. Bu biri dəfə gələndə gördüm, iki dənə də düzəldib. Dedim mənimçün də düzəltsin. Dedi, konfet kağızı gətir, düzəldim. Sonra yadımdan çıxdı, kağız gətirmədim. İndi evdə baxıram, həmin səbətlər hələ də servantdakı qab-qacağın arasındadı...

Evdən çıxırıq. Qapının ağzında Merinosla siqaret çəkirik. Sağollaşıb ayrılıram. Kəndə getməliyəm, dükandan alınmalı şeylər var. Amma birdən o iki misra şeir yadıma düşür. Qayıdıb stansiyanın tualetinə girirəm. Divarı üst-üstdən neçə dəfə əhəngləyiblər, amma mıxla cızılmış şeiri hələ də oxumaq olur:

Biz gedərik, güldə qalar ətrimiz,

Ətri gələndə bilinər qədrimiz.

Çıxanda Şəlpəqulağı görürəm, Ağayla divanı aparır...

...Əyripəncənin üçüydü, yasdan çıxıb evə gedirdim. Şəlpəqulağı gördüm, gözləri şişmişdi. Yam-yamı soruşdum, dedi, elə o gün gecəylə gəlib apardılar. Polislər gələndə Yam-yam da evə qayıdırmış, elə qapının ağzında qandalı keçirdiblər əlinə. Şəlpəqulaq deyir, dedim, bir dəqiqə əlini açın, girib evdəkilərlə görüşsün. İcazə vermədilər, maşına basıb apardılar. Uşaq pəncərədən baxa-baxa qaldı.

Yam-yam evlənmişdi, bir qızı da olmuşdu o vaxt.

Qayıdıb kənd içinə gedirəm, dükana girirəm. Dükandan çıxanda Kənanla rastlaşıram. Kənan Əyripəncənin kiçik qardaşıdı.

O vaxt Merinos deyirdi ki, Yam-yam Əyripəncəni vuran gün Kənanı yoldan tutub qaytarıblar. Yam-yamgilə gedirmiş ağlaya-ağlaya, əlində də bıçaq varmış...

Aprel-mart 2017

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Lənkəran mətbəxi Azərbaycan mətbəxinin ən zəngin və özünəməxsus bölgələrindən birinin mətbəxidir. Bu bölgə, Xəzər dənizinin sahilində yerləşdiyinə və subtropik iqlimə malik olduğuna görə həm dəniz məhsulları, həm də tropik meyvələr, xüsusilə sitrus meyvələri və ədviyyatlarla zəngindir.

Lənkəran mətbəxinin əsas xüsusiyyətləri və məşhur yeməkləri:

1. Ləvəngi – Xüsusilə məşhur olan toyuq və ya balıq ləvəngisi. İçliyi əsasən soğan, qoz və nar şirəsindən hazırlanır.

2. Kükü – Gicitkən, ispanaq, kərəviz və digər göyərtilərdən hazırlanır. Xüsusilə yaz aylarında sevilir.

3. Aş – Lənkəran düyüsü ilə hazırlanan plovlar, xüsusilə turşulu və göyərtili plovlar (məsələn, gəşgəşli plov).

4. Balıq yeməkləri – Xəzər dənizi sahilində yerləşdiyinə görə müxtəlif balıq növlərindən yeməklər hazırlanır, o cümlədən balıq kababı və ya qızardılmış balıq.

5. Turşular və mərcimək yeməkləri – Turşulu şorbalar və mərcimək əsaslı yeməklər də çox yayılıb.

6. Çay və sitrus meyvələri – Lənkəran həm də çayı və naringi, limon kimi meyvələri ilə məşhurdur. Lənkəran çayı süfrələrin ayrılmaz hissəsidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)