Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Biz bu günlərdə çox danışırıq. Hər şey haqqında. Hətta danışa bilmədiklərimiz haqqında da danışırıq. Belə, gözəl, təmiz, qaydasında, mədəni, elmi.. Seminar otaqlarında, konfrans salonlarında, universitet auditoriyalarında, panel müzakirələrdə. Geyimimiz ütülüdür, səsimiz kontrollu, mimikamız öyrədilmiş. Hər şey "fikir" adıyla bəzədilmiş, amma heç biri dərd deyil. Heç biri yanmaq deyil. Nə vaxtsa fəlsəfə bir ehtiyac idi. İndi isə bir nümayişdir. O vaxtlar sual vermək, yaşamaq üçün idi. İndi isə sual vermək, fərqli görünmək üçündür. O vaxtlar düşünmək, xilas yolu idi. İndi isə düşünmək, özünü satmaq vasitəsidir. Biz artıq başqasının ağrısına deyil, başqasının təsdiqinə ehtiyac duyuruq. Oxuduğumuz fikri yaşamaq deyil, təəssürat yaratmaq üçün istifadə edirik.

Amma bəs fəlsəfə nə idi əslində? Sözlərdən əvvəl nə vardı?

 Məncə, cavabsızlıq, aclıq, içə sıxılan bir nida.. Bir kimsəsizlik ki, adını düşüncə qoymaq mümkün deyildi. Sadəcə yaşanmalıydı. Fəlsəfə orda doğuldu, nəfəs almaq kimi, heç kimə izah edilməyəcək qədər daxili və özəl.

Yaxşı, bəs biz fəlsəfəni nə vaxt itirdik? Yəqin ki, onu "mövzuya giriş" kimi izah etməyə başladığımız gündən. Yəqin ki, onu qiymətləndirməyə, dərəcə verməyə, kağıza köçürməyə cəhd etdiyimizdən. Yəqin ki, onun ruhunu analiz, ağrısını slayd, iniltisini isə "tədris planı" etdiyimiz andan..

 Bu yazı, izah etmə yazısı deyil. Bu yazı ifadə olunmamış bir ağrının tanınması üçün bir cəhddir. Bu yazı heç bir elmi iddia daşımır, amma insani bir yaddaşın harayına çevrilmək istəyir. Bu yazı fəlsəfəni tərif etmir. Bu yazı fəlsəfəni öz evinə yəni, sürgünə, çəlləyə, soyuq otaqlara, kasıblığın ortasına qaytarır. Çünki biz bu gün fəlsəfədən danışırıq, amma fəlsəfəni yaşamırıq. Biz ona toxunuruq, amma onu duymuruq. Və ən dəhşətlisi, biz fəlsəfəni yalnız danışanların adına yazırıq. Amma susaraq yaşayanların adına deyil. Elə buna görə də, indi aşağıdakı sətirlərdə danışacağım adlar, sadəcə filosoflar deyil. Onlar özü düşüncəyə çevrilmiş adamlardır. Düşünmək üçün yaşayan yox, yaşamaq üçün düşünənlər.

Oxu, amma sadəcə başa düşmək üçün yox.

Oxu, xatırlamaq üçün. Çünki sən də bir zamanlar düşünürdün...

Amma bəlkə də çoxdan susmusan. Və susmağın səbəbi, cavab tapmamağın deyildi. Əksinə, cavabların çoxluğundan yoruldun. Hər küncdə səni izah edən biri var idi, hər sözdə sənə etiket yapışdıran biri. Hər şey bu qədər izah ediləndə, heç nə hiss edilmədi artıq. Sən sadəcə düşüncəni itirmədin. Sən içini təhvil verdin. Əvəzində sənə təriflər verdilər, emosionallıq, obyektivlik, elmi analiz, metodoloji ardıcıllıq.. Amma sənə heç kim demədi ki, bəzən ağlamaq, ən güclü fəlsəfi ifadədir. Heç kim demədi ki, sən bir gün varlığını izah etməyəcəksən, sadəcə onunla baş-başa qalacaqsan. Heç kim demədi ki, fəlsəfə, bir gün boğazında düyünlə səssiz qalmaqdır.

  İndi biz fəlsəfəni danışılası bir şey kimi görürük, hiss ediləsi bir şey yox. Ona görə də fəlsəfəyə toxunanda ruhumuz ağrımır. Ona görə də oxuyanda dəyişmirik. Ona görə də danışanda yalnız eşidilirik, amma dinlənilmirik. Çünki biz artıq yanmırıq. Əslində bu yazı da sənin ağrını tanımır. O, sadəcə səni xatırlamağa çağırır. O, səni bir kitabxanaya yox, öz içinə qayıtmağa çağırır. Çünki harada ağrı var, orda sual var. Harada sual var, orda fəlsəfə. Və harada fəlsəfə var... orda sən varsan.

 Biz fəlsəfəni elitaya çevirdik. Əl çəkmədən, utanmadan, düşüncəni kostyumun, diplomun, seminarın arxasına kilidlədik. İndi fəlsəfə universitet divarlarının içindədir. İçində hər şey var, yalnız bir şey yox, ağrı. Amma fəlsəfənin doğulduğu yer heç vaxt nizamlanmış sinif otaqları olmayıb. Onun beşiyi, aclıqdır, qorxudur, tənhalıqdır, itki və cavabsız sualların tüstüsüdür. Antik Yunan filosofları platonlar, diogenlər, eliktetlər imperatorun süfrəsində deyildilər. Diogen bir çəlləkdə yaşayırdı, o qədər yoxsul idi ki, ehtiyacla varlığı bir-birinə qarışmışdı. Amma onu susdura bilmədilər, çünki ağzında çörək yox idi, amma içində alov vardı.

Epiktet kölə idi. Bəli, fiziki olaraq kölə. Amma ruhu azad idi və azad ruhla danışırdı. "Bizi incidən şeylər hadisələr deyil, onlara verdiyimiz mənalardır." Bu cümləni qızıl çərçivəyə yox, yaralı bir sinəyə yazmaq lazımdır.

 Sokrat... O da susmadı. Qərarın qarşısında diz çökmədi. Zəhər dolu piyaləni əxlaqına dəyişmədi. Fəlsəfəni "yaşamaq sənətinə" çevirdi. Amma ona da bu cəmiyyət "qeyri-müvafiq danışıq" diaqnozu qoydu və öldürdü. Elə bu gün olduğu kimi...

 Dostoyevski, varlıların süfrəsində roman oxumurdu. Sürgün edilmişdi. Sibir donunda, aclıqla, təkliklə, içindəki iblislə yaşadı. Amma orda, məhz ordaca  "İnsan nə qədər çox əzab çəkirsə, bir o qədər dərindən hiss edir" deyə bildi. Onun fəlsəfəsi kitabdan doğmadı. O, insanın dibindən doğdu.

 Sartr, Parisin mərkəzində deyildi, baxmayaraq ki, Parisin içində idi. Cəmiyyətin içində, amma ondan uzaqda. “İnsan azad olmağa məhkumdur” deyəndə, o azadlıq bir oyun deyildi. O, öhdəliyi olmayan bir seçim azadlığı deyil, məsuliyyətin və təkliyin içində boğulan bir varlığın çırpınışı idi.

 Nitşe sağlam deyildi, dostsuz idi, çökürdü. Amma o çökmənin içində bizə qışqırdı. "İnsan, hələ aşılmamış bir varlıqdır." Onun fəlsəfəsi yüksəklikdən gəlmədi. O, qaranlıqdan gələn bir çağırış idi. İşığa deyil, bizi işıq sandığımız saxtakarlıqlardan oyatmağa çalışırdı.

 Heydger  meşədə yaşadı. Susdu. Cəmiyyətə yaxın durmadı. "Ölümə doğru varlıq" deyəndə, bu yalnız intellektual bir cümlə deyildi. Bu,onun gündəlik nəfəsi idi. Çünki o, var olmağın özü ilə mübarizə aparırdı. Amma indi onu mühazirələrdə yalnız terminoloji çərçivədə xatırlayırlar.

 Simon Veyl öz könüllü ac qalması ilə fəlsəfəni yaşadı. O, sadəcə düşünmürdü. O, düşündüyü kimi ölürdü. Düşüncəsi ilə fiziki ağrısını eyni lövhədə daşıyırdı. O, fəlsəfəni danışmırdı. O, onu bədənində daşıyırdı.

Və indi... Biz bu adamlara baxırıq, amma heç birinə oxşamırıq. Biz fəlsəfəni seminar keçənlərə, CV yazanlara, panel müzakirəsi aparanlara aid etdik. Ruhunu yandıranlara yox, sadəcə onu izah edənlərə. Kitabı başa düşənlərə yox, kitabın içində özünü tapanlara yox...

 Biz fəlsəfəni yaşamaqdan çox idarə etməyi öyrəndik. Artıq fəlsəfə bir sual deyil, slayddır. Bir hiss deyil, reklam cümləsidir. Və bu səbəbdən də o bizə şəfa vermir. O bizi dəyişmir. O sadəcə dekordur.

Antik Yunanların Diogen kimi ac qalan fəlsəfəsi, Sokratın zəhər dolu piyalənı qəbul edərək əxlaqi mövqeyindən dönməməsi, Epiktetin köləliyə baxmayaraq ruhunu azad saxlaması bunun ən canlı nümunələridir. Fəlsəfə tarix boyu insanların ən dərin və kəskin həyat təcrübələrindən, dözülməz şəraitlərdən və acılardan doğub.

 Daha sonra, Mişell Foukault xəstəxanaların, həbsxanaların, dəlixanaların içindən danışdı. Onun üçün fəlsəfə ağılın deyil, nəzarətin tarixini anlamaq idi. O, göstərdi ki, cəmiyyət ağıllı olmaqdan çox, itaətkar olmağı öyrədir. Biz "normal" dediyimiz şeyin arxasında hansı ağrılar, hansı susdurmalar, hansı qandallar durur bunları açıb ortaya tökdü. Mişel düşüncəni sistemin mərkəzindən deyil, kənara itələnmişlərin baxış bucağından yazdı. O deyirdi ki, “Həqiqət, güclü olanın adlandırmasıdır.” Bəs biz kimin həqiqətini danışırıq? Kimə uyğun düşünürük? Bu suallar Foukault üçün yalnız nəzəri deyildi, öz varlığının yarası idi.

 Bundan əlavə, Fridrix Hegel fəlsəfəni tarix və dialektikanın inkişafı kimi təqdim etsə də, onun fəlsəfəsinin kökündə də insanın əzab içində özünü tapması dayanır. Hegelin “dünya ruhu” metaforası var. Bu Aristoteli inkar edir. Bu da bir qaranlıqdır.. Həmin qaranlıq ki, insanın ruhunun ən dərin qatlarında yanan ümid və məhvə işarədir.

 Simona de Bovuar insanın azadlığı və varoluşunun qadınların təcrübəsi ilə necə formalaşdığını ortaya qoydu, burada tənhalıq, inkar və azadlıq bir-biri ilə iç-içədir. O, fəlsəfəni yalnız ağıl oyunu deyil, həyatın çətinliklərini yaşayanların qisası kimi göstərdi.

 Jan PaulSartr, “Varoluş əvvəl gəlir, mahiyyət sonra” deyərək, insanın dünyada təkbaşına olduğunu, öz seçimləri ilə özünü yaratdığını vurğuladı. Bu azadlıq bəzən insanı uçuruma atır, amma insan özü bu azadlıqdan qaça bilməz.

Albert Kamyu absurdu qəbul edən adam idi. Onun üçün dünyanın mənasızlığı qarşısında insan ya ölməli, ya da üsyan etməliydi. Amma o üçüncü bir yol seçdi, sakit və inadcıl yaşamaq. “İnsan öz həyatına mənanı özü verir” deyə bildi, çünki o mənanı heç yerdə tapmadı. “Siz Tanrını itirmisiniz, mən isə heç vaxt inanmamışdım” deyə pıçıldayan Kamyu, yaşamağı absurda qarşı sükutlu bir qiyam saydı. Səssiz, amma dərin bir müqavimət...

 Lev Şestov, ağlın məğlubiyyətindən danışan yeganə filosof idi. O deyirdi ki, insan ağıl axtarışında məhv olur. Onun yazılarında məntiq dağıdılır, çünki insan əzab çəkərkən silogizm qurmaz, yalvarar, sual verər, diz çökər. O, Raselə, Dekarta qarşı duraraq, fəlsəfəni “sarsılmaq” adlandırırdı. Fəlsəfə bir sistem deyil, mümkünlüyün çökdüyü yerdə yaranan bir iniltidir. Və bu iniltidə heç bir mükəmməllik yoxdur. Sadəcə həqiqət qədər çılpaq bir qorxu var.

 Bleyz Paskal riyaziyyatçı idi, amma qaranlığa daha çox inanırdı. “İnsan ağılın yox, ürəyin vasitəsilə anlayar”, "Öz varlığınızın başqalarınınkından üstün olduğuna inanaraq özünüzü aldatmayın."  deyirdi. Onun üçün insan sonsuzluqla sıxışdırılmış bir varlıq idi. Bir yandan toz, bir yandan Tanrı. Və bu paradoks insanı nə yerdən, nə göydən edə bilmirdi. Pascal üçün ağıl yalnız öz acizliyini qəbul etmə mərasimiydi. Onun fikirlərində fikir parıldamırdı, dua sızlayırdı.

 Franz Kafka  yazıçı idi, amma ondan daha çox daxili bir metafizik idi. Onun hekayələri fəlsəfə oxumadan fəlsəfədir. “Dəyişilməyən bir cəzanın içində yaşamaq”. Onun yazılarında hər bir varlığın taleyidir. Kafka üçün insan öz varlığını nə dəyişə, nə izah edə bilərdi. O, qəbul olunmayan, dinlənilməyən və həmişə gözləyən varlığın obrazını yaratdı. “məhkəmə prosesi” və “Qəsr”  sadəcə əsər adları deyil, insanın öz varlığı ilə olan əsəb pozucu dialoqudur.

 Soren Kierkeqard təkliyin peyğəmbəri idi. Onun üçün insan Tanrı ilə bir müqavilə deyil, tənhalıqla bir savaş bağlayırdı. “Hər axmaq özünə heyran olan bir axmaq tapar” deyəndə, o bu sözləri masa arxasında yazmamışdı. Onun həyatı, sevgisi, inamı hamısı yaxınlıq arzulayan, amma əbədiyyətə doğru çaşan bir insanın harayı idi. Kierkeqard üçün fəlsəfə təkbaşına ağlayan bir insanın içindəki Tanrının səsini eşitmək cəhdi idi

  Son olaraq, Emil Çoran fəlsəfi pessimizmin simvolu, insanın varoluşunun sonsuz mənasızlığı qarşısında yaşadığı dərin qaranlıq və umidsizlik hissini ifadə etdi. Onun fikirlərində fəlsəfə insanın öz boşluğuna baxışı və bu boşluqda yaşamaq cəhdi idi.

Və indi...

Biz bu adlara baxırıq. Onların sözlərini paylaşırıq. Onların adlarını seminarlarımızda çəkirik. Amma heç birinə oxşamırıq. Onlar düşünmədilər – yaşadılar. Biz isə düşünürmüş kimi edirik – heç nə hiss etmədən. Fəlsəfə artıq səndə yoxdursa, onu heç yerdə tapa bilməyəcəksən.

Çünki o , kitabda deyil. O, yaşadığın susqun gecədə gizlənir. Və əgər sən ağrı hiss etmirsənsə, sənə heç bir düşüncə toxunmayacaq. Bəs biz indi fəlsəfəni kimə aid edirik? Seminar keçənlərə? Diplom verənlərə? Ruhunu yandıran yox, sadəcə danışanlara? Biz fəlsəfəni kağız üzərində yaşayanlara, gözəl sözlər söyləyənlərə aid edirik. Amma onun doğulduğu ocaq aclıq, qorxu, tənhalıq unudulub. Biz fəlsəfəni artıq hiss etməyi unutduq, yalnız təqlid etməklə kifayətlənirik. Bütün bunları oxuyandan sonra, bəlkə də sual yaranır, indi nə etməliyik? Görəsən, bu qədər imitasiya, bu qədər süni dərinlik, bu qədər ssenariləşdirilmiş düşüncə içində həqiqi fəlsəfəyə qayıtmaq mümkündürmü?

Bəlkə də mümkün deyil. Çünki biz artıq o insan deyilik. Biz artıq yanmırıq. Biz artıq bir şey soruşmuruq. Biz artıq gecə tək qalanda özümüzə “niyə varam?” sualını vermirik. Onun yerinə gündəlik planlar qururuq, zaman menecmenti edirik, intellektual görsənmək üçün “paradoks” sözünü tez-tez işlədirik. Amma paradoks, yalnız ağrı varsa doğur. Biz fəlsəfənin şəklini dəyişdik, formasını, formatını, amma ruhunu yox etdik. Ona görə də indi danışdıqlarımız səslənir, amma eşidilmir. Yazdıqlarımız gözəldir, amma yaşanmır. Oxuduqlarımız doğrudur, amma bizə aid deyil.  Çünki biz fəlsəfəni artıq öz həyatımızdan çıxarmışıq. Onu vitrində saxlayırıq. Tozunu silib nümayiş etdiririk. Amma heç vaxt toxunmuruq. İndi adını çəkdiyimiz bütün o adamlar Diogen, Epiktet, Sokrat, Weil, Dostoyevski, Sartre, Nietzsche, Cioran... Onlar sənin bu gün yaşadığın həyata baxsaydılar, susardılar. Susardılar, çünki danışmağa dəyəcək bir ağrı görməzdilər.

 Və sən, əgər bu yazını oxuyub sadəcə təsirləndinsə, deməli sən də artıq çox gecikmisən.

Amma əgər bu yazını oxuyub öz içində sükut hiss elədinsə, orda bir şey səninlə danışmağa çalışdısa, bəlkə də səndə hələ də o ilk alovdan bir parça qalıb.

 Unutma! Fəlsəfə heç vaxt böyük cümlələrlə başlamır. O, bir nəfəsin titrəməsi ilə, bir gecənin tam ortasında yaranan susqun bir “niyə?” ilə, bir qaranlığın içindəki dilsiz “mən kiməm?”lə başlayır.

 Sualın varsa, hələ sağsan.

Susursansa,  içində bir şey var.

Ağrıyırsansa, bəlkə də başlayırsan.

Amma... Bəs ya ağrımırsa?

Bəs içindəki sükut, sakitlik yox, boşluqdursa?

Bəs sən , artıq hiss etməyə belə qadir deyilsənsə?

O zaman sən nə yazarsan, nə oxuyarsan, nə danışarsan, heç biri sən olmayacaq. Və o zaman...

Bəlkə də sən artıq heç yoxsan...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycanın ilk qadın dirijoru Sevil Hacıyevanın bu gün doğum günüdür. O, 1975-ci il iyulun 16-da Bakı şəhərində anadan olub. İlk musiqi təhsilini G.G.Şaroyev adına musiqi məktəbində fortepiano üzrə alıb. 1999-cu ildə Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının dirijorluq fakultəsini – Xalq artisti Yalçın Adıgözəlovun sinifini bitirib. Hal-hazırda BMA-nın dirijorluq kafedrasının dosentidir.

2003-cü ildən 2009-cu ilə qədər Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasının Fikrət Əmirov adına “Mahnı və rəqs“ ansamblında xormeyster vəzifəsində çalışıb. 2003-cü ildə Opera və balet teatrına - baş xormeyster vəzifəsinə təyin edilib. Teatrda fəaliyyəti dövründə göstərdiyi yüksək peşəkarlığını nəzərə alaraq 2006-cı ildə dahi Üz.Hacıbəylinin “ Leyli və Məcnun ”operası ona həvalə olunub.

Bu məsuliyyətli işin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gələrək ilk qadın dirijoru adını qazanıb. Bundan əlavə Sevil Hacıyeva Üz. HAcıbəylinin “O, olmasın, bu, olsun ”, “Arşın mal alan ” musiqili komediyalarına , M.Maqomayevin “ Şah İsmayıl ”, Z. Hacıbəyovun “ Aşıq Qərib “ operalarına, həmçinin bir neçə balet tamaşalarına - İ. Ştrausun “ Düyməcik ” və Əfrasiyyab Bədəlbəylinin “ Qız qalası ” baletlərinə müvəffəqiyyətlə dirijorluq edir.

 2013 –cü ildə Üz. Hacıbəylinin daha bir ölməz əsəri “Əsli və Kərəm”, 2019-cu ildə Nazim Əliverdibəyovun “Cırtdan” operasını bərpa edib.  Opera və balet teatrının kollektivi ilə Qətər dövləti və Türkiyə respublikasında keçirilən qastrol səfərlərində, eyni zamanda Azərbaycanda keçirilən  Üzeyir Hacıbəyli “ adına Beynəlxalq musiqi festivalı və beynəlxalq “ İpək yolu “ festivallarında , həmçinin bölgələrə qastrol səfərlərində uğurla çıxış edərək orkestri böyük məharətlə idarə edib. O, 3 dəfə Prezident mükafatına layiq görülüb

Allah xeyirli ömür nəsib etsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının redaktoru

Vətən sevgisinin yükünü çəkən könül, zamanla bu yükü poetik sözə çevirirsə, bu, artıq, estetik mətn olmağın yanında, bir ulusun duyğu atlasına dönür. Qoşalı der, Şuşalı professor-doktor Elçin İskəndərzadənin “Mənim Şuşa Dastanım” adlı şeirlər kitabı da məhz bu məzmun və mahiyyətdədir. Bu kitab fərdi yaddaş ilə ulusal yaddaşın kəsişdiyi - daha doğrusu, qovuşduğu nöqtədə səslənən nisgilli bir ağı, vurğulu bir nəğmə, dirəniş yüklü dastan kimi oxunmalıdır.

İctimaiyyətin daha çox şair və ictimai xadim kimi tanıdığı Elçin İskəndərzadə, bundan öncə (yaxud eyni zamanda) vətənin gözəlliklərini – belə demək mümkünsə – mühəndis təfəkkürü ilə qavrayıb, dəyərləndirib; yurdu əlindən alındıqdan sonra isə onu sözlərlə yenidən inşa etməyə çalışan bir ruhi güc memarı kimi çıxış edib. -

“Ölsəm, Şuşa torpağını,

Tökün gözümə, gözümə”… -

Mən onun bu poetik vəsiyyətini 2006-cı ildə Əskişəhir Kültür Evində - Yunus Əmrə Şeir-Sənət Həftəsinin açılışındakı çıxışında canlı dinləmişəm.

1964-cü ildə Şuşada doğulan Prof.Dr. İskəndərzadənin poeziyasında “ana yurd” bir məkan olmağın yanında, zamanın içindən keçən mənəvi bir ocaqdır. “Mənim Şuşa dastanım” adlı kitab da bu mənanın poetik biçimdə toxunmuş halı və xalısıdır.

Əsər klassik poeziya toplusu formasında deyil, içsəl bir gəzi və tarixi yaddaş gündəliyi kimi qurulub. Ayrılıqla başlanan bu dastan özləmlə böyüyür, Zəfərlə yuyulur, həyəcanlı qovuşma ilə tamamlanır. Beş bölmədən ibarət olan bu əsərin hər bir səhifəsində həm tarixi, həm də duyğusal izlər görünməkdədir.

Bu görünüş, ayrılığın əlifbası, şəhidliyin qutsallığı, qaziliyin qüruru ilə yeni məzmun qatları qazanır.

Təsadüfi deyil ki, kitabın birinci bölmə “Ayrılıq əlifbası” adlanır. Burada şairin Şuşadan zorla ayrılma faciəsini lirik ağı formasında necə poetik hala gətirdiyinə tanıq oluruq. Bu parçalar elə təsirlidir, elə təsirlidir!.. - Təsəvvür edin: insan yalnız şəhərindən deyil, uşaqlığından, dostlarından, gələcəyindən də ayrılır. Bir yerdə şair belə səslənir:

“Bir yola çıxdıq,

Bir yola çıxırdıq,

Bir uzun yola…

Bilmirdik bu yollar bizi hara aparır…”

Bu misralardakı “yol” yalnız fiziki deyil, varlıqla bağlı bir ulu xəttdir. Ustadlar ustadı Aşıq Veysəl necə deyirdi? –

“Uzun, incə bir yoldayım,

Yürüyorum gündüz-gecə.

Bilmiyorum, nə haldayım,

Yürüyorum gündüz-gecə,

                     gündüz-gecə”…

Bəli, “Mənim Şuşa Dastanım”dakı Şuşa coğrafi ünvan olmaqla yanaşı, insan kimliyinin xəritəsində önəmli bir mayak rolundadır. Elə bir kimlik xəritəsi ki, Şuşa küləyinin səsi və Xarıbülbülün qoxusu onun hər tərəfində duyulur.

İkinci və üçüncü bölmələrdə yer alan “Zəfərli şeirlər” və “Özləmli şeirlər” kitabın ritmini dəyişir. Artıq “gözlənti” yerini “qayıdış”a verir; lakin qayıdış da öz içində bir sevda ağrısı daşıyır. Xarıbülbül sadəcə bir çiçək olmaq taleyini çoxdan ötüb keçib axı… o lap çoxdan itirilmiş zamanın və susmuş səslərin simvoludur...

“”Vətən bağı" al-əlvandır,

Yox içində xarı bülbül.

Bu nə əzablı dövrandır,

Köksün altı, sarı bülbül?

…Bülbül səni kim uçurtdu,

Kim daldan dala qaçırtdı,

Kim sənə badə içirtdi,

Kimlər oldu sarı, bülbül?!”

- Ağabəyim ağa Cavanşir XIX yüzil önclərində, Arazın o tayında, səhərin gülşən çağında belə çağırıb…

Eh!… qərinələr sonra - 1992-ci il mayın 8-dən etibarən Şuşa da, Xarıbülbül də, oralarla bağlı hər şey, hər şey yenidən qaranlığa qərq oldu. Yenə, harda bir bülbül oxusa, ağıl aparır, dinləyənə yağı olurdu…-Sanki qadınlı-kişili hamı bayatı deyir, şərqi söyləyir, türkü çağırırdı:

“Bülbül, geyibsən al yaşıl,

Qolların boynumdan aşır.

Ağlamaq mənə yaraşır,

Qoy ağlayım, barı, bülbül”!..

Beləliklə, Şuşada doğulmuş, uzun illər əli, ürəyi Şuşaya uzanıqlı qalmış Elçin İskəndərzadənin yeni kitabında Xarıbülbül – küləklərlə danışan, daşlarla susan, dağlarla ağlayan bir dildir. Ancaq bu, nə küləkdə, nə dağda-daşda, nə də danışmaqda, sükutda və gözyaşında qalmayıb əvəl-Allah! Şair-professor Zəfər qazanmış ölkənin qürurlu vətəndaşıdır və bu vətəndaşlığın şərəf-şanı da, məsuliyyəti də “Mənim Şuşa dastanım”da öz yerini - daha doğrusu, öz göyüzünü alıb!

Burada, həmçinin dastanvari lirizmdən söz aça bilərik.

Elçin İskəndərzadənin dili nə tamamilə xalq şeirinin sadəliyinə, nə də divan poeziyasının ağır təmtərağına söykənir. Sanki o, öz poetik dilini yaradıb: texnika ilə yoğrulmuş hisslər, elmi düşüncə ilə işlənmiş metaforlar… Onun poeziyası bir uşağın saflığı ilə bir babanın hikmətini vəhdətdə yaşadır. Bəzi misralar çağdaş türk poeziyası ilə səsləşdiyi halda, bəziləri klassik aşıq poeziyasının orbitində dolaşır:

“Bu ayrılıq, bu həsrət

Şükür ki, başa çatır.

Evimizə gedirəm,

evimiz Şuşadadır”.

Bu - sanki sadə, lakin dərin misralar bir millətin taleyini ifadə edir. Çünki burada “ev” deyilən fiziki məkanlıqdan ötə - ulusun ruhudur. “Təkcə onun yox, hamımızın evi Şuşadadır və poeziyamız da bu azad Şuşaya doğru uçur” (Vaqif Yusifli).

Tarixə vurğu, gələcəyə məktub mahiyyətində olan bu kitab, yalnız ədəbiyyatsevərlər üçün deyil, tarixçilər, mədəniyyət araşdırmaçıları və siyasətçilər üçün də önəmli çağırışlar daşıyır. Çünki bu şeirlər ulusumuzun 30 il sürən işğal dönəmində yaşatdığı yaddaşı, ümidi və dirənişi “sənədləşdirir”...

Əlbəttə, hər birimizin içində bir Şuşa vardı, var və var olacaq!

Bu gün Şuşa Azərbaycan üçün olduğu kimi, bütün Türk dünyası, ondan o yana İslam dünyası üçün mənəvi məqam, dirçəliş simvoluna çevrilib.

Elçin İskəndərzadənin bu kitabı Şuşanın yalnız maddi yox, mənəvi qurtuluşunun da poetik ifadəsidir. Kitab Xarıbülbül qədər zərif, Şuşa qalası qədər qürurludur.

Uzun sözün qısası,

“Mənim Şuşa dastanım”ı əlində tutan oxucu bir ulusun ürək döyüntülərini hiss edə bilər...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2025)

Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Günəş yavaş-yavaş üfüqdən boylanır. Pəncərədən içəri daxil olan günəşin şüaları otağı isidir. Bu işıq otağa səssiz bir sabah sükunəti bəxş edir. Oyanmaqla oyanmamaq arasında bir yerdə həyat yenidən başlayır. Sən bu anda var olursan. Bir günəşin işığında, səhərin qoynunda yavaş-yavaş yelləndiyini hiss edirsən. İçinlə dünyanı görürsən.

Bu anlar o qədər saf, gözəldir ki, sən bu səssizliyin içində sanki kainatı duyursan. Mavi səmanın üzərində süzən buludlar kimi sən də azadsan. Sonsuzluğa yelkən açıb üfüqlərə doğru yol alırsan. Kiçik dalğaların üstündə hərəkət edərək, səssizliyin içinə qarışan suyun ahəngi kimi sən də sərbəst axırsan — heç bir sahilə tabe olmadan.

Hər şey sakit, hər şey yavaş və dərin. Sanki zaman dayanıb, səni bu anın içində saxlayır. Sən bu anda yox olmursan, əksinə, bu anla bütövləşirsən. Bəzən bir günəş şüasıyla doğular insan içindən. Və gözəl şeylər səssizcə pıçıldayar qulağına. Sənin içində təşəkkür hissi doğar — bu ana, bu günə, bu səssizliyə görə. Çünki bəzən xoşbəxtlik nə səsdədir, nə də səs-küydə. O, bu anın, bu səssizliyin içində gizlənib səni gözləyir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun ifası çox bəyənilir.

Böyük pərəstişkar ordusu var.

Cazımıza yeni nəfəs, yeni həyat verib.

Söhbət Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Artisti Nurlan Növrəslidən gedir. Və bu gün onun doğum günüdür.

Nurlan Novrəsli 16 iyul 1984-cü ildə Bakı şəhərində anadan olub. Dahi azərbaycan şairi Mirzə Ələsgər Növrəsin nəticəsidir. 1993–2002-ci illərdə Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinin kaman və xanəndəlik sinfində təhsil alıb. 2006-cı ildə Bakı Musiqi Akademiyasının "solo oxuma" fakültəsini, professor Elmira Quliyevanın sinfini bitirib. Musiqi məktəbləri arasında keçirilən VII Respublika müsabiqəsinin laureatı olub.

İlk olaraq Space telekanalının təqdim etdiyi "Azəri Star–2004" musiqi-televiziya müsabiqəsində iştirak etdiyi dövrdə geniş tamaşaçı kütləsi tərəfindən tanınıb. O bu müsabiqədə İlhamə Quliyeva və Faiq Sücəddinov kimi tanınmış sənətkarların xüsusi rəğbətini qazanıb və yarışmanın finalçısı olub. Növrəsli 2006-cı ildə Qazaxıstanda keçirilən "CAHAN DALA" IX Populyar musiqi və mahnı müsabiqəsinin laureatı, I yerin qalibidir.

Mütamadi olaraq Azərbaycan Televiziyasının önəmli rəsmi gecələrində və tədbirlərində iştirak edir. O həmçinin Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin təşəbbüsü ilə Azərbaycan Mədəniyyəti günlərində Azərbaycanı təmsil edib. İstedadlı müğənni olmasıyla bərabər, həm də gözəl kaman və skripka ustasıdır.

Allah xeyirli ömür nəsib etsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2025)

İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

“Azərbaycan milli mətbuatının 150 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığı Sərəncamda oxuyuruq: “…görkəmli ziyalı, təbiətşünas alim və maarifçi-publisist Həsən bəy Zərdabinin Azərbaycan dilində nəşr etdirdiyi “Əkinçi” qəzeti milli mətbuatımızın ilk nümunəsi və ölkəmizin həyatında mühüm hadisə kimi tarixədüşmüşdür. Cəmi iki il fəaliyyət göstərən qəzetmaarifçi ideyaların carçısı olmuş, cəhalətə və xurafata qarşı kəskin məqalələr dərc etmiş, milli özünüdərkin,ictimai, siyasi və bədii fikrin inkişafına, mütərəqqi jurnalist nəslinin yetişməsinə önəmli töhfə vermişdir”.

Artıq “Əkinçi”nin nəşr olunmasından 150 il ötür.

Mənbələr göstərir ki, Azərbaycanda milli mətbuat və milli mətbəə yaratmaq təşəbbüsləri XIX əsrin birinci yarısından başlamışdır. Hələ 1832-ci ildə “Tiflis əxbarı” və 1845-ci ildə “Qafqazski vestnik” qəzetlərinə əlavə şəklində “Qafqazın bu tərəfinin xəbərləri” adlı azərbaycanca vərəqələr buraxılmışdır. Əlbəttə, rəsmi bülleten xarakteri daşıyan bu vərəqələri müstəqil milli mətbuat nümunələri hesab etmək mümkün deyil. Lakin bunları milli mətbuatın yaranmasına hazırlıq saymaq mümkündür.

Ə.Ə.Səidzadənin “Ədəbiyyat” qəzetinin 1940-cı il tarixli 31 saylı nomrəsindəki məqaləsindən o da məlum olur ki,1841-ci ildə M.F.Axundzadə və M.Ş.Vazeh tərəfindən Tiflisdə mətbəə yaratmağa cəhd göstərilmişdir. Lakin bu təşəbbüs baş tutmamışdır.

1870-ci ildə H.Zərdabinin dostu X.Cenk rus dilində “Bakinski listok” adlı qəzet nəşr etmək üçün müraciət etmişdir. Az sonra Qafqaz canişinliyinə yazdığı əlavə məlumatda X.Cenk qəzetdə həmçinin Azərbaycan dilində məqalələr şöbəsinin açılmasına da icazə istəmişdir. (Təəssüf ki, həmin qəzetin  ancaq bir nömrəsində azərbaycanca yazı dərc olunmuşdur.)  Belə ehtimal olunur ki, Cenki bu işə təşviq edən elə onun yaxın dostu H.Zərdabi olmuşdur.

Xalqı maarifləndirmək, onun tərəqqisinə nail olmaq H.Zərdabinin həyatının qayəsi idi. O, bu yolda mətbuatın roluna xüsusi önəm verir və deyirdi ki, xalqa “qəzet verə bilsəm, onların dünyagörüşünü tamamilə dəyişə” bilərəm. O, 1906-cı ildə "Həyat" qəzetində çap etdirdiyi "Rusiyada əvvəlinci türk qəzeti" adlı məqaləsində  yazırdı: "Hər kəsi çağırıram - gəlməyir, göstərirəm - görməyir, deyirəm - qanmayır. Belədə qəzet çıxarmaqdan savayı bir qeyri əlac yoxdur ki, kağızın üstə yazılmış doğru sözlər qapı-pəncərələrdən o iman mənzillərinə çata bilsin. Heç olmaz ki, doğru sözlər yerdə qalsın. Hər ildə on qəzet oxuyandan birisi oxuduğunu qansa, onların qədəri ilbəil artar. Axırda o bənd ki, suyun qabağını kəsmişdi və suyu axmağa qoymurdu, rəxnə tapar və su mürur ilə bəndi uçurub aparar. Sonra düşmənin düşmənliyi, dostun dostluğu və dost göstərən doğru yolun doğru olmağı aşkar olar".

Həsənbəy Zərdabi qəzet çıxarmaq fikrinə hələ Qubada mahal məhkəməsinin katibi işlədiyi dövrdə -1868-ci ildən düşmüşdü. Lakin çar idarələrindəki süründürməçilik, hərc-mərclik onun qəzet nəşr etmək arzusunu uzun müddət çin olmağa qoymamışdı. Hənifə xanım Məlikovanın yazdığı kimi “qəzetin nəşrinə icazə alma 7 il çəkdi”. Zərdabinin qəzet nəşr etmək üçün rəsmi orqanlara ilk müraciəti 1873-cü ilin aprel ayında oldu.

Sonralar Həsən bəy "Həyat" qəzetində həmin hadisəni belə xatırlayırdı: "O vaxt general Staroselski bizim qubernator idi, o, özü xalis rus, arvadı isə gürcü qızı idi. Bu qadın yerli Qafqaz əhalisinə hörmət bəsləyir və onlarla dostluq edirdi, mən öz dərdimi ona söylədim; qəzeti "Əkinçi" adlandırmağı və orada guya əkinçilik və kənd təsərrüfatı haqqında məqalələr dərc etməyi bildirməyi bu qadın mənə məsləhət gördü; o, özü senzor olmağa razılıq verdi və nəhayət, bu ruhda ərizə verib qəzetin nəşri üçün icazə aldım". 

H.Zərdabinin 1873-cü ilin aprel ayının 12-də Bakı qubernatoru D.S.Staroselskiyə ünvanladığı ərizədə yazılmışdı: “Quba mülkədarı general-mayor Abdulla Ağa Bakıxanov (Abbasqulu ağa Bakıxanovun qardaşı-İ.V.) mənə Bakı şəhərində tatar (azərbaycan-İ.V.) dilində pulsuz olaraq qəzet nəşr etmək məqsədi ilə mətbəə açmaqdan ötrü 1000 manat pul verir. Bu təsadüfdən istifadə edərək mən aşağıdakı şərtlər asasında qəzet nəşr etməyi qərara almışam: birincisi, qəzetin redaktorluq və naşirlik vəzifəsini öz öhdəmə götürürəm; ikincisi, qəzet Bakı şəhərində, Zaqafqaziya ölkəsinin bütün müsəlman xalqlarının başa düşəcəyi tatar dilinin Azərbaycan ləhcəsində nəşr olunacaqdır; üçüncüsü, ilk vaxtlar qəzet iki həftədə bir dəfə, bir çap vərəqi həcmində buraxılacaqdır; dördüncüsü, ilk vaxtlar qəzetin abunə qiyməti, göndərmək və çatdırmaq da daxil olmaqla ildə iki manat olacaqdır; beşincisi, qəzetin nəşri, kağızı üçün xərclər, xidmətçilər və mətbəə binası tutmaq üçün xərclər çıxılmaqla, qəzet üçün toplanan pul Bakıda təsis edilmiş müsəlman şagirdlərinə yardım cəmiyyətinin xeyrinə sərf olunacaqdır; altıncısı, qəzet “Əkinçi” (“Paxar”) adlanacaqdır; yeddincisi, qəzetin nəşrinə 1873-cü ilin sentyabrından başlanacaqdır”.

H.Zərdabi qəzetin nəşrinə həmin ilin sentyabrından başlamağı nəzərdə tutsa da, ucqarlarda milli mətbuat yaratmaq fikri hakim dairələri ciddi narahat etdiyi üçün müxtəlif bəhanələrlə iş uzadılırdı.  Belə bir mühitdə qəzet çıxarmaq M.F.Axundzadənin dediyi kimi, "dağ çapmaq kimi" bir işə bənzəyirdi.

Xüsusən qəzetin proqramındakı “Qəzet yerli ehtiyac və təlabata həsr olunan baş məqalələr də verəcəkdir” maddəsi ciddi müzakirələrə səbəb olmuşdu. Süründürməçiliklər və uzun-uzadı yazışmalar başlanmışdı. O, zaman Qafqazın mərkəzi Tiflis sayılırdı və bütün yekun qərarlar oradan verilirdi. H.Zərdabi düz ilyarım Tiflis və Bakı dəftərxanaları arasında ayaq döydü.

Onun qətiyyəti və əzmkarlığı, çoxsaylı izah və əsaslandırmalarından sonra Qafqaz canişinliyi 5 oktyabr 1874-cü il tarixli 5440 nömrəli sənədlə “Əkinçi”nin nəşrinə icazə verdi və senzura işləri Bakı Qubernatorluğuna tapşırıldı.

Filologiya elmləri namizədi V.Məmmədov H.Zərdabinin 1873-cü il 7 iyun tarixli məktubuna istinadən bildirir ki, Tiflisdən qəzetin nəşrinə icazə verilməsində və qəzetin oxucular arasında yayılmasında tanınmış Azərbaycan mütəfəkkiri M.F.Axundzadənin böyük köməkliyi olmuşdur.

Qəzetin nəşrinə icazə alınsa da, qarşıda çox ciddi çətinliklər dururdu. Naşir yuxarıda adı çəkilən “Rusiyada əvvəlinci türk qəzeti” məqaləsində bu çətinliklər barədə belə yazırdı:  "Bəs qəzeti necə çıxardım? Qəzetin çıxarılması üçün mətbəə yox, çapçı yox, hürufat yox, pul yox, kitabxana yox, əmələ yox. Bir-iki yüzdən artıq oxuyan da olmayacaq…”. Həsən bəy özünün gərgin əməyi, həmyerlilərinin, dost və tanışlarının köməyi ilə bu çətinliklərin öhdəsindən gələ bildi. Lakin ayrıca mətbəə açmağa imkanı olmadığı üçün D.S,Staroselski yenə də Zərdabinin köməyinə gəlir, ona qəzetin quberniya mətbəəsində  çap olunmasına icazə verir.

Həhayət, 1875-ci ilin iyul ayının 22-də “Əkinçi” qəzetinin ilk nömrəsi çap olunur. Beləliklə, Azərbaycanda ilk milli qəzet nəşrə başlayır, milli mətbuatın əsası qoyulur. H.Zərdabinin ömür-gün yoldaşı H.Məlikova həmin günü xatırlayaraq yazırdı: “Həsən bəyin gözləri sevincdən yaşarmışdı. O çox həyəcanlı halda evə gəldi. Bu gün onun həyatının ən xoşbəxt günü idi”.

Qəzetin ilk nömrəsi iki sütuna ayrılmış 8 səhifədən ibarət idi. İlk nömrə “Daxiliyyə”,"Əkin və ziraət xəbərləri", "Elm xəbərləri", "Tazə xəbərlər” kimi şöbələrdən ibarət idi.

Baş məqalə “Daxiliyyə” başlığı altında naşirin imzası ilə getmişdir. Bu yazını “Əkinçi”nin məramnaməsi də adlandırmaq olardı. Burda qəzetin fəaliyyət dairəsi, istiqaməti, xətti-hərəkəti müəyyən olunur, şöbələrin adları, səciyyələri müəyyənləşdirilir, vəzifə və məqsədləri göstərilirdi.

Baş məqalənin ardınca gələn “İkinci daxiliyyə” adlı məqalədə isə 1876-cı ildən Qafqazda tətbiq olunacaq ticarət qayda-qanunları haqqında məlumat verilirdi.

“Əkin və ziraət xəbərləri” (1876-cı ilin 7-ci nömrəsindən etibarən “Əkin və ziraət xəbərləri” şöbəsi “Əf-ali-əhli-dəhat” adlanmışdı.) və “Elm xəbərləri” şöbələrində heyvandarlıq və əkinçiliyə aid materiallar dərc olunmuşdu.  

Sonuncu şöbə olan “Tazə xəbərlər” şöbəsində siyasət və məhkəmə işlərinə, ticarətə, tibbi məsələlərə dair kiçik həcmli və oxunaqlı xəbərlər verilmişdi. Bu şöbənin digər şöbələrdən bir fərqi də yazıların sayca çox, həcmcə yığcam olması idi. (Sonralar qəzetin 6-cı nömrəsindən etibarən “Məktubat” şöbəsi də meydana gəlmişdi.)

“Əkinçi” beynəlxalq əks-səda doğurmuşdu. Bu qəzet bütün Şərqdə Avropa üslubunda nəşr olunan birinci mətbuat orqanı idi. Hənifə xanım Məlikova “Revolyusiya və kultura” jurnalının 1939-cu il tarixli 6 saylı nömrəsində çap olunmuş xatirəsində "Əkinçi"nin yayıldığı geniş coğrafiyaya toxunaraq yazırdı: “Qəzet Rusiyadakı bütün müsəlmanları yerindən tərpətmişdi. O, elektrik cərəyanı kimi bütün müsəlman aləminin içərisindən keçmişdi…Qəzetin ilk abunəciləri, onu birinci sırada salamlayanlar Omskdan, Tümendən, Çistopaldan olan sibirlilər, Orenburq, Ufa, Volqaboyu tatarları idilər”.

Qəzeti nəşr etməkdə Həsən bəyin əsas məqsədi xalqı maarifə, elmə, təhsilə səsləmək, onu zülm və cəhalətdən qurtarmaq, qəflət yuxusundan oyatmaq idi.O, "Əkinçi" qəzetinin əsas məqsəd və vəzifələrindən bəhs edərək yazırdı: "Qəzetin muradı xalqın gözünü açmaqdır, həyatda olan işləri ayna kimi xalqa göstərsin ki, xalq da onun əlacının dalınca getsin. Heç rəvadırmı yoxsulluqdan danışarkən onun səbəbi elmsiz qalmağımızdan danışmayaq? Biz müsəlmanlar elmdən vəba naxoşluğundan qorxan kimi qorxuruq. Əgər işlərimiz belə gedərsə, biz məğlub olub getdikcə aradan çıxacağıq. Elmsizlik böyük fəlakətdir. Bizim həmvətənlər olan gürcü, erməni xalqları təhsil etsinlər, maarif sahəsində gündən-günə irəli getsinlər, amma bizlər "Allahdan buyruq, ağzımıza quyruq" deyib duraq. Ey müsəlmanların millət təəssübü çəkən kəslər, bir gözünüzü açıb dünyaya tamaşa edin və fikirləşin: "Tələf olmaqmı istəyirsiniz?"

Qəzet öz ətrafında dövrünün M.F.Axundzadə, S.Ə.Şirvani, N.B.Vəzirov, Ə.Heydəri, M.Dərbəndi və digər  qabaqcıl fikirli, demokratik əqidəli, aydın ideyalı görkəmli maarifçiləri toplamışdı. "Əkinçi"nin əməkdaşlarının da başlıca məqsədi xalqın həyatında hökm sürən fanatizmə, cəhalətə qarşı çevrilib, xalqı elmə, maarifə, tərəqqiyə çağırıb, onun elmi-mədəni səviyyəsini yüksəltmək idi.

Qəzet  cəmiyyətdəki xəstə halları sağaltmağın çarəsini hər şeydən əvvəl xalqın maariflənməsində, mədəni təqəqqi yoluna çıxmasında görür, təhsil işlərinə, təlim və tərbiyə məsələlərinə ciddi əhəmiyyət verirdi. Qəzetin səhifələrində  elm və təhsilin faydasından bəhs olunur, gənclər məktəbə çağrılır, köhnə təlim-tərbiyə üsulları pislənilir, mollaxana və mədrəsələrdəki nöqsanlar tənqid olunur, dünyəvi elmlər və onların öyrədilməsi təbliğ edilirdi. Yeni tipli məktəblərin açılması, ana dilli tədrisin təşkili, ana dilli dərsliklərin yazılması təşviq edilirdi. Həsən bəy belə hesab edirdi ki, öz düşmənlərimizlə mübarizədə məğlub olmamaq üçün mütləq  elm təhsil etmək lazımdır. O yazırdı: “Bizim ilə zindəganlıq cəngi edən millətlər elm təhsil edirlər. Ona binaən gərək biz də elm təhsil  edək ki, onlara zindəganlıq cəngində qalib olmasaq da, onların bərabərində dayanıb duraq, yoxsa dövlət və xoşgüzaranlıq onların əlinə keçəcəkdir və bizlər mürur ilə zindəganlıq cəngində məğlub olub, tələf olacağıq”. Bir sözlə, qəzet maarifçilik ideyalarını özünə bayraq etmişdi.

“Əkinçi” qəzeti gerilik və ətalətə, köhnəlmiş adət-ənənələrə, dini xurafata, orta əsr zehniyyətinə qarşı açıq mübarizə aparırdı. “Jurnalist” təxəllüslü bir publisist “Ədəbiyyat” qəzetinin 1936-cı il tarixli 11-ci sayında obrazlı şəkildə yazırdı:  “Əkinçi”…sanki ordusuz hücuma keçən bir komandanın sıyrılmış qılıncına bənzəyirdi. Bu qılıncla Həsənbəy avamlıq və cəhalətin qara pərdələrini yirtmaq, xalqına işıq yolu açmaq arzusunda bulunurdu”.

Qəzet insanlarımızı zamanla, dövrlə ayaqlaşmağa çağırdı. H.Vəzirov qəzetin səhifələrində yazırdı: ”Hərdən tənha oturub fikir edirəm: xudavəndə, bizim axırımız necə olacaq? Ağlımız ata-baba ağlı, getdiyimiz ata-baba yolu… Ata-babamız xoruz və qoç döyüçdürüb, it boğuşdurub, qurşaq tutdurub, dərviş nağılına qulaq asıb, qızıl quş saxlayıb günlərin keçirib. Biz də ki, bu yolu gedirik, tələf olacayıq. Səbəb ki, zəmanə dəyişilib”.

H.Zərdabi göstərirdi ki, yaşadığımız dünya daim dəyişməkdədir  və bu  prosesi heç kim saxlya bilməz. Bizdən tələb olunan budur ki, işlərimizi zamanın və dünyanın dəyişməsinə uyğun quraq, dünyanın axarı ilə gedən qanunlara qarşı çıxmayaq, tərəqqi yolunda irəliləyişimizə mane ola biləcək zərərli vərdişlərdən əl çəkək.

 “Əkinçi” bir çox yazılarında feodal istismarına qarşı etiraz edir, xalqı var-yoxdan çıxaran, onun hüquqlarını əlindən alan, insan şəxsiyyətini tapdalayan mühafizəkar qüvvələri tənqid edirdi. Qəzet insanların adi hüquqlardan belə məhrum olduğunu açıqcasına deyirdi, fikir və söz azadlığının olmamasından bəhs edirdi. “Əkinçi”lər içtimai quruluşun maarif gücü ilə dəyişəcəyinə ümid bəsləyirdilər, elmi tərəqqini azadlığın əsas şərtlərindən hesab edirdilər. Elmi və texniki tərəqqini xalqın həyat tərzini yaxşılaşdıran əsas amillərdən sayırdılar.

“Əkinçi” qadın azadlığı və təhsili ideyasını tərənnüm edir, qadını qul sayan dini-mistik zehniyyətin acınacaqlı mənzərəsini göz önündə canlandırır, köhnə dünyanının hər cür mənfur adət-ənənlərini ifşa edirdi. Qəzet qızların vaxtsız ərə verilməsinin böyük zərərlərini elmi dəlillərlə sübut edir ki, 20 yaşdan aşağı olan kəbinlər qüsürludür. “Əkinçi” qəzeti qadını güçsüz, naqis məxluq sayan şəriət ehkamlarını ifşa edir, onu mübariz, ağıllı və cəsur xilqət kimi təqdim edirdi. Qəzet Azərbaycan qadınını savadlı görmək istəyirdi, çünki qadın eyni zamanda anadır, gənc nəslin tərbiyəçisidir. Ancaq elmli, savadlı ana öz övladının tərbiyəsi ilə layiqincə məşğul olar.

Qəzet xalqların dinçlik və dostluq şəraitində yaşamalarının böyük tərənnümçüsü idi. Ədalətsiz müharibələr dəlilik, yoluxucu “beyin naxoşluğu” adlandırılırdı.

“Əkinçi” qəzeti kənd əhalisinin gündəlik işlərini də ardıcıl işıqlandırırdı. H.Zərdabi qəzet vasitəsi ilə kənd təsərrüfatı məsələlərini şərh edir, məhsuldarlığı yüksəltməyin elmi-təcrübi yollarının anlaşıqlı bir dillə oxucularına çatdırırdı.

Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda və mətbuat dilinin formalaşmasında da “Əkinçi”nin müstəsna xidmətləri olmuşdur. Moskvada qəzetin ilk nömrələri ilə tanış olan N.Vəzirov Həsənbəyə yazdığı məktubda qeyd edirdi ki, “Əkinçi” mənim ana dili müəllimimdir”.  S.Ə.Şirvani “öz qədimi lisanımızda haman, qəzetə çapını edib unvan” söyləyərək Zərdabinin ana dilində qəzet çap etdirməsini təqdir edirdi.

Hələ qəzetin nəşrə başlaması ərəfəsində M.F.Axundov Tiflisdən Həsənbəyə məktubda ona yazırdı: “Sizin qəzetinizin əsas məziyyətlərindən biri ifadənin gözəlliyi, ibarələrin zərifliyi və aydınlığı, orfoqrafiyanın düzgünlüyü olmalıdır. Çünki sizin qəzetiniz başqa məsələlərlə yanaşı, Azərbaycan yazısını (dilini) düzgün olmayan ifadələrdən təmizləməyə çalışmalı, bu dildə yazan bütün adamlar üçün nümunə olmalıdır”. Həsənbəy özü də bunun tərəfdarı idi. O, jurnalistlərdən tələb edirdi ki, “qəzeti… camaatın ana dilində yazsınlar”. Çünki “qəzet camaat üçündür, camaat qəzet üçün deyil”. Zərdabi doğma dilinə arxa çevirən dönükləri tənqid edir, xalqın arzu və istəklərinin onun doğma dilində əks etdirməyi mətbuatın müqəddəs vəzifəsi sayırdı. Qəzetdə müsəlman mahallarından ərəb və fars dillərində göndərilən müxbir məqalələri Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək müəlliflərinə göndərilirdi ki, onlar ana dilində yazmağı öyrənsinlər. Təsadüfi deyil ki, Ə.Topçubaşov “Əkinşi”nin 50 illiyinə həsr olunmuş “Azərbaycanın mayakı” adlı xatirə məqaləsində “Əkinçi”nin nəşri zamanı Həsənbəy Zərdabinin Azərbaycan-türk dilinin saflığı uğrunda mübarizə  apardığını, onu ərəb-fars tərkiblərindən təmizləməyə çalışdığını xüsusi olaraq nəzərə çatdırırdı. 

“Əkinçi”nin milli mətbuatımızın və maarifçilik hərəkatı tarixində böyük rolü həm də bunda idi ki, qəzet demokratik əhval-ruhiyyəli gənclərin, yazıçı və şairlərin toplandığı mərkəzə çevrilmişdi. Xalq yazıcısı M.İbrahimov “Əkinçi”nin maarifçi-realist ədəbiyyatın inkişafına təsirindən bəhs edərək yazırdı: “Keçən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq, Azərbaycanda mətbuatın yaranması ədəbiyyatın inkişafına olduqca müsbət təsir göstərir, onun mündəricə və formasının genişlənməsinə, kütləviləşməsinə, yayılmasına və demokratikləşməsinə kömək edir”.  Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanda ədəbi-bədii əsərlərin milli mətbuat səhifələrində nəşri də ilk dəfə “Əkinçi” ilə başlanmışdır.

“Əkinçi” ədəbiyyat və incəsənətin saflığı uğrunda mübarizəni, əsasən, üç istiqamətdə aparırdı: birincisi, ədəbiyyat və sənətdə realizm uğrunda mübarizə; ikincisi, dini-mərsiyə ədəbiyyatı əleyhinə mübarizə; üçüncüsü, ictimai satira uğrunda mübarizə. Qəzet bütün nəşri müddətində 150-dək ədəbi-tənqidi məqalə, şeir, felyeton, hekayə, oçerk və s. dərc etmişdi. Bu materialların əsas müəllifləri H.Zərdabi ilə yanaşı, M.F.Axundzadə, S.Ə.Şirvani, N.Vəzirov, Ə.Adıgözəlov (Gorani), M.H.Əlqədari, H.S.R.Əmirzadə, M.Vəliyev, Ə.Qəvaid, Ə.Heydəri, M.K.Əsgərzadə və digərləri olmuşlar.

Ümumiyyətlə, 1875-ci ildə 12, 1876-cı ildə 24, 1877-ci ildə isə 20 sayı (cəmi 56) işıq üzü görmüş “Əkinçi”nin bütün nəşri müddətində onun səhifələrində 1100-dən çox məqalə, məktub, xəbər, şeir və s. materiallar verilmişdir. Burada 21 müxbirin 36 imza ilə 200-dən şox yazısı dərc olunmuşdur. (Yazıların əksər qismi imzasız getmişdir.)  Tədqiqatçılar qəzetin müxbirlərini müntəzəm çıxış edənlər (Ə.Adıgözəlov (Gorani), Ə.Heydəri, M.Dərbəndi və b.), hərdənbir yazanlar (M.Ə.Şirvani, X.Qorxmazov və b.), mürtəce müxbirlər (H,Qarabaği, kapitan Sultanov, “Badkubəli Molla və b.), təsadüfi yazanlar (Şeyxül-islam Axund Əhməd Hüseynzadə, Ə.Elçinzadə, Məmmədrəhim bəy, M.Ə.Səlyani və b.) və  imzasız yazanlar (A.Haqverdiyev Qarabaği və b.) kimi qruplaşdırırlar.

Təəssüf ki, əsas qayəsi xalq arasında mütərəqqi ideyaları yaymaq,  xalqı maarifə, elmə, təhsilə səsləmək, onu zülm və cəhalətdən qurtarmaq, qəflət yuxusundan oyatmaq olan  “Əkinçi”nin demokratik ideyaları mürtəce qüvvələri – bəylər, ruhanilər və çar məmurlarını hiddətləndirirdi. Qəzet məhz bu qaragüruhçu qüvvələrin fitnə-fəsadı ilə bağlandı. ”Əkinçi”nin 1877-ci il sentyabrın 29-da çıxmış 20-ci nömrəsində belə bir elan verilmişdi: “Biz naxoş olduğunuza görə bu ilin axırıncı nömrələri öz vaxtında çıxmayacaq və onların haçan çıxacağı məlum deyil”. Bu, “Əkinçi”mizin öz oxucularına son sözü oldu.

Qəzet bağlansa da, onun demokratik ideyaları yaşayırdı. “Əkinçi” nəinki Azərbaycan, o cümlədən Rusiyada yaşayan müsəlmanların zehnində və qəlbində özünə möhkəm yer eləmişdi. Əlimərdan bəy Topçubaşov haqlı olaraq yazırdı: “Əkinçi”! Bu sözü ürək döyüntüsüz  və həyəcansız dilə gətirmək çətindir. Bu sözdə hər bir azərbaycanlı üçün nə qədər müqəddəslik var! “Əkinçi” müstəqil Azərbaycan üçün, onun dili, xalq mahnıları, poeziyası, tarixi üçün gözəl emblemdir. “Əkinçi” bütün Azərbaycan xalqının təsviri və ona tərif  verilməsidir, onun enerjisinin, onun azad əməyə məhəbbətinin, onun ideya və ideallarının təzahürüdür!”

Bəli, “Əkinçi” milli mətbuatımızın mayakına çevrildi. Xalqımızın milli oyanışında, milli birliyin möhkəmlənməsində böyük əhəmiyyət daşıdı, içtimai fikrin canlanmasına təkan verdi. Şair S.Rüstəmxanlının dediyi kimi, “Biz mətbuat tariximizdən danışanda “Əkinçi”yə istinad edirik. Bu, demokratik qəzetdir və bu günkü tələblər səviyyəsindən baxanda yüksək bir mətbuat səhifəsidir”.

Onun yandırdığı məşəl sonralar yenidən parlayaraq şölələndi. Sonrakı illərdə “Əkinçi”nin başladığı işi davam və inkişaf etdirən, onun ənənələrini yaşadan mətbuat orqanları meydana çıxdı. Bu mənada M.Ə.Rəsulzadə 1952-ci ildə “Azərbaycan” jurnalında haqlı olaraq yazırdı ki, Zərdabi əkdiyi toxumun səmərəsini görən əkinçi kimi vəfat etdi.

Haqlı olaraq “Əkinçi”nin nəşrə başladığı gün milli mətbuatımızın “doğum günü” sayılır.  Bir neçə gündən sonra – 22 iyulda “Əkinçi”mizin növbəti “doğum günü” və 150 yaşı qeyd ediləcəkdir. Həmin həm də Milli Mətbuat və Jurnalistika Günüdür.

Gününüz mübarək, hörmətli mətbuat işçiləri. Sizlərə “Əkinçi” dəyanəti, Zərdabi əzmi və qətiyyəti arzulayırıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

NİGAR RƏFİBƏYLİNİN GÜNDƏLİYİNDƏN SƏHİFƏLƏR

 3 yanvar 1942-ci il.

Bütün günlərim Anarla keçir. Rəsul gedəndən bəri o mənə daha çox bağlanmışdır. Hər gün gəzməyə çıxırıq. Bu gecə anamgildə qaldıq.

 Yanvar, 1942-ci il.

Rəsuldan teleqram gəlmişdir. O, bu günlər gələcəyini vəd edir. Barı tez gəlsin. Biz Anarla yenə sakit gündüz gəzintilərimizə davam edirdik. O, hər gördüyü şey haqqında sual verir. Bəzən mən onun suallarından yoruluram.

Bu vüsala yuxu əhvalı demək mümkün idi,

Əgər olsaydı yuxu dideyi-giryanımıza...

Gecə böyük Füzulinin bu misraları ilə yuxuladım.

18 yanvar 1942-ci il.

Gecə Yazıçılar İttifaqında növbətçi idim. Saat birə qədər orda oturdum. Rahim və Cəfər də orda idilər. Onlar Rahimin şeirlərini, “Şamo” əsərini və “Gizli Bakı”nı Stalin mükafatı üçün hazırlayırdılar.

21 yanvar 1942-ci il

Gündüz şeirləri Yazıçılar İttifaqına apardım. Sonra Mirvaridin yanına getdim.

Yanvar, 1942-ci il.

Rəsula aid olan heç bir şeyə toxuna bilmirəm. Onun əynindən çıxardığı paltarları hələ stulun üstə qalıb. Onları yığışdıra bilmirəm. Küçəyə qaçmaq, küçənin gurultusu içərisində bir dəqiqə qəlbimin səsini eşitməmək istəyirəm. Mən hələ ağlamamışam. Bu, mənimçün böyük qəhrəmanlıqdır. Ancaq bu tökmədiyim göz yaşlarının mənə baha oturduğunu yalnız mən duya bilərəm.

 Mart, 1942-ci il

Kerçdən, Rəsuldan gələn məktubların arası kəsilmişdi. Rəsul yalnız arabir cəbhədə rəşadətlə vuruşan azərbaycanlı döyüşçülər haqqında Azərbaycan Teleqraf Agentliyinə yığcam və qısa oçerk-məqalələr göndərirdi. Göndərdiyi mətnin içində iki kəlmə: “Nigara salam” yaza bilirdi. O vaxtlarda AzTAQ-da işləyən Yefim Qurviç gecə-gündüz, nə zaman olsa telefon edər, bizi sevindirərdi.

Kerçdən gələn məktubların birində Rəsul “Bəxtiyar” şeirini göndərmişdi. Mən bu şeiri Səməd Vurğuna oxudum. Səməd: “Nigar, mən bu şeirin vəznini tuta bilmədim, o nə vəzndə yazılıb?” – dedi.

Şeir on hecalı idi. Çox işlənən on bir hecalı şeirə alışmış qulağımız üçün on hecalı şeir qəribə gəlirdi:

Külək qarı səpələr, Bəxtiyar,

Ağ geyinib təpələr, Bəxtiyar.

1942-ci ilin mart ayı idi. Alman faşistləri Krımda hücuma keçmişdilər. Sovet qoşunları geri çəkilirdi. Sovet məlumat bürosunun xəbərlərini ürək döyüntüsü ilə dinləyirdik. Həmin günlərdə mən başılovlu evdən çıxıb birbaşa Yazıçılar İttifaqına gəldim. İttifaqın birinci katibi Səməd Vurğunun yanına qalxdım. Səməd iş otağında tək idi.

“Səməd, mən cəbhəyə getmək istəyirəm, – dedim. – Mərkəzi Komitədə danış, məni hərbi müxbir kimi göndərsinlər. Burda qala bilmirəm”.

Səməd Vurğun həssas adam idi. Əhvalımı görüb başa düşdü, vəziyyətdən zarafatla çıxmaq istədi. Üzünü mənə tutub tamamilə ciddi ahənglə dedi:

– Mən iki batalyonu hardan alım səni cəbhəyə yola salsın? Bilirsən, indi Krımda kurort-murort yoxdur. Get şeirini yaz, uşağını saxla.

Mənim etirazlarım kömək eləmədi. Mən narazı halda çıxıb gedəndə o, hərbi adam kimi dilləndi:

– Axşam Pedaqoji İnstitutda şeir gecəmiz olacaq, ora gələrsən. Saat 7-də, yadından çıxmasın.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Adətən insan həyatı boyu bir, uzağı iki sahədə külüng döyür. Amma bu qayda Faiq Zöhrabova aid deyil. O, rəqqas, rejissor, aktyor, pedaqoq, kimi çalışıb, müxtəlif yerlərdə rəhbər kürsüsünü tutub…

Faiq Zöhrabov 1939-cu il iyul ayının 16-da Bakı şəhərində anadan olub. 1957–1960-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında rəqqas kimi fəaliyyət göstərib. 1963–1968-ci illərdə o, Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun rejissorluq fakültəsində təhsil alıb.

İnstitututu bitirdikdən sonra, həmin təhsil ocağında "Aktyor sənəti" kafedrasında müəllim kimi fəaliyyətə başlayıb. Zöhrabov Bakı Pioner və Məktəblilər Parkının direktoru işləyib. O, Aktyor evinin və Səyyahçılar və ekskursiya bürosunun direktoru işləyib. 1968–1985-ci illərdə F. Zöhrabov İncəsənət İnstitutunda aktyor sənətindən dərs deyib.

1985–88-ci illərdə o, Dağıstan Dövlət Ləzgi Musiqili Dram Teatrına dəvət olunub və orada 4 il baş rejissor vəzifəsində çalışıb. Bu dövrdə rejissor A. P. Çexovun "Elçilik", A. Şirvanzadənin "Nakam qız", Q. Lezqinsovun "Dağlar oğlu", N. Hikmətin "Bayramın birinci günü", Ü. Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun" və s. dramaturqların əsərlərinə quruluş verib

1988-ci ildən F. Zöhrabov ADMİU-nun "Səda" Tədris Teatrının direktoru və Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin "Musiqili teatr" kafedrasının dosenti olub. 2000-ci ilə kimi pedaqoq kimi fəaliyyət göstərdiyi illər ərzində bir çox rejissorların, aktyorların yetişməsində müstəsna xidmətləri olub.

1999-cu ildən sənətçi Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında quruluşçu rejissor kimi fəaliyyətini davam etdirib. Burada F. Zöhrabov "Dəli dünya", "Bankir adaxlı", "Məhəbbət oyunu", "Talelər qovuşanda", "Aldın payını, çağır dayını" və s. kimi bir-birindən maraqlı tamaşalar hazırlayıb.

5 iyun 2009-cu ildə Bakıda ürək çatışmazlığından vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2025)