Murad Vəlixanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Haqqında bəhs edəcəyim “300 spartalı” filminin rejissoru və prodüseri Rudolf Matedir. Film 1962-ci ildə çəkilmişdir.

Eramızdan əvvəl 480-ci ildə Fars hökmdarı Kserks atası Daranın yaşadığı acı məğlubiyyətin heyifini çıxmaq məqsədilə Yunanıstana qarşı müharibə elan edir. Kserksin ordusu minlərlə idi. Lakin qarşı tərəfdə vəziyyət tamam fərqli idi. Femistokl və Spartalı Leonid 300 nəfər olmalarına, say və güc sarıdan düşməndən az olmalarına baxmayaraq geri çəkilməyib müqavimət yolunu seçirlər. Kserks ilk olaraq yunanların başçısı Femistokula qasid göndərərək təslim olmalarını və Leonidi onlara təhvil vermələrini istəyir. Ancaq yunanlar duruş göstərərək geri addım atmırlar. Nəticədə baş verən döyüş nəticəsində spartalılar qəhrəmancasına həlak olurlar. 

Əslində bu bir duruşun, müqavimətin təmsilçisidir. Sənin qarşında minlərlə, on minlərlə ölçülməyəcək qədər böyük və güclü bir ordu var. Ancaq sən geri addım atmayıb düşmənə qarşı dirənirsən. Bu, qarşındakı ordu nə qədər çox və nəhəng görünsə belə daxildəki əsgərlərdə müəyyən dərəcədə psixoloji olaraq gərginlik və qorxu yaradır. 

Siz, siz olun qarşınızdakı nə qədər güclü, sərt və nəhəng olursa olsun, geri çəkilməyin. Kim bilir bəlkədə qələbə sizin, sənin olacaq. 

“Ədəbiyyat və incəsət”

 (28.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Urmiyada yaşayan Mehdi Səhəndidir

Mehdi Səhəndi

Urmiya

Gözlüklərə arxalandıq

Qarşımızdakı hər nəyi aydın görmək üçün.

Nə yazıq bizlərə!

Sanırdıq mat baxır bizə hər nə,

Ancaq mat kimi baxırdıq biz hər nəyə.

Çaşmış kimdir? Biz?

Yoxsa qarşımızdakı hər nə?

Mən 
Kor olmaq istəyirdim

Gördüyüm bütün şeylərə.

Bu ana, anlara və hətta analara

Burada analar hər gün qan udub,

Qan əmişdirdilər körpələrinə.

Onunçün hər gün, səhər kimi düşünə bilirəm dostum:

"Bizlər burada bir-birimizin yaralarını yalamaqla təsəlli tapırıq

Yara demişkən hələ də ağzımda qan dadı var."

Hələ də bizdə yalamağa tamarzı dil,

Hələ yalanmamış yaralar.

Hələ əmilməmiş qanlı döşlər

Hələ başlanmamış döyüşlər var

Və "igid qanı coşğun olar" - dedilər bizə

İgid, canını əlinə alıb

Qanını tavamıza tökdü.

Buyurun lütfən, qan aydınlıqdır

Dodaqlarınıza qırmızı yaxın xanım

Bir stəkan da siz için, ana özgə qanı deyil ki

Öz oğlunuzundur.

Siqaretimi söndürümmü yaralarınızda?

Biz

Üzgün,

Qırğın,

Darğın,

Bilmədən intiharlı şəhərin siqaret kimi bizi qanlı

Dodaqlarında alışdırmasını hiss edə bilmədik

Ancaq külünü yaralarımızda söndürdükcə çığırdıq.

Daha bizə mat kimi baxan yox

Və qarşımızda heç nə mat olmadan

"İgid qanı coşğun olar" - dedilər.

Olsun, qan aydınlıqdır deyə

Biz qorxaqların da

Gözlüklərinə qan səpdilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

Birinci xatirə

«Böyük dövlətlərdə, xüsusilə də ABŞ, Fransa, Böyük Britaniya, Almaniya və s. kimi ölkələrdə məşhur olmaq o qədər də çətin deyil. Ancaq kiçik ölkələrdə, eyni zamanda da, müstəqilliyini yenicə qazanmış dövlətlərdə rəhbərlik missiyasını yerinə yetirmək çox çətindir. Və belə bir ağır işin öhtəsindən, təbii ki, ən layiqincə gəlmək – ancaq Heydər Əliyev kimi böyük təcrübəsi olan, ağıllı, müdrik siyasətçiyə nəsib ola bilər. Onun həyat və fəaliyyəti təkcə azərbaycanlılar üçün yox, bütün ölkələrin insanları üçün örnəkdir.

Şahidi olduğum bir hadisəni qeyd edim. Dünyanın nüfuzlu xəbər agentliklərindən biri olan İTAR-TASS-da keçmiş Sovetlər birliyindən olan jurnalistlər təcrübə keçərkən söhbət gəlib Heydər Əliyevə çıxdı. MDB-dən və Baltikyanı ölkələrdən olan bir çox jurnalistlər öz azərbaycanlı həmkarlarına həsədlə dedilər ki, əgər bizdə də prezident Heydər Əliyev olsaydı, onda hər mühazirədə, hər seminarda, hər görüşdə biz də öz ölkəmiz haqda əcnəbilərdən çoxlu təriflər, yaxşı sözlər eşidərdik».

Yasen Zasurski (professor, Moskva Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsinin dekanı)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.01.2025)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ayrılıq mehriban,

Ayrılıq doğma.

Gəlmə.

Ayrılığın evini yıxma.

Arzular dirçələr, yuxum çin olar,

Otaqda gərəksiz gülüşlər dolar,

Məndən küsüb gedər incik şeirlər.

Sevinclər içində təklənər kədər.

Əzablar içində yaşayım yenə

Xeyli dərd lazımdır ölməkçün mənə

Gəlmə,

Gəlmə...

Belə qalım azadam,

Azad.

Mənə bu dünya da,

 o dünya da yad. 

Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında tənhalıq poeziyası yaradan, qəlibsiz şeirlər yazıb, Allah üçün darıxan, 

"Məzarıma nə başdaşı qoyun, nə heykəl.

Bir cüt ayaqqabı qoyun,

ayağıyalın geyib getsin" 

-söyləyən ssenarist, dramaturq, Dövlət mükafatı laureatı, əməkdar incəsənət xadimi, Azərbaycanın Xalq şairi Vaqif Səmədoğlunun anım günüdür.  

Vaqif Səməd oğlu Vəkilov 1939-cu il iyunun 5-də Bakı şəhərində, məşhur Azərbaycan şairi Səməd Vurğunun ailəsində dünyaya gəlib. 

O, 1956-cı ildə Bakıdakı Bülbül adına Musiqi məktəbini bitirib, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında fortepiano ixtisası üzrə ali təhsil alıb. 

Daha sonra isə Moskvada Çaykovski adına Konservatoriyada ixtisas kursu keçib. 

Əmək fəaliyyətinə 1963-cü ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında müəllim olaraq başlayan Vaqif Səmədoğlu 1968-1973-cü illərdə “Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası” Baş redaksiyasında “İncəsənət” şöbəsinin müdiri, 1973-1975-ci illərdə Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” Kinostudiyasında ssenarist, 1978-1982-ci illərdə “Yazıçı” nəşriyyatında redaktor, 1982-1985-ci illərdə yenidən Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” Kinostudiyasında ədəbi hissə müdiri, 1992-1994-cü illərdə isə “Oğuz eli” qəzetinin baş redaktoru vəzifələrində çalışmışdır. 

O, 2000-2005-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı  və Azərbaycan Parlamentinin Avropa Şurası Parlament Assambleyasındakı nümayəndə heyətinin üzvü olmuşdur. 

Şairin "Yeddi şeir" adlı ilk mətbu əsəri 1963-cü ildə "Azərbaycan" jurnalında dərc olunub. Və bundan sonra onun əsərləri dövri mətbuatda vaxtaşırı dərc olunmuşdur. 

4 kitabın, 8 dram əsərinin, saysız-hesabsız şeirlərin, 23 filmin ssenari müəllifidir. Əsərləri bir çox xarici dillərə tərcümə edilib, kitabları MDB ölkələrində, Türkiyə və İranda  nəşr olunub. 

“Şöhrət”, “Şərəf” və “İstiqlal” ordenlərinə layiq görülüb. 

O, 2015-ci il yanvarın 28-də, 76 yaşında vəfat etmiş və Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur. 

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.01.2025)

Rəna Təbəssüm, AYB-nin və AJB-nin üzvü, yazıçı-publisist, jurnalist,

Mahmud Kaşğari mükafatçısı – “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Əməkdar incəsənət xadimi, yazıçı-publisist, jurnalist, dramaturq, aktyor, rejissor Ağalar İdrisoğlunun tərcüməsi və bəzi əlavələri əsasında hazırlanan, məşhur osetin  dramaturqu, rejissoru, keçmiş Sovetlər Birliyində çox tanınan  Georgi  ( Geor) Xuqayevin “Varlı ev” əsəri dövlət sifarişi ilə Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında tamaşaya  qoyuldu.  Xalq artisti Firudin Məhərrəmovun böyük ustalıqla və yüksək peşəkarlıqla  quruluş verdiyi bu tamaşanın ilk premyerası yanvar ayının 16-da yüksək təmtəraqla baş tutdu.  Yer və sıra sayından artıq zala toplaşan  tamaşaçı həddindən artıq çox gəldiyindən zala əlavə çoxlu stullar qoyuldu. Müxtəlif kontingentlərdən olan tamaşaçılar  sumqayıtlı aktyorların yüksək səviyyədə nümayiş etdirdiyi iki hissəli faciəyə böyük maraqla baxdılar.  Teatrsevərlər osetin xalqının insan taleyinə zərbə vuran konservativ adətləri, bu adətlərin qurbanına çevrilən varlı evin bir-birini anlamayan ailə üzvlərinin acı taleyi və müharibənin törətdiyi fəsadları ilə üzləşərək əmin oldular ki, xoşbəxtlik var-dövlətdə, sərvətdə deyil, qəlbi gözəl duyğularla və sevgi hissləri ilə dolu olan insanların bir-birinə qarşılıqlı xoş münasibətlərindədir.

     Bu əsərdə həm də qırmızı xəttlə müharibələrin törətdiyi dəhşətli faciələr bütün əsər boyu və hətta sonda daha qabarıq formada göstərilir. Bu müharibənin fonunda  ailədə də dəhşətli müharibə olur. Belə ki, iştirakçılar bunun fonunda  bir-birilə kəskin konfliktdə olurlar. Bir vaxtlar mahalda hamının həsəd apardığı bu ailə, ailənin sahibi, çox varlı adam Beçirin qəddarlığı, heç kiminlə hesablaşmaq istəməməsi və kiçik oğlu, müharibədən “qara kağızı” gələn Uarinin həyat yoldaşı Saniyyəti, zorla böyük oğlu, şikəst Sərmətə verməklə və tamaşanın ikinci hissəsində Uarinin sağ qalaraq geri qayıtması, onun arvadının böyük qardaşı Sərmətdən uşaq doğması  ilə vəziyyət çox pisləşir. Bundan sonra da dəhşətli konfliktlər başlayır...  Və tamaşanın sonuna yaxın məlum olur ki, bu iki oğlanın heç birinin anası, ailənin xanımı, varlı qızı, Beçirin arvadı İrmanın uşaqları deyil. Sərmət, Beçirin Mamaçadan doğulan oğludur. Uarini  isə Beçir başqa adamın oğlu olduğu halda oğurlayıb evə gətirib. Və  belə düşünüb ki, “qoy adamlar bilməsinlər ki, İrma sonsuz deyil”. İrma da hər iki oğlanı öz oğlu kimi qəbul edib və böyüdüb. Onlar da İrmanı öz doğma anaları bilirlər. Sonda bütün bunlar açılır, aydınlaşır. Beləliklə, Sərmətin gətirdiyi Mamaça, onun arvadı Saniətin uşağını doğuzdurmaq üçün gəldiyi vaxt daha dəhşətli hadisələr ortaya çıxır. Belə ki, əsl  adını, soyadını gizlədən və ona təcavüz edən, ondan uşağa qalan, bu uşağı doğmağa məcbur olan       Mamaça Beçiri tanıyır və ondan bu iki oğlandan hansı onun oğlu olduğunu deməyi tələb edir. Çünki Beçir həmin uşağı oğurlayıb aparıbmış. Məlum olur ki, Sərmət onun oğludur. Sərmət bu evə, bu ailəyə, atasına nifrət etdiyinə görə anası Mamaça ilə gedir. Bu dəhşətləri görən Uari də, İrmanın yalvarışlarına, fəryadına baxmayaraq, evdən gedir. Bu dərdlərə və əri Beçirin əclaflığına, qaniçənliyinə, onu qəddarcasına döyərək alçaldan və buna dözə bilməyən İrma da özünü qayadan çaya atıb, intihar eləyir. Sərmətdən oğlu olan Saniyyət də atası ilə öz doğma evlərinə gedir. Sonda bütün bu dəhşətləri görən, çox qəddar adam olan Beçir sınır, hətta bu törətdiyi hadisələrdən dəli olur. Bu iki  mərtəbəli varlı evi yandırır ki, heç kimə qismət olmasın. Özünün də ürəyi partlayır və ölüm qabağı bir qurtum su istəyir və ona heç kimi su belə vermir. O, evlə birlikdə yanır...

     Yaradıcı kollektivin gərgin əməyi sayəsində böyük tamaşaçı rəğbətini qazanan faciənin aktyorları - Əməkdar artistlər  Rauf Ağakişiyevin (Beçir),  Xatirə Süleymanovanın (İrma), Sədaqət  Nuriyevanın ( Mamaça), aktyorlar- Habil Xanlarovun (Həbi), Oktay Mehdiyevin (Sərmət), Məryəm Hüseynlinin (Saniyyət), Şəmistan Süleymanlının (Uari) yaratdığı obrazların təsiri altına düşən tamaşaçı  XX əsrin əvvəllərində Qafqaz vilayətlərindən birində baş verən hadisələrlə sanki səhnədə deyil, həyatda canlı rastlaşırdı. Və məhz ona görə də tamaşaçılar hər epizodu sürəkli alqışlarla qarşılayırdılar. 

     Tamaşaçı zövqünü oxşayan səhnə əsəri gurultulu alqışlarla bitdi. Tamaşanın ilk premyerasından əvvəl və sonda çıxış edib bu  faciə və onun hazırlanması haqqında fikirlərini söyləyən Xalq artisti, teatrın baş rejissoru, quruluşçu rejissor Firudin Məhərrəmov səhnəyə əsərin tərcüməçisi,  Əməkdar incəsənət xadimi Ağalar İdrisoğlunu dəvət etdi. Səhnələşdirilən “Varlı ev” əsərinin tərcüməçisi Ağalar İdrisoğlu pyesin  daha da məzmunlu və maraqlı alınması üçün özünün bəzi əlavələrini etdiyini vurğuladı. Dramaturq, rejissor  Ağalar İdrisoğlu  bildirdi ki, ilk dəfə 1992-ci ildə onun quruluş verdiyi “Varlı ev” əsəri əsasında hazırlanan bu tamaşa Azərbaycan Dövlət  Televiziyası tərəfindən çəkilib və tamaşanın  lenti hazırda qızıl fondda saxlanılır.  

     Ağalar İdrisoğlu həmin vaxtlardan sevilən tamaşanın ilk aktyorlarını - Beçir rolunun ifaçısı, Xalq artisti Məzahir Süleymanovu, Saniyyət rolunun ifaçısı, Əməkdar artist Almaz Amanovanı, Sərmət rolunun ifaçısı aktyor  Sabir Qurbanovu,  Uari rolunun ifaçıları - aktyor Rüstəm Rüstəmovu, Əməkdar artist Nazir Rüstəmovu  səhnəyə dəvət edərək izləyicilərə təqdim etdi və məlum oldu ki, bugünkü tamaşada əsərin baş qəhrəmanı Beçir rolunun ifaçısı, Əməkdar artist Rauf Ağakişiyev də bir vaxtlar, birinci tamaşada Uari rolunu oynayıb. Sonda xatirə şəkilləri çəkildi.

     Tamaşadan sonra mən, Əməkdar incsənət xadimi, yazıçı, rejissor, jurnalist  Ağalar İdrisoğlundan bu gün baxdığı “Varlı ev” tamaşası haqqında və gələcək işləri barəsində danışmağını xahiş etdim. O, bu haqda belə dedi:

     - Mən ayrı-ayrı səbəblərdən, on il rəhbərlik etdiyim, bədii rəhbəri-direktoru olduğum  bu teatra gəlmirdim. Teatrın yeni direktoru, çox istedadlı və təşkilatçı insan, özü də rejissor olan Samir bəy Şəfiyev məni bu teatrla əməkdaşlıq etməyə israrla  dəvət etdi. Və Xalq artisti, teatrın baş rejissoru Firudin Məhərrəmov mənim     1991-ci ildə tərcümə etdiyim və bəzi epizodlarını təzədən yazdığım, məşhur dramaturq-rejissor Georgi ( Geor) Xuqayevin “Varlı ev” tamaşasına ikinci dəfə quruluş verdi. Bəli, bu tamaşanı mən 1992-ci ildə hazırlamışdım və Azərbaycan Dövlət Televiziyası da o vaxt bu tamaşanı çəkmişdi. Həmin tamaşa bu gün televiziyanın qızıl fondunda saxlanılır. Hətta, 1993-cü ildə bizim teatr Osetiyaya, Georgi Xuqayevin 60 illik yubileyinə gedəndə mən həmin diski ora aparmışdım və Osetiya televiziyasında sinxor tərcümə ilə də göstərilmişdi. Hətta həmin tamaşaya baxan Georgi Xuqayev tamaşaçılar qarşısında etiraf etmişdi ki, bu tamaşa SSRİ-nin on teatrında hazırlanıb. Hətta mən özüm də bu tamaşaya quruluş vermişəm. Amma həmin tamaşaların ən yaxşısı Ağalar İdrisoğlunun quruluş verdiyi və pyesə tam yerinə düşən  onun  əlavələri ilə bu tamaşa daha maraqlıdır, peşəkardır.

Və onu da bu gün vurğulamaq istəyirəm ki, Xalq artisti Firudin Məhərrəmov da çox peşəkar və tamaşaçıların  maraqla baxdığı tamaşa hazırlayıb. Rejissora da belə bir deyim var: “Tamaşanın uğurunun əlli faizi rejissorun  rol seçimində olur. Yəni hansı rolu hansı aktyora verəcəyini yaxşı bilir”. Firudin bəy də aktyor heyətini çox düzgün seçib. Hətta bu tamaşada ikinci heyətdə oynayan Əməkdar artist Elmira Kərimova (İrma), Əməkdar artist Cəlal Məmmədov (Sərmət), Aynur Hümbətova   (Saniyyət),  Əməkdar artist İlahə Səfərova (Mamaça), Elay Xasıyev (Uari), də inanıram ki, rollarını yaxşı, yüksək peşəkar səviyyədə oynayacaqlar.

     Bugünkü tamaşada da özünüz gördünüz ki, məhz bu aktyorların yüksək peşəkarlığı sayəsində, hər epizod tamaşaçılar tərəfindən  çox  sürəkli alqışlarla qarşılanırdı. Və ona da inanıram ki, bu tamaşa teatrın  repertuarında özünə çox layiqli yer tutacaq. Tamaşaçılar tərəfindən də həmişə maraqla qarşılanacaq. Bu tamaşada hər şey yerində idi. Əməkdar rəssam, çox istedadlı rəssam Nabat Səmədova tamaşaya çox yaxşı və tamaşaçı ilə danışan quruluş verib. İcraçı rəssamlar - Nizami Dadaşov və Ariz Müzəffərov bu tərtibatı səhnə üçün yaxşı işləyiblər. Tamaşada musiqi tərtibatı, geyimlər, əlbəsələr, işıq sistemi, səhnənin arxasından gələn səslər hamısı yerində və peşəkar idi. Əlbəttə, bütün bunlar məhz quruluşçu rejissor, tamaşanın generalı Firudin Məhərrəmovun sayəsində lazım olan kimi reallaşıb.

     Mən bu fürsətdən istifadə edərək, Azərbaycanın Mədəniyyət naziri,  dəyərli ziyalı, öz işinin çox yaxşı bilicisi, Azərbaycan mədəniyyəti, incəsənəti üçün  böyük işlər görən cənab Adil Kərimliyə təşəkkürümü bildiriəm ki, bu ağır, xeyli maliyyə vəsaiti tələb edən tamaşanın hazırlanmasında teatra  maliyyə yardımı edib. Yəni tamaşa dövlət sifarişilə hazırlanıb. Teatr da cənab nazirin bu ümidini yüksək səviyyədə doğruldub. Mən mübaliğəsiz deyirəm ki, əlli illik peşəkar teatr sənətində çalışdığım müddətdə iki nazirin işindən razı qalmışam. Birinci mərhum, böyük ziyalı Zakir Bağırovun və bir də indiki nazir cənab Adil Kərimlinin. Adil müəllim  Zakir Bağırovun yolunu uğurla davam etdirir. Məhz ona görə bütün mədəniyyət, incəsənət işçiləri onun işindən çox razıdırlar. Adil müəllim tez-tez teatrlarda olur və teatrların,  orada çalışanların problemləri ilə maraqlanır, həmin problemləri yerindəcə həll eləyir. İnanıram ki, onun sayəsində teatrlarımız dünya miqyasında tezliklə öz sözlərini deyəcəklər...

     Teatr artıq öz işini gördü. Mən də ikinci müəllif kimi əlimdən gələni və bütün təbliğatları edəcəm ki, bu tamaşaya hər zaman tamaşaçılar tərəfindən baxılsın. Ən əsası isə çox istərdim ki, hazırlanan bu tamaşaya elə cənab nazir Adil Kərimli özü də baxsın. İnanıram ki, ondan sonra tamaşanı çox böyük uğurlar gözləyəcək... Ona da inanıram ki, cənab Adil Kərimli  “Varlı ev” tamaşasını  xarici ölkələrə qastrola  da  göndərəcək və bu tamaşa xarici ölkələrdə də böyük uğur qazanacaq.

    Bu il, yəni 2025-ci il mənim ilimdir. Belə ki, mart ayının 16-da 75 yaşım  tamam olur. Bədii və jurnalistlik fəaliyyətimin 60 və peşəkar teatr aləmində çalışmağımın da 50 ili tamam olur. Mən də bu tarixi hadisələrə əliboş gəlmirəm. Artıq 21-ci kitabım çap olunub. Üç kitabım isə çap ərəfəsindədir. Tərcümə elədiyim “Varlı ev” tamaşası tamaşaçılara təqdim olundu. Başqa tərcümə elədiyim əsərin də məşqləri başlanıb. Üç pyesim isə Dövlət teatrlarında tamaşaya hazırlanacaq. Qazax Dövlət Dram Teatrında mənim “Teleqram” pyesimə, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, Əməkdar artist Xəzər Gəncəli quruluş verir. Fevral ayının sonunda bu əsərin ilk tamaşası olacaq.  Məşqlərin gedişilə maraqlanıram. Rejissor və aktyorlar böyük həvəslə işləyirlər. Özüm isə ilin sonuna kimi iki tamaşaya quruluş verəcəm. Hələ ki, adlarını açıqlamaq istəmirəm. “Ağdaban harayı” pyesimi artıq tamamlayıram.  Çox maraqlı yazıçı, jurnalist Asif Mərzilinin Vətən müharibəsinə həsr olunan “Sonuncu əmr” romanı əsasında eyni adlı pyes işləyirik. Və eləcə də çox maraqlı yazıçı-dramaturq Hüseynbala Mirələmovun “Gəlinlik paltarı” romanı əsasında eyni adlı pyesi də artıq tamamlamışıq.  Və buna da çox sevinirəm ki, böyük ədibimiz, dramaturqumuz Cəlil Məmmədquluzadənin yarımçıq qalan “Danabaş kəndinin müəllimi” və “Ər” pyeslərini də səhnə üçün işləyirəm. Görürsünüzmü, nə qədər çox işlərim var.  Məhz buna görə də yüksək yaradıcılıq əhval-ruhiyyəsindəyəm. Təki sağlıq və əmin-amanlıq olsun.

     Mənim müharibələrlə bağlı pyeslərim, tərcümə elədiyim pyeslər, povestlərim və çoxlu hekayələrim var. Elə adını daşıdığım Ağa adlı qardaşım İkinci Dünya Müharibəsinin qurbanı olub. Atam müharibədə olan vaxtı,  o, anamın qucağında dörd yaşında acından, xəstəlikdən dünyasını dəyişib. Bircə arzum var ki, müharibələrə son qoyulsun. Mən müharibələrlə bağlı çoxlu tədqiqatlar aparmışam... Yer  kürəsində bir günlük müharibəyə, silahların alınmasına, həmin  silahların atılmasına, maşınların, təyyarələrin, gəmilərin partladılmasına və sairə dəhşətli şeylərə yüz milyon dollardan çox xərclənir. Bu, bir həqiqətdir. Həmin yüz milyon dollar pul, Yer kürəsində olan bir milyard adamın bir həftəlik yeməyinə, geyiminə, dolanışığına  bəs edər. Görəsən bunu faşist xislətli, müharibələri törədən adamlar bilmirmi? Əlbəttə, bilirlər. Amma əməl etmək istəmirlər. Həmin faşist xislətli adamlar deyirlər ki, Yer kürəsində yeddi milyard adam çoxdur və onların ən azından tən yarısı qırılımalıdır. Bütün bu müharibələr və süni xəstəliklər, sunamilər də məhz insanları qırmaq, onların sayını azaltmaq üçündür. Güclülər, güclü dövlətlər Yer kürəsini öz aralarında bölmək üçün bütün bu dəhşətli müharibələri törədirlər və yeri gələndə özləri də həmin müharibənin qurbanı olurlar. Bax, bu gün baxdığımız tamaşa da həmin faşist xislətli adamlara mənim bir yazıçı, rejissor və ziyalı kimi mesajımdır.  Belə bir maraqlı deyim var və mən bunu “Anamın müqəddəs  nağılı” adlı hekayəmdə yazmışam: “Heyvanlara Böyük Tanrı tərəfindən biz az şüur, ağıl verilsəydi və onlar müharibə etməyi bacarsaydılar ilk müharibələri insanlara qarşı olardı və  onları  Yer kürəsindən birdəfəlik silərdilər!..”  Bəli! İnsanlar bu Yer kürəsi üçün artıqdır. Əgər belə getsə, onlar gec-tez Yer planetini məhv edəcəklər...

 P. S.  Bəli, dünyanı bürüyən və adı bilinməyən müharibələr yer üzündə insanların kütləvi məhvinə yönəldilib. Görəsən, bu müharibələrin, kütləvi qırğınların qarşısı alınacaqmı!?... İstərdik ki, müharibələri  yalnız  tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılanan  “Varlı ev” kimi tamaşalarda izləyək...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.01.2025)

Aysel Fikrət, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Yanvar ayının 25-də Nizami Kino Mərkəzində "Zaman adlı qatar” filminin səkkiz il sonra yenidən təqdimatı oldu. Bu dəfə fərqli baxışla izlənilən film təhsil işçilərinə təqdim olundu. İncəsənət şagirdlərin həyatında böyük rol oynayır, onları düşünməyə vadar edir, bir şəxsiyyət kimi formalaşmaqda kömək edir.
Bir rəsm əsəri, musiqi əsəri, tamaşa, düşündürən film insanın həyata baxışını, düşüncəsini tamamilə dəyişdirə bilər.
Bu barədə ekspertlər, sənətkarlar fərqli çıxışlar etdilər.

Yalnız mən sadəcə filmə baxmağa başlayandan onun sehrinə düşmüş izləyiciləri görəndə çox sevindim.Bir nüansı qeyd edim, sənət və sənətkarın zamanı və məkanı olmur. 2015-ci ildə çəkilmiş bu filmin təbliğatı az olsa da, o zamankı meyarlara görə çox uğurlu çəkilmiş filmdir. Filmin ssenari müəllifi Nərgiz Bağırzadə real hadisələrə bağlı olan sevgi hekayəsini öz yanaşmasında olduqca maraqla təqdim edib. Rejissorun düşüncələri isə filmi bizə Qeyri adi alilikdə diqtə edir.

Filmin baş qəhrəmanı balaca qızçığaz və onun böyük ana sevgisidir. O sevgi ki, hətta ən əlacsız zamanda belə, insanı yaşada, qoruya, möcüzələr yarada bilər. Psixologiyada özünətəlqin deyilən bir anlayış var. Hər bir insan bu dünyaya təsadüfi gəlmədiyini, hər hansı bir missiyasının olduğunu bilməlidir. Bir də ən gözəli, hər gün öz-özünə bu dünyada möcüzələr olur deməkdir. Hər sözün enerjisi olduğu və inandığın üçün möcüzələr həqiqətən də baş tuta bilər.
Film real hadisələrə istinad olunaraq ekran həllini tapıb. Əlbəttə ki, rejissor və ssenaristin öz dəsti-xətti istiqamətində uyğun dəyişikliklərlə.
Bakı kəndlərinin birində yenicə rəhmətə getmiş İradənin 4-5 yaşlarında balaca qızı var. Həyat yoldaşı İradəni çox sevdiyindən ölümündən sonra bir müddət görünmür. Anası isə körpə nəvəsini Anasının hələ də müalicədə olduğu yalanına inandırır. Bu dövrdə Leyla Axındova adlı yeni bir müğənni TV ekranlarında görünür. Qadın TV-də gəlininə eyniliklə bənzəyən bu gənc xanımdan gözlərini çəkə bilmir.
Nəvəsinin xiffətini, göz yaşlarını fəryadına daha dözməyib, çarəsiz qalan nənə həmin müğənnini tapıb ona əhvalatı başa salır. Yeni müğənnilik iddiasında olan qadın isə heç cür bu məsələyə qarışmaq və başını ağrıtmaq istəmir. Burada artıq biz Leylanı da və onun həyatında baş verənləri də paralel olaraq izləməyə başlayırıq. Məlum olur ki, Leylanın dostu gənc biznesmenlə sevgilidir. Leyla Niyazın onunla ailə quracağına inandığı dövrdə Niyaz tamamilə ayrı düşüncələrdə olur. Niyaz Leylanı bacısının ad gününə çağırır. Ata və anası Leylanı gələcək gəlinləri kimi yox, bir müğənni kimi qarşılayırlar və ona təhqiredici sözlər deyirlər. Bu atmacalardan Leyla çox dərin sarsıntı keçirir və bundan sonra  Niyazla danışmır, boşluqdan istifadə edən Niyaz Leylaya xəyanət də edir. Leyla tamamilə tənhalaşır  və ananın dediyi elektron adreslə balaca qızçıqazla ünsiyyət qurur. Bənzəri olduğu İradənin roluna girib qızçıqazla danışır. Bir müddət balaca qızçığaz anasıyla danışdığından əmin olur. Bu müddətdə Leyla da qıza öyrəşir. Kasıb ailədə ta uşaqkən yetim qalmış Leyla da meylini bu qızçığaza salır. Çox keçmir Ata qayıdır. Bu danışığa hec cürə razı olmur, hər şey yenidən pozulur. Əlbəttə bu məqamda  tamaşaçı düşünür ki, yox, bu insanlar heç zaman qovuşmayacaq. Yalnız bayaq dediyim kimi, möcüzə baş verir. Filmi bütünlüklə sizə danışmaq fikrim yoxdur. Filmi izləyib hər biriniz bu gözəl sonluğun şahidi olacaqsınız.
Mənim bu yazını yazmaqda məqsədim tamamilə başqadır.

Həyatda yalnız təmiz məhəbbət və insanlıq qalib gəlir. Bu filmin süjetində mistik bir aurа var. Əlbəttə, bir izləyici kimi mən bunu deməyi özümə borc bildim. Film insanlığı təbliğ edir, mərhəməti, məhəbbəti təbliğ edir. İndiki dövrdə xoşbəxt sonluqla bitən və xeyrin qalib gəldiyi nə qədər film görmüsünüz?
Mənim də bu filmin qəhrəmanları kimi möcüzəyə inanmağa ehtiyacım var. Mən möcüzələrə çox inanıram. Bilirəm ki, anaların övladlarla bağı müqəddəsdir, hətta hər iki dünyada belə, bilirəm ki, əsl sevgi əbədidir. Ona zaman və məkan ayrılıq və ölüm mane ola bilməz.
Bilirəm ki, dostluq və mərhəmət dünyanın ən böyük xilaskarıdır. Bilirəm ki, meşşan və dünyəvi insanlar həmişə uduzur.
Mən yaradıcı qrupu ən birinci gözəl ürəyin sahibi olmasına, sonra bu ürəyin istedada və kinomatoqrafiyaya yol açması münasibətilə təbrik edirəm.
Bəli, əzizlərim, filmlərin də, rəsm əsərlərinin də, əsərlərin də ürəyi öz yaradıcılıq yolu və ömrü var. Rejissor qarşına qoyduğu bütün məqsədlərinə çatmış və düşündüklərini kino diliylə öz tamaşaçılarına çatdıra bilib.
Bu filmin də ürəyini gördüyümdən  ruhuma toxuna bildiyindən bu yazı da yarandı.
"Zaman" adlı qatarda bir daha görüşənə qədər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.01.2025)

İlahə Ümidli, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

"– Aləmdir!

– Möhtəşəmdir!

– İnanılmazdır!"

İngilis yazçısı Vilyam Qoldinq ixtisasca müəllim olub. Müharibənin simasızlaşmış simasını görən Qoldinqin insanlara sözü var idi. Bu "Söz" uşaqların saf dünyası ilə “Milçəklərin Tanrısı”nda zühur edir. Qoldinq, insanların daxili xislətinin sivilizasiyanın maskası altında gizləndiyini, lakin bu maskanın asanlıqla parçalana biləcəyini vurğulayır. Bir çoxları üçün bəşəriyyət əsirdir, Vilyam üçün isə bəşəriyyət xəstədir və o, buna əmindir!

Vilyam Qoldinqin “Milçəklərin Tanrısı” əsəri insan təbiətinin dərinliklərinə enən, cəmiyyətdə qanun və qaydaların yoxluğu şəraitində insan psixologiyasını təhlil edən maraqlı və düşündürücü bir romandır. Əsər müharibə dövründə, təyyarə qəzasında tropik adaya düşən bir qrup oğlan uşaqlarının həyatını və onların cəmiyyət qurmaq cəhdlərini təsvir edir. Lakin zamanla bu cəhdlər uğursuzluqla nəticələnir və bu, insanın daxili vəhşiliyinin üzə çıxmasını göstərir. Evdə aldıqları tərbiyə və təhsil uşaqları vəhşiliyə yuvarlanmaqdan saxlaya bilmir, çünki insanlığın çox nadir tipləri mənəvi tərbiyə ilə daha çox möhkəmlənmiş olurlar.

Müəllifin əsərdə uşaqları obraz kimi seçməsi əsərin əsas mesajını daha güclü və təsirli şəkildə çatdırmaq məqsədi daşıyır. İlk baxışda uşaqların seçimi onların məsumluğunu vurğulamaq kimi görünür, lakin məhz bu məsumluq müəllifin təqdim etmək istədiyi insan təbiətinin mürəkkəb və qaranlıq tərəflərini daha dramatik şəkildə ortaya qoyur. Müəllif uşaqları seçərək göstərir ki, insanın içindəki şər və vəhşilik yalnız böyüklərə məxsus deyil. Hətta cəmiyyətin ən məsum hesab edilən üzvləri, yəni uşaqlar belə, sivilizasiyanın qaydaları aradan qalxdıqda ibtidai instinktlərə qayıda bilirlər. Uşaqların cəmiyyətlərinin dağılması, böyüklərin dünyasında müharibələrin və xaosun bir metaforasıdır. Bu seçim, həmçinin böyüklərin məsuliyyətsizliyinə işarə edir. Əsərin başlanğıcında onların adaya düşməsi, bir hərbi münaqişənin nəticəsi idi. Bu, bir növ, böyüklərin yaratdığı xaosun günahsız uşaqlara sirayət etməsinin rəmzidir.

Və müəllifin uşaqları seçməklə vurduğu ən böyük “sillə” budur: “Uşaqlar böyüklərin cəmiyyətinin sadə və xam bir modelini təmsil edirlər.” Bu ən böyük sübutdur ki, bir cəmiyyətin güzgüsü, o, cəmiyyətin uşaqlarının davranışdır.

Sözün düzü, əgər müəllif olsaydım, uşaqları istifadə etmək mənim üçün çox çətin və narahatedici bir seçim olardı. Lakin müəllifin bu qərarı əsərin mesajını gücləndirmək üçün çox təsirli bir vasitədir.

Qoldinqin dili sadə olsa da, təsvir etdiyi hadisələr və mənalar dərin fəlsəfi düşüncələr doğurur. Təbiət təsvirləri oxucunu adadakı vəhşi mühitə aparır, eyni zamanda uşaqların daxili vəziyyətini əks etdirir. Müəllif sanki təbiəti daha səxavətli və daha ali orqanizm kimi təsvir edir. Deyir ki: “çiçəklər qarşısında bütün düşmənlik əriyirdi”. Təbiət əsərdə sanki səssiz bir şahiddir. İnsanın vəhşiliyinə baxan, amma hər zaman öz ali harmoniyasını qoruyan əbədi bir qüvvədir. Çiçəklərin sakitliyi, meşələrin sükutu və ocağın işığı təbiətin insanların içindəki bütün ziddiyyətlərə və şər instinktlərə qarşı səxavətli, eyni zamanda tükənməz bir harmoniya ilə dayandığını göstərir. Təbiət nə insanın vəhşiliyinə müdaxilə edir, nə də onu cəzalandırır, o, sadəcə varlığını davam etdirir, çünki insanın şəri qarşısında təbiətin ali nizamı həmişə qalib gəlir. Qoldinq təbiəti təkcə bir fon kimi deyil, həm də insan təbiətinin güzgüsü, onun keçici çırpınışlarını əks etdirən əbədi bir poema kimi təsvir edir.

Digər tərəfdən, gülün qönçələrini şama bənzətməklə, Qoldinq həyatın və təbiətin gözəlliyi ilə eyni zamanda ölüm və tündlüyü simvollaşdırır. Şam işığı həm işıqlandırma, həm də məhv etmə gücünə sahibdir. Bu cür təsvirlər əsərdəki gərginliyi və tənəzzülü ortaya çıxarır. Gülün qönçələrindəki təravət və həyat şamın işığında itir, bu isə əsərin əsas mövzularına, insanın daxili vəhşiliyinə və sivilizasiyanın zəifliyinə işarə edir. Bu cür təsvirlər, oxucunun əsəri yalnız bir hekayə olaraq deyil, həm də simvolik və fəlsəfi dərinliyi olan bir təcrübə kimi hiss etməsini təmin edir. Gülün qönçələri ilə şamın bənzədilməsi kimi təsvirlər, əsərin əsas mesajlarını daha aydın və dərin bir şəkildə çatdırır.

Ocaq, ənənəvi olaraq, evin, ailənin və sivilizasiyanın mərkəzi olaraq qəbul edilir. Əsərdə ocaq, sivilizasiyanın və qaydaların təmsilçisidir. Uşaqlar adaya düşəndə əvvəlcə bu mərkəzi yığışma nöqtəsi, bir növ sivilizasiyanın qalıntısı kimi təsvir edilir. Əgər ocaq yanırsa, bu sivilizasiyanın izləri qalır. Lakin zaman keçdikcə ocağın ətrafında toplanan uşaqların davranışları dəyişir və ocaq da tədricən yanmağa başlayır, sivilizasiyanın zəifliyini və hətta dağılmasını simvollaşdırır. Ocaq həm də həyatın, işığın və ümidin simvolu olaraq çıxış edir. Bəzi simvollarda ocaq, uşaqların həyat və gələcək üçün ümid bəslədikləri bir nöqtədir. Ocağın söndüyü an isə həm bir mədəniyyətin, həm də bu ümidin sona çatdığını göstərir. Bu təsvir əsərin əsas emosional gərginliklərini və dinamikasını artırır, çünki oxucu ocağın sönməsini bir şeyin itirilməsi, hər şeyin sona çatması olaraq hiss edir.

“Milçəklərin Tanrısı” sadəcə bir roman deyil, eyni zamanda bir insanlıq dərsidir. Əsərin verdiyi ən böyük mesaj insan təbiətinin dərinliklərində gizlənən yırtıcılıq potensialıdır. Əsər göstərir ki, sivilizasiyanın qayda-qanunları, əslində, insanın təbii vəhşi instinktlərini nəzarətdə saxlayan incə bir örtükdür. Bu qaydalar yox olduqda və ya zəiflədikdə, insanın içindəki ibtidai instinktlər ortaya çıxır.

Əsərin adı "Milçəklərin Tanrısı" simvolik məna daşıyır və əsərin əsas fəlsəfi mesajına işarə edir. Bu ad birbaşa olaraq Bibliyadakı “Belzebub” obrazına – “Milçəklərin Tanrısı” – istinad edir. “Belzebub” xaos, günah və vəhşi qüvvələrin simvoludur. Əsər, müxtəlif simvollar və hadisələrlə dolu olduğu üçün oxucunun diqqətini çəkir və onu hekayəni izləməkdən daha dərin təhlillərə yönəldir.

Simona "Milçəklərin Tanrısı" kimi görünən donuzun başı da əsərdə insanın daxili şər təbiətini təmsil edir. Uşaqlar adada qeyri-müəyyən "canavar"dan qorxurlar, lakin əsərin mesajı budur ki, əsl "canavar" onların öz içlərindədir.

“Milçəklərin Tanrısı” həm sosioloji, həm də psixoloji baxımdan dərin bir əsərdir. Vilyam Qoldinq bu əsərlə oxucularını insan təbiətinin qaranlıq tərəflərini görməyə və öz cəmiyyətlərinin dəyərini təqdir etməyə çağırır. Kitab hər bir oxucunun şəxsi düşüncə dünyasına təsir edə biləcək gücə malikdir və mütləq oxunmalı əsərlər siyahısında yer almalıdır.

Müəllif əsərin sonunda hər hansı konkret cavab vermir. Bunun əvəzinə oxucunu insan təbiəti, cəmiyyətin əhəmiyyəti və sivilizasiyanın rolu haqqında dərin düşüncələrə sövq edir. Oxucunun qavrayışı və dünyagörüşündən asılı olaraq bu suallar müxtəlif cavablar ala bilər, lakin əsas məqsəd bu sualların daim aktual qalmasıdır.

Bu əsərin motivləri əsasında iki film çəkilib.

1963-cü ildə ağ-qara ekranlara çıxan filmin rejissoru Piter Brukdur. Qara-ağ formatda çəkilən bu film kitabın hadisələrini kifayət qədər dəqiq əks etdirir. Daha çox romanın dramatik atmosferini və fəlsəfi məzmununu vurğulamağa çalışır. Filmin minimal musiqi və təbiətin səsi ilə çəkilməsi onun realizmini artırır.

Rejissoru Harri Huk olan ikinci film isə 1990-cı ildə çəkilib. Bu versiya daha müasir elementlər əlavə edilərək çəkilmişdir. Film tənqidçiləri isə daha çox birinci filmi uğurlu sayırlar.

İllər öncə mavi ekranlarda yayımlanan "LOST" serialı isə mənim yaddaşımda dərin iz buraxıb. Təyyarə qəzasından sağ çıxanlara Tanrının mesajı var idi. O zamandan bəri özümə sual etmişəm: "Əgər mən belə bir vəziyyətə düşsəydim, necə davranardım?" Məncə, ağıllı düşünən kimsə bu suala konkret cavab verə bilməz. Çünki, yaşamadığı hisslər haqqında insanın tam cavab verə bilməsi mümkün deyil.

Daniel Kuinin “İsmayıl” əsərində səsləndirilən taleyüklü məsələyə Vilyam da eyni yanaşma sərgiləyir: Biz ya özümüz özümüzü yer üzündən siləcəyik, ya da planetdəki münbit şəraiti tədricən azaldaraq nəhayət heçə endirib onu xarabalığa çevirəcəyik.

Sonda hər kəsin özünə verməli olduğu böyük bir sual qalır: "Yaşam və hakimiyyət savaşında mənim şəxsiyyətim hansı formalara çevrilə bilər?"

Əsərin əsas sualı isə budur: "İnsan təbiətcə yaxşıdır, yoxsa pis?"

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.01.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk dünyasının böyük şəxsiyyətləri sırasında növbəti təqdim etdiyimiz Sultan II Mehmetdir.

Fatih Sultan Mehmet Osmanlı tarixində ən möhtəşəm hökmdarlardan biri olaraq tanınır. O, 21 yaşında İstanbulun fəthi ilə dünya tarixini dəyişdirərək Orta çağı bitirib Yeni çağı başlatmışdır. Zəkası, uzaqgörənliyi və hərbi dahiliyi ilə təkcə Osmanlı imperiyasının deyil, dünya tarixinin ən parlaq simalarından biridir.

Uşaq yaşından liderlik yolunda

II Mehmet 1432-ci ildə Ədirnədə anadan olub. Uşaqlığı həm elmi, həm də hərbi təlimlərlə keçib. Atası II Murad onu gənc yaşında taxta çıxarmış, lakin ölkənin daxili vəziyyətinə görə yenidən özü idarəçiliyə qayıtmalı olmuşdur. Bu vəziyyət Mehmetin həm liderlik bacarıqlarını erkən inkişaf etdirməsinə, həm də iradəsinin güclənməsinə şərait yaratmışdı.

İstanbulun fəthi: “Qapıların açarı”

1453-cü il, 29 may tarixi dünya tarixində dönüş nöqtəsidir. Gənc Sultan Mehmet böyük bir ordu və qabaqcıl texnologiya ilə Bizansın paytaxtı Konstantinopolu mühasirəyə aldı. Toplarla gücləndirilmiş Osmanlı ordusu şəhəri uzun və çətin bir mühasirədən sonra fəth etdi. Bu hadisə İstanbulun Osmanlı imperiyasının paytaxtı olmasını təmin etdi və imperiyanı qlobal güc halına gətirdi.

Sultan Mehmet fəthdən sonra böyük dözümlülük və ədalət nümayiş etdirərək şəhərdəki bütün dini və etnik qruplara azadlıq verdi. Ayasofya məscidə çevrildi, lakin şəhərin tarixi mirası qorundu və İstanbul bir mədəniyyət və ticarət mərkəzinə çevrildi.

Dahiliyi və elmi marağı

Fatih Sultan Mehmet təkcə sərkərdə deyil, həm də elm və sənət sahəsində böyük maraq göstərən bir hökmdar idi. O, 7 dil bilirdi və müxtəlif elmlərə dərindən bələd idi. Məşhur İtalyan rəssam və alimlərdən olan Bellini onun sarayına dəvət olunmuş və portretini çəkmişdir.

Onun sarayında alimlər, şairlər və filosoflar toplaşar, fərqli dinlər və ideologiyalar arasında dialoq aparılardı. O, mədəniyyətlərarası tolerantlığın və elmi inkişafın təməlini qoyan liderlərdən biri olmuşdur.

Mirası

Fatih Sultan Mehmetin hakimiyyəti Osmanlı imperiyasının “böyük güc” olmasının başlanğıcı idi. O, hüquq sahəsində islahatlar etdi, ticarəti inkişaf etdirdi və imperiyanın ərazisini xeyli genişləndirdi. Ən önəmlisi isə, o, sivilizasiyaların qovuşduğu bir mədəniyyət imperiyası yaratdı.

Fatih Sultan Mehmetin irsi bu gün də yaşayır. Onun zəfərləri, zəkası və liderlik xüsusiyyətləri əsrlər boyunca liderlərə nümunə olmuşdur. “Fəth edən sultan” olaraq dünya tarixində iz qoyan bu böyük şəxsiyyət, eyni zamanda, zəngin mənəviyyatı və sevgisi ilə də insanların qəlbində iz buraxmışdır.

Fatih Sultan Mehmet və Gənc Rəssamın Rəvayəti

İstanbul fəthindən sonra Sultan Mehmet şəhərin hər küncünü yenidən qurmaq, onu böyük bir mədəniyyət və elm mərkəzinə çevirmək üçün çalışırdı. O, sənətə və elmə olan sevgisi ilə tanınırdı. Bu dövrdə sarayında məşhur alim və sənətkarlarla yanaşı, adı az bilinən gənc bir rəssam da var idi. Bu rəssamın adı Yusuf idi, lakin heç kim onun necə bir taleyin sahibi olduğunu bilmirdi.

 Yusuf kiçik bir kənddə anadan olmuşdu və fırça ilə möcüzələr yaratma bacarığı vardı. Gəncliyində çəkdiyi rəsmlər bir gün Sultan Mehmetin qulağına çatır. Sultanın diqqətini çəkən onun insanın gözlərini heyrətə gətirən təfərrüatlı və canlı təsvirləri olur. Sultan Mehmet, Yusufun rəsmlərini görmək istəyir və onu saraya dəvət edir. Yusuf böyük bir qorxu və həyacanla saraya gəlir. O, hökmdarın qarşısında durub, fırçasının gücünü isbat edəcəyinə söz verir.

 Bir gün Fatih Sultan Mehmet Yusufu yanına çağırır və ona belə deyir:

“Ey Yusuf, sən məni fəth edən bir sultan kimi tanıyırsan. Amma indi istəyirəm ki, mənim şəxsiyyətimi, daxili aləmimi fırçanla təsvir edəsən. Elə bir əsər yarat ki, ona baxan mənim kim olduğumu hiss etsin.”

Bu, Yusuf üçün böyük bir sınaq idi. Sultan Mehmetin əzəmətini, zəfərlərini, eyni zamanda onun insani tərəfini bir tablodakı boya ilə göstərmək asan məsələ deyildi. Yusuf aylarla çalışdı, hər xırda təfərrüatı düşünərək əsərini tamamladı. Lakin əsəri sultana təqdim etmək vaxtı gələndə həyəcanı o qədər böyük oldu ki, əsəri təqdim etməyə cəsarət etmədi.

 Sultan Mehmet Yusufu çağıraraq əsəri görmək istədiyini söylədi. Yusuf isə özünü məhv olmuş kimi hiss edir və deyir:

“Əfəndim, sizin böyüklüyünüzü və daxili gözəlliyinizi təsvir etmək mənim kimi bir rəssam üçün mümkünsüzdür. Mən fırçamla sizin yalnız bir kölgənizi çəkə bildim.”

Bu sözlər Sultanı əvvəlcə qəzəbləndirdi. O, sərt baxışlarla Yusufa baxaraq dedi:

“Ey gənc, mənə öz bacarığının həddi olmadığını göstər! Əgər çəkdiyin əsər mənim əslimə yaxın olmazsa, sən bu saraydan qovulacaqsan!”

Yusuf qorxa-qorxa örtüyü çəkib tablonu ortaya çıxardı. Lakin Sultan Mehmet gördüyü mənzərədən donub qaldı. Tabloda yalnız onun fiziki təsviri yox, həm də bir əsgər kimi cəsarəti, bir alim kimi zəngin biliyi və bir insan kimi şəfqəti əks olunmuşdu.

Sultan Mehmet tablonun qarşısında bir neçə dəqiqə susub dayandı. Daha sonra dərin bir nəfəs aldı və dedi:

“Ey Yusuf, sən fırçanla yalnız mənim şəklimi deyil, ruhumu da çəkə bilmisən. Sən artıq bu sarayın rəssamı yox, mənim dostumsan.”

 O gündən sonra Sultan Mehmet Yusufa böyük hörmət göstərdi və onu qoruyub dəstəklədi. Rəssamın çəkdiyi bu tablo isə sarayda əsrlər boyu qorunub saxlandı. Deyilənə görə, hər dəfə Fatih Sultan Mehmet özünü zəif hiss edəndə həmin tabloya baxar, öz gücünü və məqsədini xatırlayardı.

 Bu rəvayət Fatih Sultan Mehmetin yalnız böyük bir hökmdar deyil, həm də incəsənəti və insan ruhunu anlayan bir şəxsiyyət olduğunu göstərir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.01.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ömür kitabımda qızıl sətirsən,

Günümə, ayıma çökən ətirsən.

Mənə kədər deyil, sevinc gətir sən,

Adi bəxşişin də şan-şöhrətimdir.

Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvü Adil Babayevin dünən 100 illik yubileyi idi. Xatırladıq, kitablarını vərəqlədik, şeirlərini oxuduq.

Adil Babayev 27 yanvar 1925ci ildə dünyaya göz açmışdır. Onun bədii yaradıcılığı çoxcəhətlidir: "Dağlar qızı", "Yarımçıq portret", "Mənim məhəbbətim", "Qız görüşə tələsir" pyesləri teatr səhnələrində tamaşaya qoyulmuş, əsərləri xarici dillərə və SSRİ xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuşdur.

Onun tərcümə etdiyi — V. Vinnikov və Y. Osnosun "Ağ şanaküllə" (1959), Sao-Yuyyanın "Tufan" (1959), Ş. Miloravanın "Tbilisi Haqqında mahnı" (1961), N. Dumbadzenin "Darıxma, ana" (1972), M. Petrieskunun "Ölümü görmüş insan" (1973) pyesləri tamaşaya qoyulmuşdur.

1941–1945-ci illərdə "Əmək igidliyinə görə" medalına layiq görülmüşdür. 1977-ci il avqustun 19-da Bakıda vəfat etmişdir.

Kitabları

1. İkinci simfoniya (poema)

2. Ürək nəğməsi

3. İlk addımlar

4. Xəzər sahillərində

5. Gənclik illəri

6. Şeirlər

7. Döyüş yollarında (poema)

8. Ana ürəyi

9. Unudulmuş yasəmən

10. Anamın üzüyü.

11. Lütfəli Abdullayev

12. Qılınclar arasında 

Allah rəhmət eləsin!

Amin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.01.2025)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Gəncə təmsilçisi

         Gəncədə bir Rəna Teymurqızı vardı... Gözəl şair idi. Gözəl xanım idi. 1953-cü ildə Gəncədə anadan olmuşdu. Ali təhsilini də Gəncədəki AKTİ-də (indiki ADAU) almışdı. Ədəb-ərkanı, bacarığı nəzərə alınaraq institutda saxlanmışdı. Laborantlıqdan addım-addım baş müəllimliyə yüksəlmişdi. 

         Yaradıcılığı özünəxas idi... AYB üzvü, 5 kitab müəllifi idi. Şeirlərində, rübailərində  həm öz sirrini açırdı, həm də, dünyanın-kainatın sirrinə vaqif olmağa can atırdı.  Və bir gün köçdü dünyadan... 21 iyul 2014-cü ildə... Bizə gözəl xatirələr, bir də dəfələrlə oxuyub sehrinə düşdüyümüz mətnlər qoydu, getdi...

Bu gün-bu yanvar günəşinin uzaq və soyuq gülümsəməsində Rəna xanımı xatırladım-onunla keçirdiyimiz günləri, etdiyimiz söhbətləri, Mahrasa bağının binaları arasındakı dolanbac cığırları, onun daim kitab qoxan əllərini... Və qayıdıb ondan bir-iki şeir oxudum - onu oxudum...

         ***

İnsan yaradılışdan daxilindəki inam hissini anlamağa çalışıb. Və özünün təbiətin bir parçası olduğunu dərk edəndən sonra bu inam hissinin bir yönünü də təbiətə tərəf çevirib. Beləcə, təbiətə olan bağlılığını, heyranlığını, onun qarşısında acizliyini müxtəlif cür ifadə etməyə cəhd göstərib.

         Rəna xanım da bir qələm sahibi kimi bəşəriyyətin ilkin dünyagörüşlərini şeiriyyətə gətirmişdir. “Şən gəldim”  şeirində üzünü dağlara tutub deyir:

                   A dağlar, könlümə yaman düşdünüz,

                   Oxşadı ruhumu duman, çən, gəldim.

                   Çoxdandır qonağın ola bilmirdim,

                   Qismət oldu yenə, şükür, mən gəldim.

         Azərbaycan ədəbiyyatında dağlara aid çox şeir yazılıb, dağların tərənnümünə qoşmalar, gəraylılar, hətta poemalar belə, həsr edilib. Türk dünyasının görkəmli folklorşünası, şair-alimi Sədnik Paşa Pirsultanlı qeyd edirdi ki, “Miskin Abdalın  “Dağlar”  şeiri  Azərbaycan ədəbiyyatında istər şifahi, istərsə də yazılı ədəbiyyatda özündən sonra yaranan bütün dağlar şeirləri üçün nümunə olmuşdur”[1].

         Doğrudan da, dağ mövzusu şifahi və yazılı ədəbiyyatımızda yetərincə aktualdır. Nəinki şeirlərdə, nağıl, rəvayət və əfsanələrdə, hətta dastanlarda da dağ mifologiyası açıq-aydın görülməkdədir. Bir növ, insan bədii yaradıcılığında dağı obrazlaşdırmış, öz hisslərini ona bədii yolla köçürməyi bacarmışdır.

         Rəna xanımın qələmilə çizdiyi dağ obrazı ilə söhbəti də maraqlıdır:

                   Gözləmirdin bir də gələm, eləmi?

                   Əvvəlkitək deyib-güləm, eləmi?

                   İşə salaq burda kağız qələmi,

                   Gəl deyişək, bəlkə sənlə tən gəldim.

         Şairin yaratdığı dağ obrazı “təəccüblənir”, onun  gəlişinə sevinir. Eyni zamanda, ikinci bənddə Rəna xanım dağı ilham sahibi kimi dəyərləndirir, qarşı-qarşıya deyişmək istəyir. Bu da müəllifin dağ haqqındakı qeyri-adi düşüncələrinin məhsuludur. Axı hər qələm tutanla, hər söz deyənlə  deyişmək olmaz. Elə dağın özü ilə də deyişmək dağ vüqarı, dağ hünəri istəyir.

         Aşıq ədəbiyyatı tarixindən məlumdur ki, deyişmələr ya hərbə-zorba şəklində qurulur, yaxud da qoşma-qıfılbənd kimi deyilir. Şifahi ədəbiyyatda isə daha çox bayatı şəkilli oğlan-qız deyişmələrinə rast gəlinir. Adətən, aşıqlar öz yurd-yuvalarından yol başlayıb uzun məsafələr qət edib  o aşığın yanına deyişməyə gedirdilər ki, onun da adı-sanı olsun, saz çalmağı, söz qoşmağı dillərdə söylənsin. Heç bir aşıq öz şəninə sığışdırmazdı ki, deyişdiyi adam savadsız, adi bir adam olsun.

         Rəna xanımın dağları deyişməyə çağırması onun xalqın mənəvi sərvəti olan saz sənətinə necə dərindən bələd olduğunun göstəricisidir. Üçüncü bənddə şair dağlarla dərdini bölür, illəri birgə yola saldıqlarını vurğulayır. Dağların geniş ürəkliliyinə bələd olduğuna görə, onların dərdinə şərik çıxacağından əminliyini gizlətmir.

                   Gen sinə açırsan gələn hər kəsə,

                   Qıymaram üstündən qara yel əsə.

                   Zirvənə qalxardım bircə nəfəsə,

                   İndi nəfəsi təng, saçda dən gəldim.

         Düzdür, şair yaşa dolduğunu etiraf edir, dərdini dilinə gətirir. Lakin həmişəki kimi, adətinə sadiq qalaraq dərdin qarşısındakı mərdanəliyini qoruyub saxlayır. Elə buna görə də şeirin möhürbəndində dağlara belə deyir:

                   Xəbərsizsən dərdlərimdən hələ sən,

                   Nələr çəkdim bu müddətdə, biləsən.

                   Rəna qoymaz göz yaşını görəsən,

                   Unudub kədəri, bura şən gəldim.

         Rəna xanımın dözümü də dağa bənzəyir. Bu dağ dözümü ilə o, dərdini dağlardan gizləməyə çalışır, dərdin önündəki mərdanəliyinə sadiq qalaraq dağlarla nikbin görüşür.

         ***

         Rəna Teymurqızının daha bir şeiri isə klassik ədəbiyyat nümunələrindən birinə, təbiətnaməyə bənzəyir. “Təzədən vuruldum”  adlı şeirdə şairin yaratdığı lirik obraz təbiətin dilini bilir, onun çağırışını eşidir:

                   Təbiət “gəl” dedi, görüşə getdim,

                   Hər çəmən, hər çiçək həmdəmim oldu.

                   Oxşadı könlümü güllərin ətri,

                   Dağların havası sinəmə doldu.

         Çiçəkləri özünə həmdəm sanan Rəna xanım əsl gözəlliyi duymağı, ona qiymət verməyi bacarır. Düzdür, “dünyanı gözəllik xilas edəcək”-deyirlər, fikrimcə, ən əvvəl bütün dünya gözəlliyin xilasına çalışmalıdır. Biz özümüz yaşadığımız mühitin hər bir nəsnəsində gözəllik axtarmalı, tapmalı, qorumalıyıq ki, dünya da gözəl olsun. Bir sözlə, var olan gözəlliyə vurulmağı bacarmalıyıq... Rəna xanım kimi...

Təzədən vuruldum bu gözəlliyə,

                   Ahıl olmağım da çıxdı yadımdan.

                   Qayğılar bir anlıq geridə qaldı,

                   Şükr etdim Tanrıya yenə adımdan.

         Şair təbiətə heyranlığın elə bir zirvəsinə çatır ki, dərdini-qəmini unudur. Yalnız işıqlı gün, nurlu sabah haqda düşünür. Gündəlik qayğılar belə, geridə qalır. Müəllif təbiətin əsrarəngiz fövqündə sanki bu dünyadan qopub bambaşqa bir aləmə düşür. Ordakı sirr, sehr, rəngarənglik Rəna xanımın hisslərinə, öz dünyasının fəsillərinə də sirayət edir:

                   Mənim də dünyamın təbiəti var,

                   Orda da neçə qış, neçə yaz olub.

         Ardınca da Rəna xanım hisslərinin rəngdən-rəngə düşdüyünü deməklə insan xislətinin dəyişməyindən, həmçinin, ruh halının  zaman və məkana uyğun fərqliliyindən danışır:

                    Dəyişib rəngini bəzən hisslərim,

                   Gah qara boyanıb, gah bəyaz olub.

         Bu beytdə təbiətin daha bir möcüzəsinin izahını oxuyuruq. Diqqət edək, yazda bir gül toxumu əkirik torpağa. İlk cücərtisi göy rəngdə olur. Az keçmir ki, bu göyərmiş zoğ böyüyüb yaşıllaşır. Yayın isti aylarında yaşıl tumurcuqlarından rəngbərəng çiçəklər boylanır. Payıza doğru yaşıl rəng sarıya çevrilməyə başlayır. Sonda payızın sehirli qızılı rənginə boyanıb torpağa baş əyir. Nəhayət, torpağın özü rəngdə olub, onun dənələrinə qarışır. Rəna xanım gülləri-çiçəkləri, ümumiyyətlə, bitkiləri təbiətin hissləri kimi ifadə edir. Necə ki, “təbiətin hissləri”  zamana, havaya uyğun belə dəyişir, onun bir parçası olan insanın yaşantıları da şəraitə uyğun formalaşa bilir. Bax, bu mənanı görürük Rəna xanımın yaradıcılıq nümunələrində... Təbiətin öz övladı insanı necə yaşatmasının, onu əzizləməyinin, qorumağının belə, şahidi oluruq:

                   Qəlbim fərəhlənir baxdıqca göyə,

                   Çətin ki, yer üzü qəddimi əyə.

                   Ürəyim istidən bişməsin deyə,

                   Buludlar yoluma yağış çiləyir.

                   Təbiət hissimlə yaranıbdır tən,

                   Kaş ki, mən olaydım çəməndə itən.

                   Dağların döşündə rəngarəng bitən,

                   Çiçəklər könlümə sevinc ələyir.

         İstər şifahi, istərsə də yazılı ədəbiyyatda əsl aşiqlər həmişə bülbülə bənzədilib. Onun gülə olan sevgisi zirvədə olub, insanların dillərə düşən sevgisi məhz bu quşun sevgisi ilə müqayisə olunub. Saysız-hesabsız bayatı, nağıl, əfsanə, şeir nümunə gətirə bilərik ki, insan bülbülün sevgisinə həsəd aparıb.

         Rəna xanım təbiətin ən gözəl sevgi mücəssəməsi bülbülün duyğularını da 2013-cü ildə nəşr olunan “Rübailər”  kitabında özünəməxsus tərzdə qeyd edir:

                   Bülbül gülün budağında gizlənər,

                   Sevgi könül otağında gizlənər.

                   Gündüzlərin günəş dolu işığı,

                   Gecələrin qucağında gizlənər.

         Rübainin ilk beytində bülbülün öz sevgisi naminə gülün budağına sığınmasından danışılır. Eyni zamanda, sevginin ülvi olduğu qədər də mübhəmliyi göz önünə gətirilir.

         İkinci beytdə isə Rəna xanım göylər qızı Günəşin qaranlıq gecədə gizlənməyini deməklə türk xalqlarının ortaq folklor nümunələrinin başlanğıc nöqtəsi sayılan “Ay və Gün” əfsanəsinə işarə edir. Əfsanəyə görə, Ayla Gün bir-birinə aşiqdirlər. Onlar görüşməyə, vüsala yetişməyə can atırlar. Lakin onlar bir-birinə çataçatda qaranlıq gecə araya düşüb onları bir-birinə qovuşmağa qoymur. Rəna xanımın rübaisində dilinə gətirdiyi bu hikməti açmaq üçün gərək ədəbiyyatın özünə sığınasan...

         Güllər, çiçəklər təbiətin ən gözəl, incə övladlarıdır. Qızların ən gözəli də gülə-çiçəyə bənzədilir. Hətta ədəbiyyat nümunələrində lirik qəhrəmanlar, aşiqlər heyran olduğu qızın xarakterində gülə, çiçəyə bənzərlik axtarırlar. Məsələn: gözəlin utancaqlığı bənövşəyə, yanağı qızılgülə, buxağı ağ nəsrinə, xalı lalənin qara xalına, əllərinin xınası xına gülünə bənzədilir. Azərbaycan folklorunda güllərin nə vaxtsa gözəl bir qız olmasına dair nümunələr də çoxdur.

         Rəna xanımın kitablarını vərəqlədikcə onun bir misrası yaddaşımızda bütün bildiklərimizi təkrar­lamağa açar rolu oynayır. Güllərdən, çiçəklərdən, onların xalq düşüncəsində, ədəbiyyatda obrazlaş­dırılmasından danışmağıma da Rəna xanımın bir rübaisi vəsilə oldu:

                   Güllərin özünəxas ləçəyi var,

                   Onların çirkini, həm göyçəyi var.

                   Çəməndə çox sayda çiçəklər bitər,

                   Amma hər könülün öz çiçəyi var.

         Daha bir nümunədə şair təbiətin təzadından danışır. “Təbiətin təzadı” deyəndə, düzdür, ilk öncə göz önünə Bəxtiyar Vahabzadənin şeiri gəlir:

                   Ey ana təbiət, de neçin, niyə,

                   Gülün budağında tikan bitirdin?

                   Bulağın gözünü qotur keçiyə,

                   Bulanıq suyunu ceyrana verdin.

         Burda şairin ana təbiətə üsyanı var, daxili hayqırışı var. Bəxtiyar Vahabzadə qızılgülün tikanıyla razılaşmır. Maralların daim üzləşdiyi təhlükəni qəbul etmir. Ancaq o unudur ki, bu təzadı, qismən də olsa, yaradan insandır. Bulaqları abadlaşdıran, keçini ev heyvanı kimi əhlilləşdirən, maralları ovlayaraq onları yaşayış məskənlərindən uzaqlaşdıran da insandır. Buna görə də, Bəxtiyar Vahabzadənin təbiətə müraciətində yalnız qızılgülün tikanı hadisəsi ilə razılaşmaq olar. Əslində, bu da ana təbiətin “günahı” deyil. Təbiətdə olan hər şey yaradılışdan özünümüdafiə imkanına, az da olsa, malikdir. Bu, bir növ qanunauy­ğunluqdur. Hər birimiz bununla razılaşmağa məcburuq. Çünki təbiətə üsyan bəşər üçün heç də daim uğurla nəticələnmir.

         Rəna xanım burda da öz məntiqini qoruyub saxlamışdır. O, təbiətə üsyan etmir, lakin onun təzadlarını hikmət mənbəyi sayır:

                   Hər günün öz axşamı var,

                   Qara şamı, ağ şamı var.

                   Çəməndə tək çiçək bitmir,

                   Qanqalı var, yovşanı var.

         Burada fəlsəfi fikir yenə insan xislətinə şamil edilib. Həyatda hər cür xasiyyətdə, müxtəlif xarakterdə insana rast gəlmək mümkündür. Bu da bir hikmətdir, əslində.  Hər insan öz fərdiliyi ilə həyatda yeni rəng, fərqli çalar yaradır. Eləcə də, bitkilərin müxtəlifliyi təbiətin qəribəliyi, möcüzələri, bəlkə də, haradasa harmoniyasıdır. 

Rəna xanım meşələrdən də ürək dolusu danışır:

                   Meşələrin könlü tox,

                   Acgözlüyə meyli yox.

                   Hər an bir əsər yazır,

                   Qələmi, vərəqi çox.

         Bu rübaidə öncəki fikrin əksi olaraq insan xasiyyəti yazar təxəyyülü ilə meşəyə köçürülüb. Onun gözü-könlü tox olması deyimi elə meşənin sərvətlərlə zənginliyidir. Hər an yazılan nəğmələr quşların cəh-cəhi, yarpaqlardakı şehlərin titrəməsi, həşəratların hər birinin özünəməxsus səsi, xəzəllərin xışıltısı, çayların, bulaqların şırıltılı zümzüməsidir.

         ***

         ...Bir gün yenə Rəna xanımla söhbət edirdik. Mənə dedi:

         -Şairin ümidi odur ki, öləndən sonra da şeirləri oxunsun...

         -Şair şeirləri qədər vardır.

         İkimiz də gülümsəmişdik və pəncərədən görünən uzaqlara baxmışdıq... Hə, Rəna Teymurqızı hələ var, hələ yaşayır, hələ bizimlədir-şeirləri ürəyimizin üstündədir axı!

"Ədəbiyyat və incəsənət"

(28.01.2025)