İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hər kəs hansısa sənətdə özünü gərəkli hesab edirsə, özünə xoşbəxt deyə bilər. Teatr kimi mürəkkəb, həm də akademik, hardasa konservativ sahədə isə gərəkli olmaq lap müşküldür. Amma bu sorun Bəhram Osmanov üçün deyildir.

Bəhram Osmanov 1962-ci ilin 1 oktyabrında dünyaya gəlibdir.

1985-ci ildə M. Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun rejissorluq fakültəsini bitirib. 1987-ci ildən Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında quruluşçu rejissor kimi çalışan B. Osmanov T. Vilyamsın "Şüşə heyvanxana", B. Vahabzadənin "Hara gedir bu dünya?", "Cəzasız günah", Y. O’Nilin "Qarağaclar altında məhəbbət", V. Babanlının "Ana intiqamı", Ə. Əmirlinin "Ağqoyunlular və Qaraqoyunlular", "Köhnə ev", "Varlı qadın", "Mesenat", C. Cabbarlının "Ədirnə fəthi", U. Şekspirin "Kral Lir", Sofoklun "Şah Edip", N. Həsənzadənin "Pompeyin Qafqaza yürüşü", R. Novruzovun "Hələ "sevirəm" deməmişdilər", H. İbsenin "Oyuncaq ev" tamaşalarına maraqlı səhnə həlli verib.

 İstedadlı rejissor B. Osmanov Füzuli Dövlət Dram Teatrında "Diribaş adamlar" (V. Şukşin), Gəncə Dövlət Dram Tetrında "At ilinin birinci ayı" (R. Novruzov), Lənkəran Dövlət Dram Teatrında "Yudif" (A. Tammsaars), "Günahsız müqəssirlər" (A. Ostrovski), Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında "Cəza" (Ə. Əmirli), Azərbaycan televiziyasında "6 saylı palata" (A. Çexov), "Bəyaz gecələr" (F. Dostoyevski), "Yurd yeri" (E. Mehrəliyev), "Qu quşunun məhəbbəti" (Şahin) tamaşalarının quruluşçu rejissoru olub. 2012-ci ildən 2022-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının baş rejissoru vəzifəsində çalışıb.

Filmoqrafiya

1. Lal

2. Ac həriflər

3. At ilinin birinci ayı

4. Mənim ağ şəhərim

5. Altı nömrəli palata

6. Yurd yeri

7. Qu quşunun məhəbbəti

8. Apardı sellər Saranı

9. Yurd yeri 2

10. Son arzu

11. Qarabağnamə

Quruluş verdiyi əsas tamaşalar

- Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı

1. "Cəza" — (Ə. Əmirli)

2. "Hacı Qara" — (M. F. Axundzadə)

3. "Ezop" — (G. Fiqeyredo)

4. "Yaddaş ağrısı" — (H. Mirələmov)

5. "36-dan 6-sı" — (İnna Qaruçava, Petr Xotyanovski)

6. "Viktoriya" — (K. Hamsun)

- Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı

1. "Şüşə heyvanxana" — (T. Vilyams)

2. "Cəzasız günah", "Hara gedir bu dünya?" — (B. Vahabzadə)

3. "Qarağaclar altında ehtiras" — (Y. O’Nil)

4. "Ana intiqamı"- (V. Babanlı)

5. "Ağqoyunlular və Qaraqoyunlular" — (Ə. Əmirli)

- Füzuli Dövlət Dram Teatrı

1. "Diribaş adamlar" — (V. Şukşin)

- Gəncə Dövlət Dram Teatrı

1. "At ilinin birinci ayı" — (R. Novruzov)

2. "Kəllə" — (N. Hikmət)

3. "Ölüm hökmü" — (Elçin)

- Lənkəran Dövlət Dram Teatrı

1. "Yudif" — (A. Tammsaars)

2. "Günahsız müqəssirlər" — (A. Ostrovski

- Musiqili Komediya Teatrı

1. "Evlənmə" — (N. V. Qoqol)

2. "Kimyagər" — (M. F. Axundzadə)

Mükafatları

Əməkdar incəsənət xadimidir. 9 dəfə Prezident mükafatına layiq görülüb. 2014-cü ildə Kalmıkiya Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülüb. 2018-ci ildə Rusiya Federasiyası Teatr Xadimləri İttifaqının festival və tədbirlərində, həmçinin Rusiya və Azərbaycan teatrları arasında yüksək peşəkarlıq, dostluq və mədəni əlaqələrin inkişafına görə Ümumrusiya Teatr Cəmiyyətinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olunub. 28 oktyabr 2019-cu ildə Cəfər Cabbarlı mükafatına layiq görülüb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.19.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onlar üç qız idilər, birlikdə səhnədə debut etmişdilər, o – yəni Elnarə, Natəvan və Röya. Söbət W-trio qrupundan gedir. O zamanlar 90-ların axırı idi, 97, yaxud 98.

Ən məşhurları Röya oldu, amma Elnarə və Natəvan da böyük pərəstişkar ordusu toplaya bildi. Bir sözlə, onlara səhnə həyatı verən Vaqif Gərəyzadə lap onluğa vurdu.

Elnarə Xəlilova 1 oktyabr 1980-ci ildə Bakıda anadan olub. 1987-ci ildə 144 № orta məktəbə gedib, 1997-ci ildə həmin məktəbi bitirib. Elə həmin ildə Azərbaycan Dövlət Dillər Universitetinin Filologiya fakültəsinə daxil olub və universitetdən qırmızı diplomla məzun olub. Daha sonra təhsilini Milli Konservatoriyada davam etdirib.

13 yaşında ikən anası onu "Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri" Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti "Bənövşə" uşaq xorununa aparıb və ilk səhnə fəaliyyətini də belə başlayıb. Əfsər Cavanşirovun rəhbərliyi altında həmin xorun solisti olub. Sənətçi sonrada birlikdə çalışdığı Xuraman Şuşalı ilə burada tanış olub.

1999-cu ildə "Qızıl Açar-99" mahnı müsabiqəsinin laureatı olub. 2000-ci ildə Vaqif Gərayzadənin triosuna dəvət alıb. Qrupda çalışdığı vaxtlar Zülfiyyə Xanbabayevanın, Aygün Kazımovanın və bir çox ulduzların bek vokalisti olub. Qrupdan ayrıldıqdan sonra "Şərq ulduzları" uşaq teatrında çalışıb. Sonradan "Elnarə və onun dostları" qrupunu yaradıb. 2003-cü ildə "SS Production" şırkəti ilə 5 il müddətinə müqavilə bağlayıb və solo karyerasına başlayıb.

İlk mahnısı "Sənsizəm" olub. Həmin il "Qəm otağı" adlı ilk klipi işıq üzü görüb. "Gənc Sim", "Pantene Pro-v" markalarının Azərbaycanda siması olub. Bundan əlavə Özbəkistanda "Nəzakət", Azərbaycanda istehsal olunan "Məşədi İbad-97" filmlərində baş rol alıb. İndiyə kimi 6 klipi işıq üzü görüb — "Qəm otağı", "Məhəbbət payım", "Uzaqlara", "Yuxulu şəhər", "Çünki gəncsən", "Cibdə varsa pul".

2006-cı ildə ailə həyatı qurub. Həmin il "Məhəbbət payım" adlı solo albomunu buraxıb. "Səbuhi" studiyasında yazılan disk 16 mahnıdan ibarət olub. Elnarə Xəlilova gənclərə dəstək olmaq məqsədilə "El yaradıcılıq" mərkəzini yaradıb. Burada o, bir çox gənc musiqiçilərə öz dəstəyini göstərir. Tələbələri ilə efirlərə qatılır, kliplər təqdim edir.

Klipləri

1. Qəm Otağı

2. Məhəbbət payım

3. Yuxulu şəhər

4. Gentleman

5. Ha-ha

6. Eşq ilə boyan

7. Xocalıya ədalət

8. Sevgi fəslim

9. Səndən sonra

10. Sonuncu zəng

Filmoqrafiya

1. Məşədi İbad-94

2. Milçək

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun adı çağdaş muğamımızın elitasında yer tutubdur, o həm tələbələr yetişdirir, həm muğamı elmi cəhətdən zənginləşdirir, həm də gözəl ifaları ilə zövq oxşayır.

Mənsum İbrahimov 1960-cı il oktyabrın 1-də Azərbaycan Respublikasının Ağdam rayonunun İmamqulubəyli kəndində anadan olub. 1982–1987-ci illərdə Asəf Zeynallı adına Bakı Musiqi Texnikumunun muğam şöbəsində, 1988–1993-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin "Mədəni Maarif" fakültəsində təhsil alıb. 1985-ci ildə Üzeyir Hacıbəyovun anadan olmasının 100 illiyinə həsr olunmuş müsabiqədə I dərəcəli diploma layiq görülüb.

Şövkət Ələkbərovanın məsləhəti ilə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrına dəvət olunub. 1993-cü ildən "Leyli və Məcnun" operasında Məcnun rolunu oynayır. Milli opera tamaşalarında ikinci dərəcəli rollarla səhnəyə qədəm qoysa da, hazırda əksər tamaşalarda aparıcı partiyaları ifa edir. "Leyli və Məcnun" operasında Məcnun, "Aşıq Qərib"də Qərib, "Gəlin qayası"nda Camal, "Sevil"də Azançı rollarını ifa etmişdir. Opera səhnəsindəki fəaliyyəti ilə bərabər həm də xalq və bəstəkar mahnıları, muğamların ifaçısıdır. Dövlət səviyyəli tədbirlərdə, yubileylərdə tez-tez çıxış edir.

Azərbaycan muğam sənətini dünyanın yaxın və uzaq ölkələrində — İran, Türkiyə, İraq, Fransa, Belçika, Lüksemburq, Kipr, ABŞ və Kanadada təmsil edir. Bununla bərabər pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olur. Azərbaycan Milli Konservatoriyası və konservatoriyanın nəzdində fəaliyyət göstərən musiqi kollecinin müəllimi kimi fəaliyyət göstərir.

1998-ci ildə "Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti", 2005-ci ildə isə "xalq artisti" fəxri adına layiq görülüb. 2010-cu ildə Azərbaycan Prezidentinin Sərəncamına əsasən "Şöhrət" ordeni ilə təltif olunub. 30 dekabr 2020-ci ildə Azərbaycan milli musiqi sənətinin inkişafında böyük xidmətlərinə görə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən "Şərəf" ordeni ilə təltif olunub.

10 mart 2021-ci ildə Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının təsis etdiyi "Sənətkar" medalı ilə təltif olunub. 9 may 2012-ci ildə, 30 aprel 2014-cü ildə, 6 may 2015-ci ildə və 6 may 2016-cı ildə Prezident Mükafatına layiq görülüb. 1 may 2017-ci ildə Azərbaycanın Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünə layiq görülüb. 2024-cü ildə "Heydər Əliyevin 100 illiyi (1923–2023)" yubiley medalı ilə təltif olunub.

Filmoqrafiya

1. Güllələnmiş heykəllər

2. Biz qayıdacağıq

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Haqqında söhbət açacağım xanım musiqiçi musiqimizin təbliğatı yönündə çox zəhmətkeşlərə qatlaşıbdır. Dur ki, bugünkü doğum günündə haqqında danışmağa dəyər.

Məryəm Əlibəyli 1 oktyabr 1968-ci ildə Bakıda anadan olub. 1976-1987-ci illərdə Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbində "fortepiano və tarixi nəzəriyyə" ixtisası üzrə təhsil alıb, 8-ci sinifdən hekayə, şeir və mahnılar yazmağa başlayıb. 1987-1991-ci illərdə Bakı Musiqi Akademiyasının "tarixi nəzəriyyə və musiqişünaslıq" fakültəsində təhsil alaraq musiqişünas ixtisasına yiyələnib.

1993-2000-ci illərdə xalq artisti, bəstəkar Aqşin Əlizadənin tövsiyəsi ilə Azərbaycan Dövlət Teleradio şirkətində - televiziyada musiqi redaksiyasında, radioda "Xarici ölkələrə verilişlər" şöbəsində musiqi redaktoru vəzifələrində çalışıb. "Durna teli", "Ailələr və talelər", "Xəyalə və dostları", "Çərək, çərək, gəl görüşək", "Uşaqların şəhəri" adlı televiziya proqramlarının musiqi və ssenari müəllifi, musiqi redaktoru olub. 1990-cı ildə Xəyalə Manaflını 5 yaşında estrada janrında oxuyan ilk uşaq müğənni kimi səhnəyə gətirib, musiqi prodüseri kimi onun formalaşmasında əmək sahibi olub.

2000-ci ildə bəstəkar Natiq Qəzənfəroğlu ilə birlikdə gənclərdən ibarət "NM" pop qrupunu, 2004-cü ildə isə Azərbaycanda ilk uşaq pop qrupu olan "Can Bala" qrupunu yaradıb və bədii rəhbəri olub. 2005-2015-ci illərdə "Noğullar", "Gülən Notlar","Kəpənəklər", "Dostlar" kimi uşaq estrada qruplarının yaradıcısı və musiqi rəhbəri olub. 2004-2012-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Uşaq Filarmoniyası,Heydər Əliyev adına Müasir Təhsil Məktəbində, 2011-2013-cü illərdə Xətai rayon mədəniyyət evində, 132-134 saylı məktəb-bağça təhsil kompleksində musiqi kollektivlərinin bədii rəhbəri kimi çalışıb.

200-dən çox nəğmələrə, o cümlədən 100-ə yaxın uşaq mahnılarına şeir yazıb və musiqi bəstələyib. "Ailələr və talelər", "Uşaqların şəhəri", "Xəyalə və dostları" kimi verilişlərə, Gənc Tamaşaçılar Teatrında "Biri vardı, biri yoxdu", "Qoğal" nağıl tamaşalarına, "Möcüzələr aləminə səyahət" adlı uşaq fiminə, "Son addım" teleserialına ,"Ortastatistik Rasim "filminə musiqi bəstələyib. Bir neçə estrada pyesinin müəllifidir. "Zəmanə uşağı"verilişinin müəllifidir.

Üzeyir Hacıbəyov, Aqşin Əlizadə, Nazim Əliverdibəyov haqqında, Azərbaycan estrada musiqisi barədə bir çox məqalələrin və şeirlərin müəllifidir.

Məşhur mahnıları

1. "Hoydu dəlilərim, hoydu!" - Elxan Əhədzadə

2. "Gülümsə üzümə, Azərbaycanım" - Flora Kərimova

3. "Bakı-1990-Yanvar" - Azərin

4. "Səni itirəndən" - Azərin

5. "Ailələr və talelər" - Natəvan Şeyxova və Oqtay Ağayev dueti

6. "Yeni dövrün gəlir, Azərbaycanın"

7. "Əlvida" - Manana Caparidze

8. "Kimə inanasan" - "NM" qrupu

9. "Səndən başqa kimim var?" - NM qrupu

10. "Sevin ey insanlar" - NM qrupu

11. "Xəyalə, hara belə?" - Xəyalə Manaflı

12. "Bax belə - Xəyalə Manaflı

13. "Ürəyimdə sözüm var - Xəyalə Manaflı

14. "Nəğmələr" - Yalçın Rzazadə və Xəyalə Manaflı

15. "Xarıbülbül" - Azərin

16. "Voleybol Federasiyasının himni" - Brilliant Dadaşova

Mükafatları

2003-ci ildə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və "Orizona" firması tərəfindən keçirilən "Nəğmələrin nəğməsi" mahnı müsabiqəsinin diplomuna, 2015-ci ildə "Qafqaz-Media" ictimai birliyinin təsis etdiyi "Heydər Zirvəsi" diplomuna layiq görülüb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Başlığı elə-belədən yazmadım, yaşlı nəsil söyləyir ki, bu müğənni Sovet dönəminin ən optimist müğənnisi olub, simasında təbəssüm həmişə şux, oynaq mahnılar oxuyubdur.

Anatollu Qəniyev 10 fevral 1931-ci ildə Neftçala rayonu, Züd-Ost Qoltuq kəndində doğulub. Uşaqlıqdan musiqiyə həvəsi olub. Hərbi xidmətdən sonra Asəf Zeynallı adına musiqi məktəbində təhsil alıb. Müəllimi F.Mehdiyev olub. Bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Radio Televiziyasının solisti olub. Sonradan T.Əhmədovun rəhbərlik etdiyi estrada orkestrinin solisti olub. "Çıx yaşıl düzə", "Reyhan", "Teymurun mahnısı", "Dəyişmərəm", "Bakının ulduzları", "Şəlalə", "Ay qız", "Qonşular" (E. Rəhimova ilə duet), "Yaşa könül", "İlk görüşdən gəlirəm", "Səni haylaram", "Bu dərə uzun dərə" və s. kimi ifa etdiyi mahnılarla şöhrət qazanıb.

Azərbaycan Mədəniyyətinin 10 günlüyündə Moskvada çıxış edib. Anatollu Qəniyev Kuba, Almaniya, Polşa, Çexoslovakiya, Ərəb ölkələrində və s. qastrol səfərlərində olub. Badamlı, Nuş olsun, Naz-naz və s. dillər əzbəri olmuş mahnıları ifa edib. Koroğlu, Ulduzlar sönmür, Möcüzələr adası, Mehman, Alma-almaya bənzər kimi kinofilmlərdə mahnıları səslənib.

Filmoqrafiya

1. Möcüzələr adası

2. Ulduzlar sönmür

3. Azərbaycan elləri

4. Alma almaya bənzər

İctimai televiziyada istehsal edilən Anatollu Qəniyev adlı qısametrajlı sənədli televiziya filmi ona həsr olunub.

1 oktyabr 1985-ci ildə Bakıda vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bilməm bu nazənin kimin istəkli yarıdır?

Ya hansı bəxtiyarıların bəxtiyarıdır!

Hər kim deyirsə, sevmə bu rəna gözəlləri,

Bilmir ki, sevgi aləmi biixtiyarıdır.

Bir gün gələr ki, mən gedərəm, xəlq söyləyər:

Biçarə Vahidin bu qəzəl yadigarıdır.

Bu gün milyonların sevimlisi Əliağa Vahidin anım günüdür.

O, 17 fevral 1895-ciildə BakınınMasazırkəndində anadanolub. Mədrəsədə oxumağabaşlasada, dahasonraehtiyac üzündəntəhsiliniyarımçıqqoyaraqxarratlıqetmişdir. Gənc yaşlarında Bakıdakı "Məcməüş-şüəra" ədəbi məclisində iştirak edib, Azər (İmaməliyev), Müniri və b. şairlərin təsiri ilə lirik şeirlər yazıb. Satirik şeirlərində ictimai nöqsanları, mövhumatı, zülm və haqsızlığı ifşa edib. Onun "Tamahın nəticəsi" adlı ilk kitabı nəşr olunmuşdur.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Vahid inqilabi təbliğat sahəsində fəal çalışıb, yeni həyatı tərənnüm edən çoxlu şeir ("Əsgər və fəhlə yoldaşlarıma", "Məktəb nə deməkdir", "Ucal, mələyim" və s.) yazmış, "Kommunist" qəzeti, "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə əməkdaşlıq etmişdir. Onun "Kupletlər" (1924), "Mollaxana" (1938) kitablarındakı şeirlərdə yeniliyə mane olanlar kəskin satira atəşinə tutulur.

Böyük Vətən müharibəsi illərində yazdığı əsərlərdə "Döyüş qəzəlləri" (1943), "Qəzəllər" (1944) kitablarında Əliağa Vahid Vətənə məhəbbət, düşmənə nifrət, qələbəyə inam hissləri təbliğ edirdi.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə şairin adı Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilib.

O, içki içən deyildi ancaq repressiyaya görə özünü içki içən kimi göstərirdi ki, ona toxunmasınlar. Bir gün Mircəfər Bağırova represiyya ilə bağlı bir siyahı veriblər. Onun da adı orda olub. Mircəfər Bağırov onun adının üstündən xətt çəkib ki, bütün günü sərxoş olan adamdır. Ondan bizə nə ziyan gələcək.

Vahid bir müddət yaxşı şəraitdə yaşamayıb. Hətta, bununla bağlı Bağırova şeir də yazıb. Sonralar Bağırov Vahidi yanına çağırtdırıb, ona 1951-ci ildə 2 otaqlı mənzil verib.

Mirası

• Onun adına Bakıda bir məktəb, park, bağ (keçmiş Qubernator bağı), ədəbiyyat evi və küçə vardır.

• 1991-ci ildə Azərbaycanfilm kinostudiyasında Vahidin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş "Qəzəlxan" adlı film çəkilmişdir.

Füzuli ənənələrinin davamçısı olan Vahid müasir Azərbaycan ədəbiyyatında qəzəl janrının görkəmli nümayəndəsidir. Qəzəlləri poetik dilinin sadəliyi, xəlqiliyi və ahəngdarlığı ilə seçilir, xanəndələrin repertuarında mühüm yer tutur. Nizami, Xaqani, Füzuli, Nəvai və başqalarının qəzəllərini Azərbaycan dilinə tərcümə edib. 1 oktyabr 1965-ci ildə Bakı şəhərində vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.10.2025)

İlqar İsmayılzadə,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, AJB və AYB-nin üzvü, "Ədəbiyyat və incəsənət" portalının Cənub təmsilçisi

İstər doğma və sirli Muğan diyarı, istərsə də Odlar Yurdu Azərbaycan, həmçinin İran, Gürcüstan və Ermənistan kimi ətraf ölkələrdə tez-tez rast gəlinən dəfn ənənələrindən biri də, küp qəbirləri mədəniyyətindən ibarətdir. Qədim zamanlarda insanlar dünyasını dəyişmiş adamların cənazəsini xüsusi tərzdə küplərin içərisinə yerləşdirib dəfn etdikləri üçün həmin dövrə "Küp qəbirləri mədəniyyəti" dövrü deyilmiş və deyilməkdədir.

İnsanlar mədəniyyət baxımından inkişaf etdikcə, onların müxtəlif sahələrdə sərgilədiyi davranışları da, dəyişmiş və inkiaf etmişdir. Məsələn bir zamanlar ibtidai dövrlərdə öz ölülərini yaşadıqları evlərin arası, divarı, döşəmə altı və ya həyətində dəfn edən insanlar sonrakı zamanlarda dünyasını dəyişmiş insanların cənazəsini daha mədəni formada, həm də yaşayış yerlərindən aralı məkanlarda dəfn etməyə üz gətirmişlər. Cənazələrin küp qəbirlərdə, müxtəlif tabutlarda, xüsusi parça (kəfən və s.) bükülərək dəfn edilməsi də bunun əsas nümunələrindən sayılır.

İnsan cənazələrinin xüsusi küplərdə dəfn edilməsi maddi-mədəniyyət tariximizin bir nümunəsi olaraq tarixçi alimlər və arxeoloqlar tərəfindən araşdırılmış və araşdırılmaqdadır. Əlbəttə, hər şeyə rəğmən bu ənənə bizə tam mənada aydın olmadığı üçün onu keçmişimizin "itmiş tarixi düyünü" adlandırmaq olar...

Bu mövzu barədə hələ uzun illər öncə (keçmiş Sovetlər dövründə nəşr edilmiş) "Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası" (ASE) əsərində belə məlumat verirmişdir: "Küp qəbirləri mədəniyyəti - Kür və Araz çayları hövzəsində, həmçinin Gürcüstan və Ermənistan ərazisində yayılmış arxeoloji mədəniyyət (e.ə. 2 əsr - eramızın əvvəlləri). K.q.m. üçün əsasən, qırmızı və ya boz rəngdə iri küplərdə (hünd. 1,5-2 m) dəfn adəti xarakterikdir. Azərbaycanda K.q.m.-nə aid qəbiristanlar Mingəçevir, Mil-Qarabağ, Şirvan, Naxçıvan və s. ərazilərdə aşkar edilmişdir. Ölülər bükülü vəziyyətdə sağ və ya sol böyrü üstə, əsasən, üfiqi şəkildə dəfn olunmuşdur. Qəbirlərdən müxtəlif saxsı qablar, bəzək şeyləri, silahlar, əmək alətləri və s. aşkar edilmişdir.

Tapıntılar Qafqaz Albaniyasının Yaloylutəpə mədəniyyəti üçün də səciyyəvi olub, forma və tərkib cəhətdən eyniyyət təşkil edir. K.q.m. Azərbaycanın düzən və dağətəyi rayonları üçün xarakterikdir.

Küp qəbir mədəniyyətinə mənsub əhali əkinçilik, maldarlıq, ovçuluq, balıqçılıq, sənətkarlıq və ticarətlə məşğul olmuşdur. Son dövrlərə aid qəbirlərdən Arşaki, Roma, Sasani pulları, şüşə qablar, qızıl və gümüşdən bəzəklər və s. tapılmışdır..." ("Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası", VI cild, səh: 42-43).

İndiyədək Odlar Yurdu Azərbaycanın onlarla rayon və yaşayış məskənində qədim zamanlara aid olan küp qəbirlər aşkarlanmış və onlardan müəyyən hissəsi Dövlət qeydiyyatına alınmışdır. Küp qəbirləri mədəniyyətinə Azərbaycanın Mingəçevir, Xocalı, İsmayıllı, Göyçay, Babək, Ordubad, Balakən, Zaqatala, Tovuz, Salyan, Neftçala, Şirvan, Şamaxı, Hacıqabul, Biləsuvar, Sabirabad, Cəlilabad, Masallı, Lerik, Yardımlı və s. rayonlarında rast gəlinmişdir. K.q.m. doğma Cəlilabad rayonu üçün də ənənəvi tapıntılardan sayılır. Belə ki, indiyədək həm Cəlilabad şəhəri, həm də rayonun Uzuntəpə, Kövüzbulaq, Şatırlı, Ləkin, Abışabad, Şorbaçı, Xəlilabad və eləcə də, keçmiş Petrovka kəndinin "Sarıqaya" adlı yerindən içərisində insan skletləri və s. əşyaların olduğu küp qəbirləri tapılmışdır. (Bax: "Yurdumun tarixi", İlqar İsmayılzadə, səh: 180).

Cəlilabad şəhərinin bəzi mərkəzi küçələri, xüsusilə də qədim Həməşəranın şanlı yadıgarı olan böyük Təpədən (Həməşəratəpədən) də, belə küp qəbirləri tapılmışdır.

İran arxeoloqları və tarixçi alimləri də bu ölkənin Şiraz, Xuzistan, Kürdüstan, Mazandaran, Xorasan, Şuş və Muğan kimi ərazilərindən müxtəlif forma və ölçülərdə küp qəbirləri aşkarlamış və onların üzərində müəyyən arxeoloji araşdırmalar aparmışlar. Küp qəbirlərdən tapılmış maddi-mədəniyyət nümunələrini diqqətlə araşdırmaqla minillər öncə yaşamış insanlar arasında rəvac tapmış mədəniyyət, incəsənət, ticarət və s. əhatə etdiyi sahələri incələmək və aydınlaşdırmaq mümkündür. Küplərin içindən tapılan qədim sikkələr isə bir-başa dəfn edilmiş insanın hansı dövrdə yaşadığını göstərən ən tutarlı sübut kimi dəyərləndirilməlidir.

İranın tanınmış tədqiqatçı-tarixçi alimlərindən sayılan Haşim Rəzi özünün "Din və fərhənge İrani piş əz əsre Zərdüşt" (Zərdüşt əsrindən öncə İran dini və mədəniyyəti) adlı əsərində yazır: "Bu kimi qəbirlərdən tapılan nümunələrdən o zamankı insanların pərəstiş qaydalarını əldə edə bilirik. Misal üçün təxminən miladdan 3000 ildən 2600 il öncə günəşə sitayiş və pərəstiş həddindən artıq çox olmuşdur. O zamanlara aid olan saxsı qabların üzərində də çoxsaylı günəş təsvirləri müşahidə edilir. Həmçinin, o zamanlarda ölülərin baş tərəfi dəfn edilərkən günçıxana doğru, yəni günəşin doğduğu tərəfə olmuşdur. Bu da günəşin bəşər üçün ən böyük tanrılar sırasında olduğu zamana təsadüf edir..." ("Din və fərhənge İrani piş əz əsre Zərdüşt", Haşim Rəzi, səh: 22).

Əldə olan məlumatlara görə, Azərbaycan ərazisində ilk belə dəfn nümunəsi XIX əsrin sonlarında aşkarlanmışdır. Keçmiş Şuşa qəzasında küp qəbirlərinin olduğu haqda ilk dəfə 1895-ci ildə F.Y.Resler məlumat vermiş, lakin o, küp qəbirlərini tədqiq etməmişdir. Küp qəbirlərin tədqiqi və araşdırılması isə yalnız 1927-ci ildən başlanılmışdır.

Küp qəbirləri mədəniyyətinin tarixi

Küp qəbirlərin tarixinə gəlincə Azərbaycan və İran arxeoloqları və tarixçi alimləri bu qəbil dəfn adətinin təxminən 1200-2800 illik qədim tarixə malik olduğunu bildirirlər. Bu arada İran arxeoloqları və tarixçi alimləri bu ölkənin Şiraz, Xuzistan, Kürdüstan, Mazandaran, Xorasan, Şuş və Muğan kimi ərazilərindən tapılan küp qəbirlərin Əhəmənilər (və ya Həxamenişilər) İmperiyasının (e.ə. 550 - e.ə.330) və eləcə də, Parfiya və ya Arşakilər (Əşkanilər) Dövləti (e.ə 247 - b.e 224) zamanına aid edirlər. Hələ Sovetlər dönəmində bununla bağlı tədqiqat və araşdırma aparmış Sovet arxeoloq və tarixçi alimləri də uyğun mövzuda elə buna yaxın tarixi təqdim etmiş, küp qəbirləri mədəniyyətinin bizim eradan öncə 2 əsrdən bizim eranın əvvəllərinə qədər zamana aid olduğunu bildirmişlər.

Tarixçi alimlər və arxeoloqlar tərəfindən həmin qəbirlərin minimum 1200 il və maksimum 2800 il keçmiş tarixə aid olduğu bildirilsə də, onların bəzən daha qədim zamanlara aid olma ehtimalı da öz qüvvəsindədir. Hər halda küp qəbirləri mədəniyyəti bu günədək Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycandan tutmuş İranın Mazandaran, Gilan, Kürdüstan, Xorasan, Muğan və digər əyalətlərində tez-tez rast gəlinən ən önəmli maddi-mədəniyyət nümunəsidir. Bu, həmin ərazilərdə bir vaxtlar vahid bir svilizasiyanın mövcudluğundan xəbər verir. Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, İranda bu mövzu ilə bağlı yayılan son tarixi araşdırmaların bəzisində küp qəbirləri mədəniyyətinin Dəmir dövrünə (e.ə. II minilliyin sonu - I minillik) aid olması ilə bağlı müəyyən fikirlər irəli sürülmüşdür. Odur ki, hələlik bu mədəniyyətin dəqiq və aydın bir tarixi barədə qəti fikir yürütməyə ehtiyac yoxdur. Çünki həmin qəbirlər kəşf edilib ətraflı şəkildə araşdırıldıqca uyğun mövzuda da yeni fikirlər meydana çıxacaqdır.

Hal-hazırda belə bir dəfn ənənəsinin hansı zaman və hansı din və inanca aid olduğunu tam dəqiq şəkildə söyləmək çox çətin bir məsələ olsa da, ümumi baxımdan onun Əhəmənilər (və ya Həxamenişilər) İmperiyasının (e.ə. 550-e.ə.330) və Parfiya və ya Arşakilər (Əşkanilər) Dövləti (e.ə 247 - b.e 224) zamanına aid olan maddi-mədəniyyət nümunələri kimi təqdim etmək olar.

Küp qəbirləri mədəniyyəti hansı dinə məxsusdur?

Küp qəbirləri mədəniyyətinin hansı dinə xas olduğu indiyədək tarixçi və tədqiqatçı alimlər və tədqiqatçılar arasında ixtilaflı məsələ olaraq qalmaqdadır. Belə ki, bəziləri bu barədə fikir bildirməkdən imtina etsələr də, digərləri onu atəşpərəstliyin dəfn adətlərindən biri olaraq təqdim etmiş, bəziləri isə küp qəbirləri mədəniyyətinin Zərdüştilik dininin dəfn ayinlərinə aid olduğunu iddia etmişlər...

Lakin uyğun mövzuda apardığımız elmi araşdırmaya əsasən, ümumiyyətlə Zərdüştilik dinində, xüsusilə də, bu dinin əsası sayılan Avestada vəfat etmiş insanların küp qəbirlərdə dəfni ilə bağlı heç bir təlimat mövcud deyil. Zərdüşt dininin təlimlərində dəfnin özünəməxsus qaydası olmuş və əsrlər boyu (ötən əsrin təxminən yarısına kimi) davam etmişdir. Həmin Zərdüştilik dinində tarix boyu qəbristanlıq (cənazələrin torpaq altında dəfni) deyil, yalnız "Bürce-xamuşan" (Ölülər binası) və "Ustudan" və ya "Ustuxandan" (Sümük yeri) adlı obyektlər olmuşdur. Bu baxımdan, Zərdüşt dininə görə, dünyasını dəyişmş insanların istər küp qəbirlərdə, istərsə də sadə tərzdə dəfn edilməsi ilə bağlı təqdim edilən fikirlə razılaşmaq mümkün deyil. Həmin dində dünyasını dəyişmiş insanların cənazəsi açıq səma altında hündür obyektlərin üzərində qurda-quşa yem edilir və sümükləri də xüsusi tərzdə məhv edilirdi.

Bundan əlavə, belə bir dəfn qaydasını (yəni, Küp qəbirləri mədəniyyətini) atəşpərəstliyə aid etmək də çox çətin, eyni halda sübutu olmayan bir məsələdir.

Düşünürəm ki, Küp qəbirləri mədəniyyəti çox qədim və köklü bir mədəniyyətdən xəbər verir. Burada insanların yaşı və həcminə uyğun müxtəlif ölçülü küplər, onun içərisində isə yalnız insan skletləri və ona aid bir sıra əşyalar, qablar və s. müşahidə edilir. Həmin ayinə görə, vəfat etmiş insanın cənazəsi küpün içərisinə yerləşdirilərək üzü günəşə doğru dəfn edilmişdir. Küpün ağzına isə onun özündən hazırlanmış xüsusi ağızlıq və ya qalın bir daş parçası qoyulurdu...

Uyğun mövzuda apardığım araşdırmalara əsasən, Küp qəbirləri mədəniyyətinin Zərdüştilik dininə deyil, əslində daha çox Zərdüştlükdən öncə bu zonalarda geniş yayılmış Mitraizm və ya Mehrpərəstlik dininə aid olduğu qənaətindəyim. Ola bilər ki, Zərdüştilikdən öncə geniş yayılmış Muğan dininin dəfn adət-ənənələrində də, küp qəbirlər mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Lakin təəssüflər olsun ki, hələlik bu ehtimalı sübut edəcək hər hansı bir tutarlı dəlil tapa bilməmişəm. Çünki ümumiyyətlə, Muğan dini barədə mövcud məlumatlar olduqca az və məhduddur. Hər halda həm Mitraizm, həm də Muğan dinində 4 həyat ünsürü (su, od, külək və torpaq) müqəddəs və önəmli sayılmış, onların murdarlanması isə yasaqlanmışdır. Küp qəbirləri mədəniyyətində də əsasən 4 həyat ünsürünə xüsusi hörmət və sayğının həyata keçirildiyi açıq-aşkar tərzdə müşahidə olunmaqdadır.

Hər şeyə rəğmən uyğun mövzuda araşdırma apararkən yurdumuzun müxtəlif imperiyaların tərkibində olması da diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Çünki təkcə Əhəmənilər dövründə Zərdüştilik və Babili dinlərinə, Parfiya (Arşakilər) dövründə Politeizm (iki və daha çox tanrıya inanca əsaslanan dünyagörüş), Mitraizim və Zərdüştilik dinlərinə xüsusi yer verildiyi bildirilir. Parfiya (Arşakilər) İmperiyasında isə bu dövlətin hansısa xüsusi bir dini özünün dövlət siyasətinə çevirmədiyi və beləliklə də, müxtəlif din və inancların yayılmasına icazə verməsi ilə bağlı tarixi sübutlar mövcuddur... (Ətraflı məlumat üçün bax: "Yurdumun tarixi" İlqar İsmayılzadə, Cəlilabad, 2020).

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.10.2025)

Arzu Əyyarqızı,

"Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İctimai Birliyi"nin üzvü və Cəlilabad rayonu üzrə rəsmi təmsilçisi, "Həməşəra Poeziya Məclisi"nin yaradıcısı və rəhbəri, "Zərif kölgələr" ədəbi saytının idarə heyətinin üzvü, AYB-nin üzvü, şair-yazıçı. "Ədəbiyyat və incəsənət" üçün

Söz - sadəcə səs deyil. O, bir ruhun titrəyən kölgəsidir. Amma bu kölgəni günəşsiz də yaratmaq olar — oğurluqla. Müasir ədəbiyyatın bəzi guşələrində sözlər artıq hiss olunmur, sadəcə istifadə olunur. Söz oğruları — onlar hiss etmədən yazanlardır. Onlar başqasının ağrısını öz şeirinə yapışdırır, başqasının metaforunu öz kitabının üz qabığına çevirir. Və sonra deyirlər: “Bu mənimdir.”

Amma sözün vicdanı var. O, tanımadığı qəlbdə yaşaya bilmir. Oğurlanmış söz, gözəl görünə bilər, amma o, ölüdür. Çünki sözün doğulması üçün sancı lazımdır. Sükut lazımdır. Gözləmə lazımdır.

Söz oğruları ilhamı “Google”dan götürür. Onlar “ən yaxşı metaforlar” axtarır, “populyar şeir formaları” seçir. Amma unudurlar ki, sözün dəyəri onun mənşəyindədir, onun ağrısında, onun susqunluğunda.

Əsl yazıçı söz doğur. O, yazmazdan əvvəl susar. O, yazmazdan əvvəl yaşayar. O, yazmazdan əvvəl hiss edər. Və sonra — bir gün, bir gecə, bir yağışdan sonra — söz onun içindən doğular. Bu söz, bəlkə də sadə olar. Amma o, canlı olar.

Söz oğruları isə səs-küy yaradar. Onların kitabları doludur, amma ruhsuzdur. Onların şeirləri gözəldir, amma yad qoxuludur. Onların esseləri ağıllıdır, amma heç kimə toxunmur.

Bu esse bir çağırışdır:- eşidin!

Sözün vicdanını qoruyun. Yazmazdan əvvəl susun. Yazmazdan əvvəl hiss edin. Yazmazdan əvvəl özünüzə sual verin: 

“Bu söz mənimdir, yoxsa sadəcə mənim əlimə keçib?”

Çünki söz - doğulanda yaşayar. Oğurlananda isə... sadəcə görünər.

Vicdanınıza şans verin, sözün vicdanından dərs alsın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.10.2025)

MANŞET

VƏ DİGƏR

İlhamə Məhəmmədqızı,

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

Bugünkü həmsöhbətim Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, yazıçı Almaz Ərgünəş Bəyaziddir. Sumqayıtın mədəni həyatında kifayət qədər rol alan Almaz xanımla istənilən mövzuda maraqlı söhbət etmək mümkündür.

– Bir əsər üzərində işləyərkən yazı prosesiniz necə olur? Planlı şəkildə yazırsınız, yoxsa ilham gələndə?

– Ümumiyyətlə, heç nəyi planlı etmirəm. “İlham” deyilən bir anlayışa da inanmıram. Sadəcə, təsirləndiyim zaman yazıram. İnsan təsirləndikdə çox şey yaranır, əmələ gəlir.

– Hansı yazıçılar və ya əsərlərdən təsirlənmisiniz?

– Çox əsərlər mənə təsir edib. Mütaliəni uşaqlıqdan çox sevmişəm. Nağıllardan tutmuş əfsanələrə qədər hər şey məni təsirləndirib. Amma bütün həyatım boyu mənə ən çox təsir edən və həyatla bağlı suallarıma cavab verən bir əsər var: Cek Londonun Martin İden obrazı.

– Əsərlərinizdə qadın obrazlarına xüsusi yer verirsinizmi?

– Xeyr. Ümumiyyətlə, yazarkən mənim üçün cinsiyyətin heç bir önəmi yoxdur. Bu barədə düşünmürəm, fərqinə varmıram. Xüsusi yer ayırmaq kimi bir məqsədim də olmur.

– Müasir Azərbaycan ədəbiyyatını necə qiymətləndirirsiniz?

– Çox yüksək qiymətləndirirəm. Son dərəcə istedadlı və güclü gənc yazıçılarımız var. Təəssüf ki, onların bir çoxundan cəmiyyətin xəbəri yoxdur. Mən dünya ədəbiyyatından da xəbərdaram, illər boyu oxumuşam. Amma son vaxtlar mütaliəyə bir qədər ara vermişəm. Yenə də inanıram ki, bizim yazarlarımızın böyük potensialı var. Sadəcə, onların təbliğatı zəifdir.

– Ədəbiyyat sizcə cəmiyyətdə hansı rolu oynamalıdır?

– Ədəbiyyat cəmiyyətin eyiblərini göstərməklə yanaşı, cəmiyyətin necə olması gərəkliyini də nümayiş etdirməlidir. Yəni ədəbiyyat yalnız tənqid etməməli, həm də istiqamət verməlidir.

– Yazıçı olaraq sizi ən çox nə narahat edir?

– Dünyanı bürüyən xaos, müqəddəs hisslərin tükənməsi, məişətdə əxlaqsızlıq, mənim təsəvvür etdiyim gözəl ailə tablosunun itməsi – bütün bunlar yazıçı kimi məni çox narahat edir və təsirləndirir.

– Gələcəkdə hansı mövzulara toxunmaq istəyirsiniz?

– Bir daha deyim ki, mən planla iş görən insan deyiləm. Gələcəkdə nə yazacağımı əvvəlcədən düşünmürəm. Son kitabım aforizmlərdən ibarət, kiçik həcmli bir əsərdir. Düşünürəm ki, bu gün insanlar böyük roman və povestləri oxumağa bir qədər yorulublar. Təbii ki, oxuyan da var, oxumayan da. Çünki bir çox əsərlər sonradan filmə çevrilir, insanlar isə filmləri daha çox sevirlər.

– Hansı əsəriniz sizə daha çox şöhrət qazandırıb?

– Elə də tanınmış yazıçı olduğumu deməzdim. Amma istedadlıyam və bunu hiss edirəm. Mən iliyimə qədər yazıçıyam. Bunu ədəbiyyatı dərindən bilən insanlar da təsdiqləyiblər. Yazıçı olduğunu insan özü hiss etməlidir. Mənim hər müşahidəm, hər baxışım, hər addımım mənə yazıçı olduğumu xatırladır.

– Gənc yazarlara nə tövsiyə edərdiniz?

– Məncə, əsl yazıçıya tövsiyə vermək lazım deyil. Əgər insan yazıçı olduğunu dərk edirsə və bunu hiss edirsə, deməli, artıq o, böyük yazıçıdır.

– Əgər sözlər canlı olsaydı, hansı sözlə dost, hansı ilə düşmən olardınız?

– Mən bütün sözləri özümə dost hesab edirəm. Sözün düşməni olmur. Əgər sözlər insanlar tərəfindən yaranıbdırsa, deməli, onların da işlədiləcəyi, lazım olduğu yerlər var. Kim tərəfindən olursa olsun.

– Ədəbi əsərlərinizi bir musiqi janrı ilə təsvir etməli olsaydınız, bu hansı janr olardı?

– Yalnız klassik musiqilər – istər milli, istərsə də xarici klassika.

– Ədəbiyyat olmasaydı, özünüzü hansı sahədə ifadə edərdiniz?

– Məncə, yaxşı hakim olardım. Eyni zamanda, yaxşı həkim də ola bilərdim. İnsanlar haqqında ədalətli qərar verməyi sevirəm.

– Heç yazmaqdan qorxduğunuz, amma içinizdə daşıdığınız bir hekayə varmı?

– Bəli, var. Lakin onu heç vaxt yazmayacağam. Bunu qorxu, yaxud çəkinmək kimi də izah etmək olar.

– Əgər bir əsəriniz heç vaxt oxunmasa belə, yenə də onu yazmağa dəyərmi?

– Əlbəttə. Mən yazarkən zövq alıram. Yazdıqlarım oxunmasa belə, bu, mənim üçün fərq etmir. Necə ki, bir ana övladını dünyaya gətirir, böyüdür, amma bu prosesdə övladdan nəsə qarşılıq gözləmir. Mən də yazdıqlarımdan qarşılıq gözləmirəm. Əgər yazdığım kiməsə toxunubsa, kiminsə qəlbinə yol tapıbsa, bu, mənim üçün ən böyük xoşbəxtlikdir.

– Yazıçılığınızı bir rənglə ifadə etsəydiniz, bu hansı rəng olardı və niyə?

– Yaşıl. Çünki bu, təbiətin rəngidir. Kiçik bir yaşıl yarpağı belə sevirəm. Yazıçılığım da mənim üçün yaşıl rəng kimidir – canlı və təbii.

– Sizcə, ədəbiyyat bir güzgüdür, yoxsa pəncərə?

– Ədəbiyyat güzgüdür. O, hər şeyi əks etdirir. Pəncərə isə yalnız göstərir, amma əks etdirmir.

– Yazıçı kimi qadın olmağın sizə gətirdiyi ən böyük üstünlük və ya çətinlik nədir?

– Mən yazıçı kimi qadın olmağın heç bir çətinliyini görməmişəm. Ümumiyyətlə, yaradıcı insanı cinsə görə ayırmıram. Qadın yazıçı, kişi yazıçı fərqi yoxdur. Yaradıcılıqda azad və sərbəst olmuşam. Nə bir üstünlük görmüşəm, nə də mənə təmənnalı hörmət göstərilib. Mənə yazıçı kimi hörmət olunub, qadın olduğum üçün yox.

– Azərbaycanda qadın yazıçıların ədəbi mühitdəki rolu barədə nə düşünürsünüz?

– Mən yaradıcılığı qadın-kişi kateqoriyalarına bölmürəm. Yaradıcı adam – əsas olan budur. Ola bilər ki, müəyyən hallarda kimlərəsə qadın olduğu üçün əlavə hörmət göstərilib, amma bu, yaradıcılıqla bağlı deyil. Mən də, qızım Sahilə də yalnız yaradıcılığımıza görə dəyər görmüşük. Məncə, bu belə də olmalıdır. Yoxsa süni hörmətlər, güzəştlər müvəqqətidir. Axırda ortada yalnız əsərin dəyəri qalır.

– Sizə görə qadın yazıçının “səsi” nə ilə fərqlənir? Yumuşaqlıq, qətiyyət, yoxsa hissin gücü?

– Mən insan hisslərini daha önəmli sayıram. Hissin gücü hər şeyə qalib gəlir.

-Özünüzü yazıçılıqdan kənarda necə təsəvvür edərdiniz?

– Özümü çox səliqəli, qayğıkeş bir qadın, ana, nənə kimi təsəvvür edirəm. Eyni zamanda, yazıçılıqdan kənar, yaratdığım obrazların ümumiləşdirilmiş bir siması kimi görürəm özümü. “Adam” deyirəm, çünki mənim üçün bəzən “adam” və “insan” anlayışları bir-birindən fərqlənir.

– Siz bir qadın kimi xoşbəxt ola bildinizmi?

– Xeyr.

– Qadın xoşbəxtliyini nədə görürsünüz? Necə olmalıdır?

– Mənim üçün insan xoşbəxtliyi böyük bir ailə tablosudur. O tablonun içində nənə, baba, oğul, qız, nəvə, nəticə – bir yerdə, bir çərçivədə birləşmiş şəkildə. Mən xoşbəxtliyi bu tabloda görürəm. Amma başqalarının xoşbəxtlik anlayışı fərqli ola bilər, bu da təbiidir. Elə insanlar var ki, tək yaşayırlar, amma tənha deyillər – daxilən zəngindirlər, ruhən yaşayırlar. Lakin mənim üçün ən böyük səadət – böyük bir ailə tablosudur.

– Bu tablo sizin üçün reallaşdı?

– Xeyr, o tablo mənim üçün sadəcə bir arzu olaraq xəyallarımdan ibarət qaldı.

– Sizcə, bu tablonun reallaşmamasında günah kimdə oldu?

– Heç kimdə. Məncə, bu, sadəcə taleyin yazısı idi. Günah axtarmaq mənasızdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.10.2025)

Cahangir Namazov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi

Həmsöhbətimiz çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi,  şair, yazıçı, tərcüməçi, dilçi alim, pedaqoq,  filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Firuzə Məmmədlidir.

-Sizin üçün nəsr və poeziya arasında ən mühüm fərq nədir? Hansı sizin daxili dünyanızı daha tam və dərindən ifadə edir:

=Forma baxımından bu iki janr arasındakı fərq göz önündədir. Bu da həqiqətdir ki, hər ikisi bədii təxəyyül məhsuludur. Amma nəsr bir qayda olaraq, süjet, kompozisiya, məzmun və ifadə planında reallaşır.

Poeziya spesifik normalar daxilində, daha çox dil vahidlərinin daxili informasiyasında mövcud olan poetik məqamların, başqa sözlə, sözün, ifadənin məna variantlarının düzgün, məqsədyönlü seçilib nizamlanmasına əsaslanır. Klassik Azərbaycan poeziyasının, qəzəl, qoşma, gəraylı, layla... və s. Kimi, şeir formalarında bu qayda həmişə qorunmuş, ritm, ahəng, qafiyə, rədif, daxili təqti, heca, səs uzanmaları və s. poeziyanın əsas elementləri kimi poetik fikrin cazibədarlığını nizamlayan vasitələrdən olmuşdur. Müasir poeziyamızda yuxarıda sadaladığım poetexniki elementlərdən kənar, ancaq sözün məzmun qatında birikən poetik ruha əsaslanan sərbəst şeir forması da aktual poeziya nümunələrindəndir.

Məncə poeziya şairin xüsusi halıdır. Onu bir anın əlaməti olan şimşək çaxmasına da bənzətmək olar. Süjetli poeziya nümunələri, poema, mənzum pyeslərdə müəllifə təbii ki, lirik şeir yaradıcılığından fərqli olaraq, vaxt və lirik ricətlərə varmaq lazım gəlir ki, bunu şimşək çaxmasına bənzətmək çətindir.

Poeziya – şairin öz duyğuları ilə gizli görüşüdür. Poeziya içimizdəki sakitliyin üsyanıdır. Poeziya ruhumuzun fəryadıdır.

— Siz həm şairsiz, həm yaçızı, hər tərcüməçi, həm alim. Bütün bu sahələrdə eyni vaxtda fəaliyyət göstərmək sizin üçün çətinlik törətmir?

— Şeir, nəsr, elmi araşdırma, müəllimlik mənim ictimai həyatımın tamamlanmış ifadə formasıdır. Bunların hər biri beyin və ürək məhsulu olaraq, reallaşmaq üçün sanki öz növbəsini gözləyir.

Həmişə, hər saat şeir gəlmir. Vaxt boşluğu elmi araşdırma və ya nəsr üçün müvafiqdir.

— Elm yolunda qarşılaşdığınız ağır maneələr və çətinliklər... Onları necə dəf edibsiniz? Bu gün gənc qızlar elmi araşdırmalara necə cəlb olunur,sizcə, onları ruhlandırmaq üçün nələrə diqqət yetirilməlidir?

—Elmi araşdırma zamanı çətinliyim olmayıb. Amma işi başa vurub, müdafiə etmək işi mənə baha başa gəlib. Yəni müdafiəmə maneçilik törətmək istəyənlər olub. Mən misilsiz yazıçımız, repressiya qurbanı “Y.V.Çəmənzəminlinin “Qızlar bulağı” və “Qan içində” romanlarının dil və üslub xüsusiyyətləri” mövzusunla namizədlik dissertasiyası yazıb müdafiəyə təqdim etmişdim. Müdafiə vaxtı Elmi Şura üzvrlərindən biri – ermənipərəst alim iclasdan qaçdı ki, müdafiə baş tutmasın. Və o da bunu iki dəfə təkrar etməklə mənim müdafiəmi iki il geri saldı. Axır ki, müdafiə etdim və işi Moskvaya AAK-na təsdiqə göndərdik. Həmin adam ora da ononim məktub yazdı. Ordan işimi Türkmənistana “Çernıy opponent” deyilən rəyə göndərdilər. Ordan müsbət rəy gələndən sonra – bu da 2 il çəkdi – dissertasiyam elmlər namizədi adına təsdiq olundu.

Bütün ictimai fəaliyyətim maneələr və qısqanclıqlarla müşaaiyət olunub.

Hazırda gənclərdə elmi araşdırmalara bir elə maraq görmürəm. Amma gənc qızlara məsləhətim budur ki, elm yolu çətindir, şərəflidir... Bu yola çıxanda ilk növbədə özlərinin daxili aləmini, bu sahəyə həvəsini, fədakarlığını, psixoloji hücumlara məruz qalma hallarını göz altına alsınlar və özlərini daxilən bu çətinliklərə qarşı mübarizə ruhuna hazırlasınlar. İkinci məsləhətim budur ki, əgər mövcud sahədə elmə yenilik gətirə bilməyəcəklərsə, quru ad naminə bu işə girişməsinlər.

Onları həvəsləndirmək üçün əlimdə əsaslı dəlillərim yoxdur.

— Ədəbiyyatda sizin üçün ən önəmli anlayış nədir? Məsələn: dövrün ruhu, müəllif şəxsiyyəti, yoxsa əsərin problematikası?

— Təbii ki, yaradıcılıq bunların hər üçünü vacib sayır. Nədən ki, yaranan hər hansı əsər öz dövrünün məhsulu kimi, həmin dövr barəsində gələcəyə az da olsa informasiya ötürür. Məs: M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov və s. kimi yazıçılarımızın zəngin yaradıcılığı buna misal ola bilər.

Məncə müəllif əsərini yaradarkən tamam obyektiv mövqedən təqdim etməli; tendensiya nümayiş etdirməməlidir. Problematika şübhəsiz ki, zaman və məkan hüdudlarında əsərdə öz bədii ifadəsini tapır.

— Cəmiyyətdə bədii sənət və elm sahiblərinin dəyəri sizcə yetərincə bilinirmi?

— Təəssüf ki, yox.

— “Fədakarlıq” deyimi sizin həyatanızda hansı hadisələrlə bağlıdır?

— Bütün həyatım “fədakarlıq” deyiminə ekvivalentdir. Hər addımım maneələr, hədə-qorxular, sui-qəsdlər, təhdidlər, “təsadüfi” qəzalar, gətirməzliklərlə müşaiyət olunub. Mən Təhsil, elm, sənət, peşə uğrunda keçdiyim yolu mübarizə yox, müharibə yolu adlandırıram.

—Sizin üçün “yazıçı və alim qadın” obrazının spesifik özəllikləri nədən ibarətdir?

—Yazıçı və alim qadın ya gərək ailə qurmasın, ya da bəxti gətirsə, qədirbilən, özü kimi elmə, sənətə qiymət verməyi bacaran biri ilə həyatını birləşdirsin. Olmaya-olmaya şair olub, şairlik iddiasında olan birinə qismət olsun... O ta fəlakətdir... Qadın sənət adamları sırasında çox az adam olar ki, həm ailə, həm də sənət sahəsində xoşbəxt olsun.

— Bir qadın, yazıçı, alim və insan olaraq özünüzü bir cümlə ilə necə ifadə edərsiniz, sizin fikrinizdə, elm nədir? Öyrənmək, anlamaq, yoxsa qəbul etmək?

 — Bir qədər gənc olsaydım, bütün bu titullara (Qadın, yazıçı, alim, insan) nail olduğum üçün özümü “qəhrəman” adlandırardım. Amma indi – 85 yaşımda – “əzabkeş” adlandırıram. O ki qaldı, öyrənmək, anlamaq, qəbul etməyə... Bəli, elm öyrənməkdir, anlamaqdır, ancaq kor-koranə qəbul etməyin tərəfdarı deyiləm. Əgər obyektiv həqiqətlərin mütləq göstəricisidirsə, qəbul edirəm, nədən ki, bunun özü öyrətmək və anlamağa aparan yolun başlanğıcıdır.

—Cələgəyin ədəbiyyatı sizin təsəvvürünüzdə necə görünür? Süni intellektdə əslində insan qəlbinin həyacanı öz dəyərini itirmirmi?

—Süni intellekt gələcəyin ədəbiyyatını da yaradacaqsa, bu ya dedektiv, ya da epistolyar janrlarda olacaq. Bəli süni intellekt insan qəlbinin incəlikləri bütünlüklə ifadə edə bilməz. O daha çox, onu proqramlaşdıranın daxilini mənimsəyəcək.    

Həmin proqramistin psixolojiyasına motivləşdiyindən ümumilikdə insani keyfiyyət qazana bilməz.

— Sizcə Azərbaycanda qadın alimlərin cəmiyyətdəki nüfuzu necə artır və inkişaf edir?

—Ölkəmizdə alim, şair, sənətkar qadınların nüfuzunun artması xüsusi diqqətə ehtiyacı olan məsələlərdəndir.

—Ölkəmizdə analiz etdiyimiz, lakin qələmə ala bilmədiyimiz hansı həqiqətləriniz var? Xəyalınızın ardından gedərkən özünüzdən belə uzaqlaşdığınızı heç hiss edibsinizmi?

—Sualın birinci hissəsinə qısaca cavab olaraq deyə bilərəm ki, belə həqiqətlər çoxdur və xırdalamağa lüzum görmürəm. Sualın ikinci hissəsi gəncliyimdə belə hallar çox olub. İndi artıq xəyaldan uzağam. Acı həqiqətlər hücrəsində tənha sakinəm.

—Viktor Hüqo deyirdi: ”Göydən daha gözəl mənzərə var, bu insanın qəlbinin dərinliyidir”. Sizcə bu günün şair və yazıçıları insan qəlbinin bu dərinliyinə nə dərəcədə enə bilib?

—Heç kim heç kimi özündən yaxşı tanıya bilməz.  Hərçənd ki, şairlər insan qəlbinin mühəndisləridir deyib ulular. Ancaq başqasının dərdini, sevincini qəlbinə köçürməyi, o emosiyaları özününküləşdirməyi bacaran şairlər bu dərinliyə enə bilər. Bu məqamda isə şeir şairin qələmində “mən” nidası ilə səslənir.

Bu isə cənab şairi vurmaq üçün tənqidçiçilərin əlinə fürsət kimi düşür. “Filan şair özünü yazır”. Halbuki o şeiri oxuyanların bir qismi orada öz dərdini görür, öz dərdini oxuyur. Üzgüçülər peşəsinin belə bir qolu da var – “dərinlik üzgüçüləri”.

İnsan qəlbinə enmək üçün şairdə dərinliyə enmək və qınaqlardan inciməmək xisləti olmalıdır. Bir də, burada ictimai fikir, tənqidin “Sovet” ab-havası ilə nəfəs almaq da az rol oynamır. İndi yazan çoxdur. Təbii ki, hamını izləmək olmur. Amma insan qəlbinin dərinliklərinə enib oradan mirvari tapmaq da hər şairin işi deyil.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.10.2025)