Təranə Turan Rəhimli,

şair, ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Müsahibim tanınmış  türkoloq, Balkanlarda türk varlığını, türk dilini və ədəbiyyatını  fədakarca təbliğ edən araşdırmaçı,  pedaqoq, şair, Kıbrıs  Balkanlar Avrasiya Türk Ədəbiyyatları Qurumunun yaradıcısı və fəxri başqanı  Fəyyaz Sağlamdır.

Qısa özkeçmiş: 

Fəyyaz Sağlam 1959-cu il fevralın 27-də Türkiyədə  Konya şəhərinin  İlgın rayonunun Arğıthanı kəndində anadan olub. Atası Əmirdağlı müəllim Bayram Sağlam İraq  Mosul türkmənlərindən idi. Anası Konyanın Akşehir rayonundandır. Feyyaz Sağlam ibtidai, orta və lisey təhsilini Akşehirdə almışdır. 1985-ci ildə Dokuz Eylül Universiteti Buca Təhsil Fakültəsinin Türk Dili və Ədəbiyyatı Bölümü məzunu olmuşdur. O, 1986-2020-ci illər arasında 34 il eyni universitetdə İzmirdə Doqquz Eylül Universitetində Türk Dili, Çağdaş Türk ləhcələri və Türk Dünyası Ədəbiyyatı üzrə müəllim vəzifəsində çalışıb. 14 yaşından şeir, hekayə, araşdırma, təhlil, tənqid, memuar, ədəbi məktublar və s. kimi janrlarda ədəbi əsərlər yazmışdır. Türk Dünyasında mədəniyyətlərarası qarşılıqlı əlaqə və ünsiyyət üzərində daha geniş və davamlı şəkildə araşdırmalar aparmışdır. Fəyyaz Sağlamın 50 kitabı nəşr olunub.

O, 1998-ci ildə layihəsini hazırladığı KIBATEK (Kıbrıs Balkanlar Avrasiya Türk Ədəbiyyatı Qurumu) vasitəsilə şair, yazıçı, tədqiqatçı, tərcüməçi və naşir kimi  yaradıcı dostları ilə  birlikdə 27 ildir həm ölkə daxilində, həm də xaricdə ədəbi fəaliyyətini beynəlxalq miqyasda həyata keçirir. 20-dən çox nüfuzlu beynəlxalq  mükafata layiq görülüb.

1. Fəyyaz Sağlam deyəndə ilk yada düşən Balkan Türkkəri ədəbiyyatı olur. Çünki, 1990-cı illərdən bəri  Azərbaycanda sizi  məhz  Balkan türklərinin ədəbiyyatı ilə bağlı araşdırmalarınızla tanıdıq.  Sizin bu ədəbiyyata belə böyük sevginizin təməli necə qoyuldu?

-  Təranə xanım, ilk növbədə, bu müsahibə təklifinə görə  çox təşəkkür edirəm. Türk Dünyası Ədəbiyyatı sahəsində daha dəqiq nəticələr əldə etmək üçün elmi məqalələrlə yanaşı, bu cür çalışmaların da böyük əhəmiyyəti vardır. Birinci sualınızla bağlı qeyd edim ki, öncəliklə Balkanlar dediyimiz coğrafiyanın  keçmişdə və günümüzdə  Türk Dünyasının tarix, dil, ədəbiyyat, mədəniyyət, folklor, mifologiya və s. sahələrin inkişafı baxımından  ən önəmli yer olduğunu xatırlamaq lazımdır.  Bu coğrafiya  V əsrdən etibarən Balkanlara şimaldan köçmüş kuman, avar, uz, peçeneq, qaqauz, tatar və digər türk birliklərinin vətəni olmuşdur. Bu durumun  günümüzdə də əlamətləri  mövcuddur. Məsələn,bu gün Rumıniyada digər türk toplumları ilə birgə  tatar türkləri də yaşamaqdadırlar. Tatar türkcəsində qəzetlər, kitablar, jurnallar nəşr edirlər, məktəbləri var. Yəni ədəbi fəaliyyətlərini öz yazı dili olan tatar türkcəsi ilə davam etdirirlər. Makedoniyanın Kumanovo şəhəri tarixən Kuman türkləri tərəfindən qurulub. Qaqauz türkləri Balkanların təbii hissəsi olan Moldova ilə yanaşı Yunanıstan və Bolqarıstanda da varlıqlarını, mədəniyyətlərini və ədəbi fəaliyyətlərini davam etdirirlər.

Bu misalların sayını çoxalda da bilərik. XIV əsrdə oğuz türkləri Anadoludan gəlib Balkanlarda  məskunlaşıblar. Bu, Balkanlarda türk varlığını, türk dilini və təbii olaraq ədəbiyyatını gücləndirib. Bu tarixi dövrdə Balkanlarda çoxlu sayda şair və yazıçılar yetişmiş, zaman keçdikcə türk dünyası ilə birbaşa və dolayısıyla əlaqələri olmuşdur. Bu zəngin mənzərə mənim diqqətimi çəkdi və mən öz fədqiqatlarım çərçivəsində bu sahəyə töhfələr verməyə çalışdım və çalışıram. Xoşbəxtəm ki, bu araşdırmalar sizin kimi alimlərin də diqqətini çəkib.

2. Balkan türkləri ədəbiyyatına dair tədqiqat əsərlərinizin içərisində Batı Tŕakya türkləri ilə bağlı araşdırmalarınızın xüsusi yeri və çəkisi var. Bunun səbəbi nədən qaynaqlanır?

- 20-ci əsrdə Qərbi Trakya türkləri istisna olmaqla, bütün Balkan türkləri 1990-cı illərdə Soyuq Müharibə bitənə qədər siyasi və mədəni cəhətdən sosialist sistem daxilində yaşadılar. Bu sistemin ədəbiyyat baxımından öz içində müsbət və mənfi tərəfləri vardı. Təftişdə olmaq,  rejimi tərifləmək şərtilə bir nöqtəyə qədər ədəbiyyatınızı yaşada və hətta müəyyən dərəcədə inkişaf etdirə bilirdiniz. Bununla bağlı çoxlu misallar çəkmək olar, biri ilə kifayətlənəcəyəm. Mehmet Çavuşevin 1964-cü ildə Sofiyada çapdan çıxmış “Serenada illəri” adlı şeir kitabında Türk dastan qəhrəmanı Koroğlu kommunizmin simvolu və qəhrəmanı kimi təqdim olunur. (Bilirsiniz ki, belə olmasaydı, kitabın türkcə nəşri həmin siyasi atmosferə görə mümkün olmazdı.) Balkanlarda bu çərçivədə olan türk toplumlarının ədəbiyyatı sosializm quruluşu daxilində, nəzarət-təftiş şəraitində də olsa, akademik yöndən öyrənildi, tədqiq edildi və ədəbiyyata qazandırıldı. Batı Trakya (Qərbi Trakya - T.T.R)  türkləri isə  siyasi və ədəbi baxımdan fərqli bir atmosferdə yaşayırdılar. Onların siyasi tarixi fərqlidir. Yunan türkologiyası şüurlu olaraq onlara əhəmiyyət verməmiş və tamamilə diqqətdən kənarda qalmışdılar. Batı Trakya türkləri arasında türkologiya sahəsində heç bir alim yetişməmişdi.

Bu və digər səbəblərdən ustad alimlərin məsləhəti, təşviqi ilə bu sahəyə maraq göstərməyə başladım. Balkanlardakı digər türk toplumlarının ədəbiyyatı üzərində aparılan, amma  Batı Trakyada heç vaxt gerçəkləşməmiş akademik araşdırmalar aparmağa çalışdım. Hesab edirəm ki, bu məlumat yetərli olar.

3. Türk xalqları ədəbiyyatı üçün xidmətlərinizin sədası Türkiyə və bütövlükdə Türk dünyası sərhədlərini çoxdan aşıb keçib. Bütün Avropaya, uzaq Avstraliyaya qədər  bir çox ölkələrdə bu ədəbiyyatı təbliğ etməyə nail olmusunuz. Türkiyədən uzaqlarda türk xalqları ədəbiyyatına qazandırdıqlarınız sizi qane edirmi?

- Əstəğfrullah ... Deyə bilərəm ki, Batı Trakya türkləri əvvəllər də mənbələrdə tanınırdı, amma dili, mədəniyyəti, ədəbiyyatı, mətbuat tarixi və s. haqqında heç bir bilgi yox idi.  Bu məsələləri ortaya çıxarınca  elm dünyasından  və türkologiya mərkəzlərindən ciddi maraq gördüm. “Batı Trakya Türkləri Uşaq Ədəbiyyatı” adlı kitabım çapdan çıxanda aldığım ilk reaksiyalardan biri Afrikadan gəldi. Bu, Misirin Qahirə şəhərində türkoloq alim Prof.Dr.Muhəmməd Harbın təbrik məktubu idi. Zaman keçdikcə Avropa və Türk Dünyası akademik dairələrindən işimə ciddi maraq göstərildiyini gördim.  Və bu maraq Avstraliyaya qədər uzandı. Təbii ki, araşdırmalarıma qarşı belə bir maraq və diqqət məni çox sevindirdi. Amma  Batı Trakya  türkləri ilə bağlı daha  görüləcək çox iş var.

4.  Dörd  önəmli  sahəni  uğurla  fəaliyyətinizdə birləşdirmisiniz:  şairlik,  araşdırmaçılıq, universitetdə müəllimlik və ən mürəkkəb olanı - Kıbrıs İraq Balkanlar  Avrasiya Türk Ədəbiyyatları Qurumunun başqanlığı. Bu sahələrdə fəaliyyətiniz zamanı birinin digərinə qatqıları nədən ibarət olub?

-  Bu vəziyyəti dörd yox, beş kimi təsvir etmək olar.  Həyat fəlsəfəmin əhəmiyyətli bir aspekti də səyyahlıqdır. Övliya Çələbi, İbn-i Battuta, Marko Polo və Kaşqarlı Mahmud (XI əsrdə Orta Asiyada bütün türk tayfalarını gəzib tədqiq etmişdilər) mənə çox təsir etdi.Mən də bu günə qədər  Balkanlar, Avropa  və Azərbaycan səyahətlərimi şeirlərlə kitablaşdırdım. Digər bölgələrlə bağlı səyahət şeirlərim  "Divan 2019" kitabımın  “Səyahətnamə” bölməsində yer allb.  Önəm  sırasına görə , fəaliyyətimi belə dəyərləndirmək olar: akademik karyera,  KIBATEK nəzəriyyəçisi,  tədqiqatçılıq, səyyahlıq və şairlik.  Onların hamısı bir-birilə iç-içədir, bir-birini qidalandırır və tamamlayır.

5. Şair Fəyyaz Sağlamın araşdırmaçı Fəyyaz Sağlama münasibəti necədir? Yola gedirlərmi?

- Düşünürəm ki, buna əvvəlki sualı cavablandırarkən toxundum.  Bir sözlə, ifadə etsək, “iç-içə” deyə bilərik.

6. Fəyyaz Sağlam bu gün öz şair-araşdırmaçı  özkeçmişinə daha nələri əlavə etmək istərdi?

- Məsləkdaşlarımızla, siz də daxil olmaqla, beynəlxalq komandamızla birgə  27 ildir ki,  beynəlxalq arenada böyük fədakarlıq və əzmlə davam etdirdiyim KİBATEK layihəmiz haqqında  doktorluq dissertasiyası  tədqiqatı aparılmasını arzu edərdim. Bunu şəxsi reklam üçün yox, komanda olaraq bu məsələdə həqiqətən Türk Dünyasına və Türkologiyaya xidmət etdiyimizə inandığım üçün istəyirəm. 

Şair kimi isə  yazdığım/yazacağım ölməz sevgi şeiri ilə yadda qalmaq istərdim.

7. Azərbaycanla əlaqələriniz və Azərbaycana sevginiz haqqında nəşr edilən kitablarınız çox mətləbləri deyir. Özünüz bu haqda nə demək istərdiniz.?

- Uşaqlığımdan bəri Azərbaycan ən çox maraqlandığım və görmək istədiyim ölkələrdən biri olub. Bu maraq və diqqəti mən “Azərbaycan rübailəri” adlı şeirlər kitabımın ön sözündə təsvir etmişəm (Birinci nəşri Bakıda, ikincisi İzmirdə nəşr olunub). Azərbaycanda beş dəfə olmuşam. İlk ikisi SSRİ dövründə  --  təhlükəli bir dövrdə, riskli səfərlər idi (Nümunə verməyəcəyəm; gələcəkdə xatirələrimi yazmaq imkanım olsa, inşallah bir neçə misal paylaşacam.) Demokratiya dövründə  də Azərbaycanda üç dəfə olmuşam. Təəssüf ki, Naxçıvan əks istiqamətdə olduğundan getmək imkanım olmadı. Təbii ki, məlum səbəblərdən yenicə azad edilmiş Qarabağa getmək mümkün deyildi. İndi düşünürəm ki, bu mümkündür. Allah qoysa, Naxçıvana, Qarabağa səfər etmək, oralar haqqında şeirlər yazmaq, bütün Azərbaycanı görmək şansım olacaq.

8. Türk dünyasında  ədəbiyyatı, eləcə də nilli kimliyi  yox olmaq təhlükəsi  altında olan toplumlar da var. Onlarla bağlı düşüncəıərinizi bilmək maraqlı olardı.

-  Türk Dünyasında əlbəttə ki, bir çox sevindirici irəliləyişlər var, amma bəli, təəssüf ki, belə hallar da var. Bu məsələlərin həlli yollarını təqdim etmək mənim imkanlarım xaricindədir. Məsələn, Anadoludan Yunanıstana əhali mübadiləsi yolu ilə köç etmək məcburiyyətində qalan, türkcədən başqa dil bilməyən  xristian (pravoslav) Karamanlı türkləri yox olmaq təhlükəsi ilə üz-üzədirlər. Onların sayı xeyli azalıb. Yunanıstanda doğulan övladları, nəvələri özlərinin Anadolu mənşəyini, türklüyünü bilirlər, amma təəssüf ki, assimilyasiya olunublar. Yunanıstanda araşdırmalar apararkən bu Karamanlı türkləri ilə görüşüb türkcə söhbət etdim. Faciəvi vəziyyətdir. Onlar haqqında hekayələr, şeirlər yazdım, yunan dilinə tərcümə edilərək nəşr olundu. Əlimdən başqa heç nə gəlmir. Təbii ki, Türk Dünyasında Qaramanlı pravoslav türklərindən başqa oxşar çətinliklərlə üzləşən başqa türk toplumları da var. Müzakirə davam edə bilər, amma mənim verdiyim örnəyin kifayət edəcəyini düşünürəm.

9. KIBATEK-in ədəbiyyatın inkişafı sahəsində xidmətləri sadalamaqla bitməz. Hədəfdə daha hansı böyük layihələr var?

-  Biz KIBATEK layihəmizlə bağlı işimizi bacardığımız qədər, gücümüzün yetdiyi qədər davam etdirməyə çalışırıq. Bildiyiniz kimi, pandemiya bütün dünyada tarazlığı pozdu. Əvvəllər asanlıqla tapdığımız dəstəyi indi tapmaqda çətinlik çəkirik. Bildiyiniz kimi, bizim büdcəmiz, maddi dəstəyimiz yoxdur. Ona görə də ən azı ildə bir dəfə keçirdiyimiz beynəlxalq tədbirlərimizi iki ildir ölkəmizdən xaricdə keçirə bilməməyimiz bizi çox üzür. Məqsədimiz bu ənənəni yaşatmaqdır. Bundan başqa, digər KIBATEK layihələrimiz də eyni yolda davam edir.

10. Ədəbi gəncliyə sözünüz...

 - Türk Dünyasının gələcəyi gənclərdən asılıdır. Türkiyə, Azərbaycan, Özbəkistan, Qaqauz, Tatarıstan, Tuva və digər türk gəncləri  eyni ideallar yolunda çalışsalar, İsmayıl Qaspıralının dediyi kimi “Dildə, Fikirdə, İşdə Birlik” idealında birləşsələr, Türk Dünyasının və Türk Dünyasıı Ədəbiyyatının gələcəyi parlaq olar. Çox sağ olun.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.09.2025)

Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Dünən Şərqin musiqi dahisi olan Üzeyir Hacıbəyovun anadan olmasının 140-cı ildönümü ölkəmizdə və hətta UNESCO-da təntənəli şəkildə qeyd edildi.

Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin ən uca zirvələrindən biri, bütün türk dünyasında şöhrət qazanmış sənətkar – Üzeyr Hacıbəyov yalnız bir bəstəkar deyildi. O, həm də maarifçi, publisist, teatr və ədəbiyyat bilicisi, xalqın ruhuna işıq salan böyük ziyalı idi. Onun həyat və yaradıcılığı XX əsrin əvvəllərində milli özünüdərkin, azadlıq və mədəni inkişaf uğrunda mübarizənin ayrılmaz bir hissəsidir.

İlk addımlar və maarifçi ruh

Üzeyr bəy 1885-ci ildə Şuşada anadan olmuşdu – musiqi nəfəs alan, muğamın, aşıq sənətinin məbədi sayılan bir şəhərdə. Onun uşaqlıq mühitində saz havaları, muğam sədaları, xalq nəğmələri əsl məktəb rolunu oynadı. Gənc yaşlarından həm şərq klassik musiqisini, həm də Avropa musiqi ənənələrini öyrənən Hacıbəyov, Şərqlə Qərbin harmoniyasını yaratmaq məqsədini qarşısına qoydu.

Moskva və Peterburq musiqi təhsili onun dünyagörüşünü daha da zənginləşdirdi. Lakin o, Avropanın yalnız texniki tərəflərini deyil, milli ruhla sintezini əsas götürdü. Hacıbəyov üçün musiqi sadəcə sənət deyildi – xalqı maarifləndirən, ona öz kimliyini, gücünü xatırladan bir vasitə idi.

Opera və musiqili teatrın banisi

1908-ci ildə yazdığı “Leyli və Məcnun” operası ilə o, təkcə Azərbaycan deyil, bütün Şərqdə ilk operanın müəllifi oldu. Bu əsər yalnız bir sevgi hekayəsi deyildi – xalqın klassik irsi, muğam zənginliyi, Avropa musiqi texnikası ilə qovuşaraq yeni bir janrın – milli operanın təməlini qoydu.

Daha sonra “Əsli və Kərəm”, “Koroğlu” kimi operaları, “Arşın mal alan”, “O olmasın, bu olsun” kimi musiqili komediyaları xalq arasında böyük populyarlıq qazandı. Xüsusilə “Arşın mal alan” dünya səhnələrində oynanılaraq Azərbaycan musiqisini beynəlxalq mədəniyyət xəritəsinə daşıdı.

Üzeyr Hacıbəyovun tamaşaları xalqın həyatına yaxından toxunur, gündəlik məişət mövzularını yumorla, musiqi dili ilə təqdim edirdi. Bu əsərlər həm güldürür, həm düşündürür, həm də xalqın özünə güvənini artırırdı.

Pedaqoji fəaliyyəti və tələbələri

Hacıbəyovun musiqi maarifçiliyi onun müəllimlik fəaliyyətində daha da parlaq görünür. 1920-ci illərdə təsis olunan Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının qurucularından biri olaraq o, illərlə gənc bəstəkar və musiqiçilərin yetişməsinə xidmət etdi.

Onun pedaqoji yanaşmasının əsasını milli musiqiyə sevgi və eyni zamanda peşəkar Avropa təhsili təşkil edirdi. Tələbələrinə yalnız texniki biliklər yox, həm də vətənpərvərlik ruhu aşılayırdı.

Üzeyr bəyin yetişdirdiyi bəstəkarlar arasında Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Cövdət Hacıyev kimi Azərbaycan musiqi tarixində öz damğasını qoymuş şəxsiyyətlər vardır. Onlar müəllimlərinin ideallarını davam etdirərək Azərbaycan musiqisini daha da zənginləşdirdilər.

Elmi və publisistik fəaliyyəti

Hacıbəyov yalnız bəstəkar yox, həm də musiqişünas alim idi. O, Azərbaycan xalq musiqisini sistemləşdirərək elmi şəkildə tədqiq etdi. Muğamın nəzəri əsaslarını araşdırdı, onu yazılı nota çevirməyə çalışdı. Məqalələrində musiqinin tərbiyəvi rolunu, gənclərin milli köklərə bağlı qalmasının vacibliyini vurğuladı.

Onun maarifçi məqalələri yalnız musiqi ilə məhdudlaşmırdı. O, teatrın, məktəbin, ədəbiyyatın xalqın gələcəyi üçün nə qədər zəruri olduğunu yazır, mədəniyyətin dövlətçiliyin əsas dayaqlarından biri olduğunu göstərirdi.

Dövrün ictimai-siyasi şəraiti və yaradıcılığa təsiri

Üzeyr Hacıbəyovun ömür yolu çətin və mürəkkəb bir dövrə təsadüf edirdi. XX əsrin əvvəllərində Qafqazın ictimai-siyasi mənzərəsi köklü dəyişikliklərlə zəngin idi: çar Rusiyasının hakimiyyəti, inqilabi dalğalar, Birinci Dünya müharibəsi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması və süqutu, sovetləşmə prosesi.

Bu çətin şəraitdə Hacıbəyovun musiqisi xalqın birliyi və gələcəyi üçün mənəvi dayaq rolunu oynadı. “Koroğlu” operasında xalqın azadlıq uğrunda mübarizəsi, ədalət arzusu səslənirdi. “Arşın mal alan”da isə gülüş və yumor vasitəsilə ənənəvi düşüncələrə qarşı müasirlik ideyaları çatdırılırdı.

Sovet hakimiyyəti illərində də Hacıbəyov milli musiqini qorumağa və inkişaf etdirməyə çalışdı. Onun fəaliyyəti göstərirdi ki, mədəniyyət siyasət və ideologiyanın fövqündə dayanaraq xalqa xidmət edə bilər.

Əsərlərinin bu günkü tamaşaları və gənc nəsilə təsiri

Bu gün Üzeyr Hacıbəyovun əsərləri yalnız klassik irs kimi deyil, həm də müasir tamaşaçı üçün canlı və aktual sənət nümunələri kimi səhnəyə çıxarılır. “Koroğlu” operası azadlıq, ədalət və xalqın birliyi ideyaları ilə bu gün də tamaşaçını düşündürür. “Arşın mal alan” isə gənclərin ailə, sevgi, azad seçim mövzularına yanaşmasında yenə də aktualdır.

Onun musiqisi məktəblərdə, konservatoriyalarda gənc nəslin təlim proqramına daxil edilərək milli musiqi ənənələrinin qorunmasına xidmət edir. Gənclər Hacıbəyovun əsərlərində həm musiqi gözəlliyi, həm də milli kimlik şüurunu tapırlar.

Bugünkü tamaşalarda, festivallarda və yubiley tədbirlərində onun əsərlərinin müasir quruluşlarda təqdim olunması, həm milli köklərə bağlılığı, həm də dünya səhnəsi ilə ayaqlaşmağı nümayiş etdirir.

Dünya musiqi tarixində yeri və beynəlxalq tanınması

Üzeyr Hacıbəyov yalnız Azərbaycan mədəniyyəti üçün deyil, həm də dünya musiqi tarixi üçün mühüm fiqurdur. Onun “Leyli və Məcnun” operası Şərqdə ilk opera kimi tarixə düşmüş, “Arşın mal alan” isə dünyanın 70-dən çox ölkəsində səhnələşdirilmişdir. Bu fakt özü onun əsərlərinin universal dəyərlərə sahib olduğunun göstəricisidir.

Hacıbəyovun musiqisi Avropa klassik ənənələri ilə Şərq muğamını birləşdirərək yeni bir musiqi modeli yaratdı. Bu sintez dünya musiqiçilərinin marağına səbəb oldu və Azərbaycan musiqisinin beynəlxalq səviyyədə tanınmasına yol açdı.

UNESCO səviyyəsində dəfələrlə anılan, müxtəlif dillərə tərcümə edilən əsərləri Hacıbəyovu yalnız bir milli bəstəkar yox, həm də beynəlxalq miqyasda Şərqin musiqi simvolu kimi tanıtdı.

Yubileylərinin keçirilməsi və dövlət səviyyəsində yad edilməsi

Üzeyr Hacıbəyovun yubileylərinin qeyd olunması Azərbaycan dövlətinin mədəniyyətə verdiyi önəmin parlaq nümunəsidir. Hər bir yubiley tədbiri yalnız bir bəstəkarın xatirəsinə hörmət deyil, həm də xalqın musiqi irsinin dünyaya təqdim olunmasıdır.

Onun anadan olmasının 100, 120, 130 illik yubileyləri UNESCO səviyyəsində qeyd edilmiş, əsərləri dünyanın müxtəlif səhnələrində ifa olunmuşdur. Dövlət səviyyəsində təşkil edilən bu tədbirlər, həm gənc nəslin milli mədəniyyətə sevgisini artırır, həm də Azərbaycan musiqisinin beynəlxalq miqyasda tanınmasına töhfə verir.

Üzeyr Hacıbəyovun xatirəsinə ucaldılmış abidələr, onun adını daşıyan musiqi məktəbləri və konsert zalları, hər il keçirilən Üzeyir Hacıbəyli Beynəlxalq Musiqi Festivalı onun irsinin daim canlı qalmasına xidmət edir.

Üzeyr Hacıbəyovun ömür yolu bir həqiqəti sübut edir: mədəniyyət və musiqi millətin yaddaşıdır. O, milli musiqini Avropa musiqisi ilə birləşdirərək yeni bir üfüq açdı, xalqını dünyaya tanıtdı və göstərdi ki, mədəniyyət millətin ən güclü silahıdır.

Onun əsərləri ilə tanış olan hər kəs yalnız musiqi gözəlliyini deyil, həm də milli qüruru duyur. Hacıbəyovun həyatı və yaradıcılığı bizə bir mesaj verir: kimliyimizi qorumaq, mədəniyyətimizi yaşatmaq və dünyaya təqdim etmək hər birimizin borcudur.

Üzeyr Hacıbəyovdan sitat

“Musiqi xalqın ruhudur, xalqın ruhu isə millətin gücüdür. Hər bir əsərimiz gələcək nəsillərə işıq saçmalıdır.”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.09.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün – sentyabrın 19-daAstanada Dünya və Ənənəvi Din Liderlərinin VIII Qurultayı öz işini davam etdirəcəkdir. Qurultayın işində Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti xanım Aktotı Raimkulova da iştirak edir.

İslam Dünyası Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatının (ICESCO) Baş direktoru  Dr. Salim bin Məhəmməd Əl-Malikin qurultayında iştirakı çərçivəsində Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun təşəbbüsü və dəstəyi ilə səfər proqramının genişləndirilməsi planlaşdırılıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, səfər proqramı çərçivəsində ICESCO-nun Baş direktoru Dr. Salim bin Məhəmməd Əl-Malikin Çimkənd şəhərinə və Türküstan vilayətinə də gedəcəyi bildirilir. Burada əsas diqqətin mədəni irs məsələlərinə və beynəlxalq əməkdaşlığın genişləndirilməsinə yönəldiləcəyi qeyd olunur.

Səfər zamanı region rəhbərləri ilə rəsmi görüşlərin keçirilməsi, eləcə də mədəni və tarixi irs abidələrinin ziyarəti nəzərdə tutulur. Aparıcı istiqamətlər sırasında ICESCO ilə əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi, Qazaxıstanın mədəni irsinin qorunması və təbliği üzrə təşəbbüslərin inkişafı, həmçinin Çimkənd və Türküstan vilayəti abidələrinin İslam dünyasının mədəni irs siyahısına daxil edilməsiyer tutur.

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu xüsusilə vurğulayır ki, səfərin regional hissəsinin təşkili Qazaxıstanın zəngin mədəni irsinin tanıdılması və ICESCO ilə əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi istiqamətində mühüm addımdır.

Qazaxıstan abidələrinin İslam dünyasının mədəni irs siyahısına daxil edilməsi ölkənin beynəlxalq imicinin gücləndirilməsi, mədəni diplomatiyanın və turizmin inkişafı üçün yeni imkanlar yaradacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

O ən spesifik, ən çətin sahəni - ərəbşünaslığı seçdi. Və həqiqətən də bura böyük töhfələr verdi. Onun tək “Cubran Xəlil. Həyat və yaradıcılığı” monoqrafiyası bəs edər ki, necə zəngin bir düşüncə tərzi və araşdırmaçılıq bacarığını duyasan.

Aida İmanquliyeva 1939-cu il oktyabrın 10-da Bakı şəhərində ziyalı ailəsində dünyaya göz açıb. O, görkəmli jurnalist, pedaqoq, əməkdar elm xadimi, Azərbaycan mətbuatının bünövrəsini qoyanlardan biri olan "Bakı" və "Baku" qazetinin baş redaktoru Nasir İmanquliyevin qızıdır. Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyevanın anasıdır.

Bakıda 132 saylı orta məktəbi qızıl medalla bitirib. 1957–1962-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb dili şöbəsində təhsil aldıqdan sonra 1966-cı ildə Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda 1967-ci ildə “Qələmlər birliyi” və onun Mixail Nüaymənin yaradıcılığında rolu” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını uğurla müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi adı alıb.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutunda “Ərəb ədəbiyyatı” qrupunda kiçik elmi işçi, sonra baş elmi işçi kimi çalışıb. 1966-cı və 1976-cı illərində ərəb filologiyası şöbəsinin müdiri olaraq fəaliyyət göstərib. 1976-cı və 1988-ci illərdə, elmi işlər üzrə direktor müavini, 1988-ci və 1991-ci illərdə həmin institutda direktor vəzifəsində çalışıb. 1976–1988-ci illərdə, institutun ərəb filologiyası şöbəsinə rəhbərlik etdiyi müddətdə, 10 nəfər ərəbşünas namizədlik dissertasiyalarını müdafiə edərək, filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsinə yiyələnib.

Beləliklə, Azərbaycanda ərəb ədəbiyyatı üzrə ilk elmlər doktoru, ilk professor qadın Aida İmanquliyeva elmi işlərlə yanaşı, pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olub. O, Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində ərəb ədəbiyyatından dərs deyirdi. Elə, məhz buna görə də, SSRİ Nazirlər Soveti yanında fəaliyyət göstərən Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə, ona "Xarici Asiya və Afrika xalqları ədəbiyyatı" ixtisası üzrə, 1991-ci ilin mart ayında professor elmi rütbəsi verilib.

A. İmanquliyeva 1987-ci ildə Ümumittifaq Şərqşünaslar Cəmiyyəti Rəyasət Heyətinin üzvü və 1983-cü ildən etibarən, sözügedən cəmiyyətin Azərbaycan bölməsi sədrinin müavini olub. Moskva, Bakı, Düşənbə, Hamburq, Kiyev, Sankt-Peterburq, Poltava, Tbilisi və digər şəhərlərdə keçirilən Şərq problemlərinə həsr olunmuş beynəlxalq konfranslarda məruzələrlə çıxış edib. 2005-ci ildə Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin xatirə medalı ilə təltif edilib.

Əsərləri

1. "Mixail Nüaymə və Qələmlər birliyi"

2. "Cübran Xəlil Cübran"

3. "Yeni ərəb ədəbiyyatının korifeyləri"

4. "Корифеи новоарабской литературы (к проблеме взаимосвязи литератур Востока и Запада начала ХХ века)"

5. "Истоки арабско-русских культурных и литературных связей" (Вопросы восточной филологии)

6. "Русская литературно-критическая мысль и творчество М. Нуайме" (Вопросы восточной филологии)

7. "Природа в творчестве Амина ар-Рейхани" (Вопросы восточной филологии)

Aida İmanquliyeva 19 sentyabr 1992-ci ildə Bakı şəhərində vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.09.2025)

İlqar İsmayılzadə,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, AJB və AYB-nin üzvü, «Ədəbiyyat və incəsənət» portalının Cənub təmsilçisi

Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Lənkəran Bölməsi və Lənkəran Dövlət Dram Teatrının birgə təşkilatçılığı ilə ötən gün -18 sentyabr 2025-ci il tarixində Teatrda dahi Azərbaycan bəstəkarı, dramaturqu,publisisti, dövlət və elm xadimi Üzeyir bəy Hacıbəyovun 140 illik yubileyi ilə əlaqədar "Əbədiyaşar sənətkar" adlı tədbir keçirildi.

Tədbirdə bölgə yazarları, Teatrın rəhbər, aktyor və texniki heyəti və ziyalılar iştirak etdilər.

AYB Lənkəran Bölməsinin sədri, yazıçı-dramaturq Qafar Cəfərlinin giriş sözü və aparıcılığı ilə keçirilən tədbirdə yubilyarın Azərbaycan ədəbiyyatı, incəsənəti, mədəniyyəti və elmi qarşısında olan möhtəşəm xidmətləri, həyatının bəzi anları xatırlandı.

Müğənni İmanverdi Ağayevin "Leyli və Məcnun" operasından  ifa etdiyi musiqi iştirakçılar tərəfindən maraqla qarşılandı.

Əlbəttə ki, bölgələrimizin mədəni həyatının bu qədər zəngin olması diqqətçəkəndir.

Sonda isə xatirə şəkli çəkildi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Özbəkistanda yaşayıb yaradıb, özbək ədəbiyyatının klassiki sayılır. Odur ki, onu özbək bilirlər, ancaq ağdaşlıdır. Maqsud Şeyxzadədən danışıram, bu gün anım günüdür.

Məqsud Şeyxzadə 1908-ci il noyabr ayının 7-də Yelizavetpol quberniyasına daxil olan Ağdaş kəndində dünyaya gəlib. O, azərbaycanlı olduğunu, uşaqlıq illərinin Nizaminin vətənində keçdiyini və şeirə olan həvəsinin də məhz bu torpaqlarda başladığını 1957-ci ildə yazdığı “Daşkəndnamə” adlı dastanında ifadə edib.

İlk təhsilini Ağdaşda "Rüşdiyyə" məktəbində alıb. Şair 1966-cı ildə azərbaycanlı ədəbiyyatçı Cəmil Məhərrəmliyə yazdığı məktubunda ilk müəlliminin Muxtar Əfəndizadə olduğunu bildirib. Azərbaycan yazıçısı və ictimai xadim Nəriman Nərimanov 1918-ci ildə Ağdaşda ezamiyyətdə olarkən təşkil edilmiş bir tədbirdə 10 yaşlı Məqsud öz şeirini səsləndirib. Bu hadisə Nəriman Nərimanovun diqqətini cəlb edib və onun təşəbbüsü ilə “Kommunist” qəzetinin 1921-ci il 21 dekabr tarixli sayında 13 yaşlı Məqsudun üç şeiri dərc olunub.

Şeyxzadə, təhsilini davam etdirmək üçün 1921-ci ildə Ağdaşdan Bakıya gələrək Darülmüəllimində oxumağa başlayıb. Bu illərdə Darülmüəllimində məşhur şair və yazıçılar, məsələn, Abdulla Şaiq və Hüseyn Cavid müəllim kimi şəxslər dərs deyirdilər. Məqsud Şeyxzadə də məhz bu şəxslərdən dərs dinləyib, bu dərslər onun millət, ədəbiyyat və türkçülüklə bağlı fikirlərini formalaşdırıb. Bu barədə Şeyxzadənin məktəbdəki yaxın dostlarından biri olan Əkrəm Cəfər xatirələrində "Əziz müəllimimiz, nur heykəli Cavidimiz çörəyimizə ləzzət qatdı, suyumuza rəng verdi" deyə bəhs edib.

Onun yazdığına görə, dərslərdə Azərbaycan Türk ədəbiyyatı Osmanlı Türk ədəbiyyatı ilə birlikdə öyrənilib. Mikayıl Müşfiq və Məqsud Şeyxzadə isə Fikrətin "Rübab-ı Şikəstə"sinin "dəlisi" idilər. Əkrəm Cəfər xüsusilə Namiq Kamal, Abdülhəq Həmid və Tofiq Fikrətin onlar üçün bir "məbəd" olduğunu qeyd edib. Şeyxzadə, 1925-ci ildə Darülmüəllimini bitirdikdən sonra Azərbaycan Maarif Komissarlığı tərəfindən Dərbənd şəhərinə müəllim olaraq təyin edilib.

Məqsud Şeyxzadə bir il yarım çalışdığı "Şərq həqiqəti" qəzeti 1931-ci ildə bağlanandan sonra "Qızıl Özbəkistan" qəzetində işləməyə başlayıb.  Bir il burada çalışdıqdan sonra, 1932-ci ildə "Yaş Leninçi" qəzetinə keçib. Bir il sonra isə "Qızıl Özbəkistan" qəzetinin nəzdində nəşr edilən "Gülüstan" adlı ədəbi jurnalda fəaliyyət göstərir və burada 1934-cü ilin ortalarına qədər işləyib.

O, magistratura təhsilini tamamladıqdan sonra Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda tədqiqatçı kimi işləməyə başlayıb. Bu illərdə elmi fəaliyyətinin yanaşı, şair kimi də ədəbi yaradıcılığını davam etdirib. 1933-cü ildə "On şeir" və "Ündalarım", 1934-cü ildə "Üçüncü kitab", 1935-ci ildə isə "Cümhuriyyət" adlı şeir kitabları nəşr olunub. Bu əsərləri ilə şair kimi tanınır və 1935-ci ildə SSRİ Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul edilib.

Məqsud Şeyxzadə hələ orta məktəb illərində ədəbiyyata maraq göstərib, yazdığı şeirləri məktəb tədbirlərində səsləndirib. “Məqsud Şeyxzadənin yaradıcılığı” mövzusunda doktorluq dissertasiyası yazıb müdafiə etmiş xalq şairi Xəlil Rza onun ilk şeirlərini 12 yaşında yazmağa başladığını bildirib. Şeyxzadənin ilk mətbu şeiri "Qızıl əsgər" 12 dekabr 1921-ci ildə hələ13 yaşında "Kommunist" qəzetində çap olunub. Orta təhsilini Bakı müəllimlər seminariyasında aldığı üçün, burada Mehdi Hüseyn, Sabit Rəhman, Mikayıl Müşfiq, Məhəmmədhüseyn Təhmasib və Səid Rüstəmov kimi şəxslərlə tanış olub, bu da şairin gələcək yaradıcılığına öz təsirini göstərib. Azərbaycan dilində qələmə aldığı ilk poeziya nümunələrinin bir hissəsini "Şeyxzadə dəftəri" adlı topluda toplanıb. 1923-cü ildə Məqsud Şeyxzadə "28 Fevral inqilabı" adlı pyesini yazıb. Bu pyes Ağdaşda bir qrup gənc tərəfindən səhnələşdirilib. Tamaşada iştirak edən gənclər arasında Azərbaycanın Xalq artisti Səid Rüstəmov da olub.

Dağıstanda təhsil işçisi kimi faəliyyət göstərdiyi illərdə “Maarif yolu” və Bakıda nəşr olunan “Kommunist” qəzetləri ilə əməkdaşlıq edib. Bu qəzetlərə mütəmadi olaraq şeir və məqalələr göndərib. Bu müddət ərzində o müəllim, şair, tənqidçi və jurnalist kimi tanınıb. Bu illərdə nəşr olunan şeir və məqalələri aşağıdakılardır:

- "Maarif yolu" qəzetində "Şərqin hekayəti", "Bu axşam", "Hey Gidi Günlər", "Hür Tağlar Kızıge", "Sahildə", "Şeyx Şamil" kimi şeirləri, eləcə də "Krasin" dastanından parçalar və Dağıstan şairləri ilə bağlı "Ədəbi söhbətlər" silsiləsindəki tənqidi yazıları nəşr edilib.

- Bakıda çıxan "Kommunist" qəzetində isə "Dağıstandan məktublar"ı dərc olunub. Xəlil Rza bu yazı və şeirlərdə istifadə olunan dilin Azərbaycan türkcəsindən daha çox Türkiyə türkcəsinə yaxın olduğunu qeyd edib.

Şeyxzadə yaradıcılığında Türkiyə ədəbiyyatının təsiri də özünü göstərib. Şair "Azərbaycan", "Çeçenlər", "İnquşlar", "Osetinlər", "Kabardinlər", "İranlılar", "Əfqanıstanın istiqlalı" kimi şeirlərlə yanaşı, ingilis müstəmləkəçiliyinə qarşı mübarizə aparan türk xalqına həsr olunan "Türkiyə qəhrəmanı Kamal yoldaş" adlı şeirini yazıb. Şeyxzadənin yalnız Türkiyə haqqında yazdığı "İkinci marş", "Üçüncü marş", "Beşinci marş" kimi şeirləri ilə yanaşı, eləcə də ana vətəninə ithaf etdiyi əsərlərində də Türkiyə ədəbiyyatının təsiri hiss olunmaqdadır.

Məsələn, onun "Azərbaycan" şeiri, Namiq Kamalın "Vətən Şərqisi" şeirinin "Əməlimiz, əfqərimiz iqbali-vətəndir; Sərhədimizə qala bizim xaki-bədəndir" misraları ilə başlanan hissəsinə nəzirədir. Şeyxzadənin ilk şeirlərində Türkiyə poeziyasına meyli Hüseyn Cavid və Əhməd Cavadın 1920-ci illərdə yazdıqları əsərlərlə ruhən yaxın olub və həmin dövrdə Azərbaycan poeziyasının ideoloji və üslubi axtarışlarının ifadəsi olub.

1933-cü ildə "Qızıl Özbekistan" qəzetində "Bizni İstikbal hem Okısın" adlı məqaləsi dərc olunub. 1934-cü ildə "Yaş Leninçi" qəzetində Cəfər Cabbarlının "Od gəlini" və Hüseyin Cavidin "Şeyx Sənan" dramları, "Məşalə" jurnalında isə Həsən Poladın "Postda" adlı şeir kitabı haqqında yazıları yayımlanıb. 1935-ci ildə "Salam, Puşkin", "Sofizadə və onun irsi haqqında" və "Kuvnak şair" adlı məqalələri dərc olunub. 1940-cı illərə qədər yayımlanan bu cür məqalələr onu ədəbiyyat çevrələrində mühüm bir araşdırmaçı və tənqidçi kimi tanıdıb.

1941-ci ilin dekabrında Daşkənddə şair və yazıçıların müharibə dövründəki vəzifələrini müəyyən edən toplantılar keçirilib. Onlara vətənpərvərlik ruhunu gücləndirən, düşmənə nifrət hissi aşılayan əsərlər yazmaq tapşırılıb. Bunun əsasında Məqsud Şeyxzadə Cəlaləddin Mənquberdi barədə səhnə əsəri yazmağa qərar verib.

Şeyxzadə tərəfindən şair 36 yaşında olarkən qələmə alınan əsər beş pərdəli səkkiz şəkilli faciədir. Əsərdəki hadisələr XIII yüzilin birinci yarısında Türküstanda baş verir. Əsərin dili sadə və anlaşıqlıdır. “Cəlaləddin Mənquberdi” əsərinin ilk pərdəsində təqdim olunan Xarəzmşahla oğlu Cəlaləddinin söhbətində aparıcı mövzu Çingizxan təhlükəsidir, son pərdədə isə müharibə mövzusu davam etdirilib və Çingizxan Cəlaləddinin yenilməzliyindən bəhs edib. Faciənin ideyası isə müharibələr əleyhinə yönələn bir ideyadır.

Məqsud Şeyxzadənin tarixi-faciə janrda yazılan "Mirzə Uluqbəy" faciəsi XX əsr özbək ədəbiyyatında xüsusi yer tutub. Məşhur özbək ədəbiyyatşünas, tənqidçi Ozod Sharafiddinovun əsər barədə yazıb:

"...üç zirvənin birincisidir... "Mirzə Uluqbəy" faciəsini heç bir tərəddüd etmədən dünya ədəbiyyatının ən parlaq nümunələri ilə bir sıraya qoymaq olar... Burada təsvir olunan həyat dramı cəhətindən ən məşhur faciələrdən heç də geri qalmır, əsərdəki başlıca xarakterlər hər cəhətdən kamil, qəhrəmanların söylədiyi sözlər — əksər hallarda mənalı, hikmətlə doludur."

Məqsud Şeyxzadə tərəfindən tərcümə edilən əsərlərin bir qismi aşağıdakılardır:

V.Şekspirin "Hamlet", "Romeo və Culyetta", A.Puşkinin "Motsart və Salyeri", "Tunc atlı", "Taun çağı ziyafət" kimi poemaları, "Lirik şeirlər" toplusu, M.Lermontovun "Qafqaz əsiri", "Bastunçu aulu" poemaları, "Lirik şeirlər" kitabı, V.Mayakovskinin "Vİ.Lenin", "Yaxşı", "Oktyabr dastanı", "Lirik şeirlər" məcmuəsi, Roma ədibi Ezopun, qədim yunan şairlərindən Esxil və Hesiodun bir sıra şeirləri, Nizami Gəncəvi və Füzulinin lirik əsərləri.

Məqsud Şeyxzadə 1964-cü ildə Özbəkistan SSR Əməkdar İncəsənət xadimi adına layiq görülüb. 2001-ci ildə (ölümündən sonra) "Fəxri Xidmətlərə görə" ordeni, "Şərəf nişanı" və medallarla təltif edilib. 

19 sentyabr 1967-ci ildə 58 yaşında vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.09.2025)