Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

RƏSUL RZA

HAMIMIZ YOLDAYIQ

Yol.

Qatar.

Minənlər var, düşənlər var.

Kimi gülə-gülə minir,

gülə-gülə düşür.

Kimi kədərli, qayğılı.

Duracaqlar ötüşür...

İskələlər keçir.

Qurtarmaq bilmir qatarın yolu.

Gündüzü var, gecəsi var.

Hələ gülə-gülə minəcək,

kədərlə düşəcək neçəsi var.

Nə mən bilirəm harda düşəcəyəm,

nə qatardakılar bilir.

Bəlkə heç qatar dayanmayır:

düşənə elə gəlir,

minənə elə gəlir.

Bəlkə mənə elə gəlir.

Gedir qatar.

Çay içirəm, papiros çəkirəm,

düşünürəm, şeir yazıram.

Mən bu uzun yolda

getməyə, getməyə, getməyə də,

ən yaxın duracaqda düşməyə də hazıram.

Ancaq...

Bu şeiri qurtarım.

Bir yenisini başlayım.

Bir də...

Nə yol qurtarır,

nə arzular.

Yeni iskələlər,

duracaqlar ötüşür.

Kim isə minir.

Kim isə düşür.

                     Mart, 1962

“Ədəbiyyat və incəsənət”

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

O vaxtlar "Kinoklub" adlı veriliş vardı. Bir gün həmin verilişə çəkilişə gedərkən, yolda həmkarı Yaşar Nuri ilə rastlaşır. Yaşar ondan haraya getdiyini soruşur. Öyrənir ki, “Kinoklub”da çəkilişə dəvət olunub. “Nə var e, orda, nəyə gedirsən?”- deyə sual verir. O da cavabında- “Niyə də getməyim, 80 manat pul verirlər.”- söyləyir. “Mən sənə 100 manat verirəm, getmə.” -deyir Yaşar. Razılaşırlar və Gülnar Yaşardan 100 manatı götürüb, evə qayıdır. Sən demə, onu yola salandan sonra Yaşar özü həmin çəkilişə gedib, iştirak edir. Bunu biləndə Gülnar təəccüb içində Yaşardan soruşur ki, niyə özün getdin, məni qoymadın? Yaşar da: - “Getdim ki, görüm, məni aldadıb, ora gəlməmisən ki?..”- deyə cavab verib...

Bax belə bir əhvalat!

Bəli, bu dəfə sizə yazıçı-dramaturq Aslan Qəhrəmanovun əsəri əsasında hazırlanan “Səni axtarıram” film tamaşasında oynadığı “Günar” obrazı ilə ölkədə məşhurlaşan Firəngiz Mütəllimova haqqında söhbət açmaq istəyirəm. Axı, mayın 1-də onun növbəti ad günüdür. Amma gəlin əvvəlcə tərcümeyi-halına nəzər yetirək:

1959-cu ildə Ağcabədi rayonunda dünyaya gəlib, lakin əslən Şuşalıdır. 1976-cı ildə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun dram və kino aktyorluğu fakültəsinə daxil olub və 1980-ci ildə oranı bitirib. Həmin il Azərbaycan Akademik Milli Dram Teatrına aktrisa götürülüb. Elə həmin gündən də həmin mədəniyyət ocağında çalışır.

Teatrda səmərəli fəaliyyət göstərən Firəngiz Mütəllimova paralel olaraq Azərbaycan Dövlət Televiziyasının tamaşalarında da iştirak edib. O, burada hazırlanmış iyirmidən çox teletamaşada müxtəlif səpkili obrazlar yaradıb. 1986-cı ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əməkdar Artisti, 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Artisti və 2000-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Xalq Artisti fəxri adlarına layiq görülüb. Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin dosentidir. 2019-cu ildən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünü alır... 

Müsahibələrindən birində deyir ki: - “Atamla anam Ağcabədidə işləyirdilər, ona görə şəhadətnaməni oradan alıblar. Şəxsiyyət vəsiqəmdə yazılıb ki, Ağcabədinin Avşar kəndində doğulmuşam. Atam qəbələli, anam şuşalıdır. Təyinatla gəliblər Avşar kəndinə, bir-birini seviblər, atam anamı qaçırıb. Mənim ömrümün ən gözəl illəri Şuşada, Qəbələdə, bir də Avşar kəndində keçib. Avşardan üçüncü sinifdə çıxmışam, amma indi gözüyumulu o kəndi gəzə bilərəm. Şuşanın işğalını eşidəndə Türkiyədə qastrolda idik. Birdən Ramiz Novruz başını tutub çıxdı ki, vay, Şuşanı aldılar. Mikayıl Mirzə başını divara çırpdı. Mən donub qalmışdım. Heç yerə də əlim çatmırdı. Səhəri qardaşım dedi, evdəkilər Bakıdadırlar, Şuşa yoxdur. Şuşadan sonra anam atama tez-tez deyirdi ki, evdən çıxanda “xolodelnik”i niyə söndürmədin? Atam da deyirdi, səni necə başa salım, Şuşa yoxdur, Şəfiqə, Şuşa yoxdur. Anam da sakitləşə bilmirdi, atamla dava edirdi ki, Qacarın ala bilmədiyi Şuşanı erməni alacaq? Biz hər şeyimizi orda qoyub gəlmişik. Deyirdilər, Şuşadan çıxmaq istəməyənlər acından ölməmək üçün bizim evdəki ərzaqları aparıb yeyirmişlər. Şükür ki, Şuşa indi bizdədir. Mən böyüyən ev isə darmadağın olub...”

Olduqca şən və mehriban xanımdır. İnadkar, ehtiraslı və idealist təbiəti ilə yanaşı, çox işgüzardır. Enerjili və həyat doludur. Cəsarətli və mərhəmətlidir. Qürurludur və güclü xarakterə malikdir. Çox cazibədardır. Özü diqqətli olduğu üçün, hamıdan da diqqət gözləyir...

“Mən həyatımla oynadığım rolların fərqini bilirəm. Həyatda bilirəm ki, Firəngizəm. Amma səhnədə hər bir rolu ifa edə bilərəm. Onu da bilirəm ki, bir gecədə məşhur olmuşam. Bir var, bunun üçün əziyyət çəkəsən, bir də var, xəbərin olmadan həyatın dəyişsin, hamı səni tanısın. Atam rəhmətlik deyirdi, nə qəribədir, dünənə qədər deyirdilər, “Bəhər müəllimin qızı Firəngiz”, indi deyirlər, “Firəngizin atası Bəhər”. Vacib olan şöhrəti qazanmaq yox, saxlamaqdır. Bunu da insanlardan özünü fərqləndirməməklə, səmimiyyətlə qazanırsan. Allah hamıya bir istedad verir. Sadəcə, bu sənətdə olanlar üzdə olurlar, hamı onları tanıyır. Çalışmışam, hamıya örnək olum. Demirəm, süddən çıxmış ağ qaşığam. Yox! Həyatda o qədər səhvlərim olub ki... Aldatmışam da, aldanmışam da. Düz də getmişəm, əyri də. Amma çox sevinirəm ki, yolumu azmamışam. Başımı nə şöhrət, nə pul gicəlləndirməyib. Deməmişəm ki, gərək divarlarım qızıldan olsun...”- söyləyir.

Sakit və rahat həyat sürməyi xoşlayır. Narahatlıq yaradan səbəblərdən uzaq olmağa çalışır. Gözəldir və bu gözəllik onu daha cazibəli göstərir...

Deyir ki:- “Vaxt olub, hətta üzümü gizlətmişəm, səsimdən tanıyıblar. Ona görə özümü xoşbəxt sayıram ki, məni uşaqlar da, gənclər də, qocalar da tanıyır. Amma etiraf edim ki, bu bir tərəfdən pisdir. Küçədə, məclisdə, marketdə hamı baxıb səndən danışır və narahat olursan. Bazara gedəndə hiss edirəm, bir manat olan şeyi üç manata satmaq istəyirlər. Deyirəm, ay balam, mən milyonçu deyiləm, maaşla yaşayan adamam. Amma bəzən olur ki, ümumiyyətlə, pul götürmürlər. Sağ olsunlar, çətin vaxtlarda mənə çox güzəşt edirlər. Məsələn, həkimə gedirəm, təmənna güdmürlər. Hətta Türkiyədəki həkimim də məndən pul almamışdı...”

İş həyatında da iddialı olması ilə tanınır. Ürəyincə olmasa hər rolu, hər obrazı üzərinə götürmür. Yəni özünə hörmət etməyi bacarır...

“O qədər də sadəlövh deyiləm. Kim düşünürsə ki, mən avam adamam, yanılır. Çox olub, seçimə çağırıb təsdiq edirdilər, sonra alınmırdı. Mənim də qəlbim incimişdi. Həsən Turabovun çəkildiyi filmlərə razı olurdum. Bir də Vaqif Mustafayevlə Ceyhun Mirzəyevin filmlərinə çəkilmişəm. Ən yaxşı qonorarlarımı Turabovun çəkildiyi filmlərdən almışam. O vaxt verilişlərə gedəndə də qonorar alırdıq. İndi heç nə vermirlər, mən də getmirəm. Şikayət etmirəm, şükür Allaha, yaşayırıq. Prezidentin fərdi təqaüdünü alıram, dövlətimiz tərəfindən evlə təmin olunmuşam. Adam gərək düzünü danışa, dövlət tərəfindən, nazirlik tərəfindən öz üzərimdə həmişə qayğı hiss etmişəm. Arada cərrahi əməliyyat olundum. Əməliyyatdan çıxandan sonra özüm deməmişdim, amma nazirlikdən neçə nəfər zəng etdi ki, bizə niyə xəbər etməmisən?”- söyləyir.

Bəli, bu gün - mayın 1-i bu incə ruhlu gözəl xanımın ömrünə yeni yaşı qədəm qoyur. Mübarək olsun! Bəlkə də indiki gənclər arasında onu tanıyanlar azdır. Amma biz orta yaşlı nəsil hələ də onu “Gülnar” obrazına görə sevir və unutmuruq...

Tamaşada tərəf-müqabili olan Yaşar Nuriyevin yaratdığı obraz – Elçin ona deyir: “Sən yaxşı qızsan, Gülnar!”

Həqiqətən də, Firəngiz Mütəllimova yaxşı qızdır (qadındır), yaxşı aktrisadır, yaxşı insandır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

İntihar yolunu seçənlər, dayanın!

Bir müddət öncə bir intihar hadisəsi mənim həmyerlilərimi dəhşətə gətirmişdi. 18 yaşlı kollec tələbəsi sinfin yazı lövhəsinə «Bu da son!» yazıb, sosial mediada yerləşdirərək, sevdiyi qıza da «Mənim sevgimi cavablandırmadığın, hisslərimi tapdaladığın üçün bundan sonra ölümümün səbəbkarı kimi bütün həyatın boyunca peşimançılıq hissləri keçirəcəksən» mesajını ünvanlayaraq damarını kəsib intihar etmişdi.

Və yaxud, gözəl ailəsi, yaxşı işi olan gənc, yaraşıqlı bir oğlan, iki uşaq atası, futbol totalizatorunda nisyə mərcə girib olduqca böyük bir məbləği uduzduğuna görə bağ evində özünü asmışdı.

Bunlardan biri cavabsız sevgiyə görə, ikincisi isə çıxılmaz vəziyyət səbəbindən intihar hadisələri idi.

Mənim ölkəmin paytaxtı Bakıda 1990-cı il 20 yanvar tarixində Sovet imperiyasının muzdlu əsgərləri tərəfindən müstəqillik qazanmaqçun ayağa qalxmış dinc əhali gülləbaran olunanda bütün dünyaya səs salmış bir intihar hadisəsi də baş vermişdi. Muzdluların güllələdiyi 28 yaşlı Bakı Gəmi Təmiri Zavodunun fəhləsi İlham Allahverdiyevin həyat yoldaşı – 20 yaşlı Fərizə sevdiyi insanın ölümünə dözə bilməyərək bətnində 2 aylıq körpəsi ola-ola sirkə turşusu içərək intihar etmişdi.

İnsan orqanizminin imkanları sonsuzdur. Bu imkanlar, xüsusən, stress hallarında özlərini qabarıq büruzə verir. İntihar cəhdi də həmin stress hallarının bir nəticəsidir.

İntihar sosial səbəblər ucbatından insanın öz mövcudiyyatını dayandırmasından ibarət sosial fenomenə deyilir.

3 intihar növü mövcuddur: eqoistlik, altruistik və anomik.

Eqoistlik intiharı hədəfləri cəmiyyət tərəfindən məhv edilən, sevimlilərini itirən insanlar eləyir. Daha çox eqoistik intiharı apatiyaya düşən insanlar həyata keçirirlər. Arzuları puç olduqca, sonda bu şəxsləri yaşamaq arzuları da tərk etmiş olur.

Alturistik intiharda artıq individlər yox, qruplarda, kütlələrdə təmsil olunanlar təmsil etdikləri toplumun müqəddəratını düşünənlər intihar edirlər.

Nəhayət, anomik intiharda daha çox fərdlər tərəfindən aldanılan, istismar edilən, hüquqları pozulan, taptanan, içində həyəcan, qorxu və nifrət çuğlayan şəxslər həyatlarıyla vidalaşırlar.

Get-gedə dünyada daha çox uğursuz insanın intihar yolunu seçməsi tendensiyası müşahidə edilməkdədir. Bu isə, razılaşın ki, çox qorxulu tendensiyadır.

İntihar – say hesabına görə insanı dünyadan aparan bəlalar arasında 8-ci yerdə dayanır.

Son yarım əsrdə dünyada intihar edənlərin sayı 65-70% artıb. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının verdiyi məlumata görə, 2000-ci ildə bütün dünyada təxminən 1 milyon insan intihar nəticəsində həyatını itirmişdi. Bu, hər 40 saniyədə 1 insanın intiharını bəyan edən çox həyəcanlı bir faktdır. Ancaq 10 il sonra – 2010-cu ildə bu rəqəm daha da həyəcanlı oldu, intihar halları 13 (!) dəfə artdı. İndi artıq, dünyada hər 3 saniyəyə bir intihar baş verir.

İntiharın statistikası həmişə mənimçün maraq doğurub. Diqqət edin:

Dünyada ən çox intihar halı Çində baş verir. Dünyanın ən çox əhalisi yaşayan bu ölkədə il ərzində təqribən 300000 nəfər özünü öldürür. Ortalama, hər 2 dəqiqədən bir bir çinli öz həyatına son qoyur. İkinci yerdə Rusiya dayanır. Bu ölkədə hər il təqribən 60000 nəfər intihar edir. Ümumən, ən çox intihara məruz qalan 7 xalq isə bunlardır: Çin, hindus, amerikalı, rus, yapon, fransalı, ukraynalı. Təbii ki, bu belə də olmalıdır. Çünki bu, sayca ən böyük xalqlardır. Daha real mənzərəni isə digər statistika ortaya qoyur: İntihar edənlərin sayının əhalinin sayına nisbəti. Bu göstəricidə iki 4 yeri Koreya, Çin, Rusiya və Qazaxıstan tutur. Dünyada ən az intihara rast gəlinən 3 ölkə isə bunlardır: Misir, Haiti, Yamayka.

Əgər intihar halları sayını dinlər üzrə qruplaşdırsaq, onda görərik ki, ən çox intihar bütpərəstlikdə və sintoizmdə mövcuddur. Növbəti yerdə pravoslavlar, katoliklər, müsəlmanlar qərarlaşıblar. Ən az intihar halına isə yəhudi dininə sitayiş edənlər arasında rast gəlinir.

Elmi nöqteyi-nəzərdən intihara insanda əmələ gəlmiş qara fikirlər səbəb olur ki, bunlar da istəmədən insanın içinə həmlə edən şübhələrin, xatirələrin, arzuların, ideyaların, qorxunun əsasında yaranır. Onlar insanın bütün beynini işğal edir, depressiv emosiyalar, üzücü fikirlər, həyəcan hissləri yaradır. Hətta elmdə bəzi psixoloqlar bu cür fikirləri virus adlandırıblar.

Amma bu qara fikirlərə təslim olmamaq, sonadək vuruşmaq lazımdır. Dünyada heç nə insanı yarımçıq dünyadan getməyə məcbur etməməlidir. İntihar məğlubiyyətdir, döyüş meydanından qaçmaqdır, fərrarilikdir.

Biz layihəmizdə uğura doğru gedən yoldan danışırıq, xoşbəxtliyə qovuşmaqdan danışırıq. Və mən əminəm ki, oxucularım arasında intihar fikrini beynindən keçirənlər var idisə də, bu kitabı oxuyandan sonra mütləq bu fikirdən çəkinəcəklər, öz işıqlı, nurlu arzularını qurub qaranlıq hücrədən çıxacaqlar.

Təkcə ona görə yox ki, intihara heç nə haqq qazandırmır. Təkcə ona görə yox ki, intihar edənlər qorxaq adlandırılır. Həm də gətirəcəyim bu dəhşətli faktlara görə: İş ondadır ki, mən bir qədər öncə sizə 2010-cu ildə 13 milyon insanın intihar etdiyini söylədim. Ancaq onu da deyim ki, hər il bu rəqəmdən düz 13 dəfə çox insan intihara cəhd edir. Yəni ki, təxminən 170 milyon insan özünü öldürmək istəyir. Demək, hər 13 intihar cəhdindən 12-si uğursuz alınır. İntihar edənlərin 63%-i kişilər, cəmi 37%-i isə qadınlar olduğu halda intihara cəhd edənlərin say hesabına görə qadınlar kişilərdən 4 dəfə çoxdurlar. Hər il 135 milyon qadın intihara cəhd edir, onların cəmi 5 milyonu intihar edə bilir. Kişilərin isə 35 milyonu cəhd edir, onlardan 8 milyonu istəyini yerinə yetirir. İstəyini yerinə yetirə bilməyənlərin bir çoxu isə ömürlük şikəst qalırlar. Şəxsən mən ömürlük əlil arabasına təhkim olunmuş uğursuz intihar cəhdi edən bir şəxsi tanıyıram. Bəs belə isə sivill yolla ağrınızı müalicə etmək əvəzinə niyə özünüzü eybəcər hala salmalı, ömürlük bədbəxt etməlisiniz?

Mən çox vacib bir faktı da qeyd etmək istəyirəm: Özünü asmış insanların meyitlərinin əksəriyyətinin əl barmaqlarının kəndir tərəfindən didildiyi müşahidə olunur. Bu o deməkdir ki, yalnız son anda – artıq kəndirdən asılı qalarkən insan tutduğu işin dəhşətlərini bütün dərinliyi ilə duyub dırnaqları ilə kəndirdən xilas olmağa çalışır.

Demək, intihar edənlər son anda bunun peşmançılığını çəkirlər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Söhbət Azərbaycan folklorunun ən kiçik janrlarının birindən, geniş yayılmış yasaqlardan gedir. Bu janr xalq arasında sınama, inanc, yozum, yozma adları ilə də yayılmışdır. 

Yasaqlar özlüyündə miflə qarışıq olan janrdır. Onlarda çoxəsrlik mifoloji təsəvvürlər və kultlarla bağlı biliklər ümumiləşdirilmişdir. Mifik zamanda ilkin əcdadlar, mədəni qəhrəmanlar tərəfindən dünyanın müasir durumu – relyef, göy cisimləri, heyvanlar, bitkilər, sosial davranışın paradiqmaları və yasaqlar sistemi olan sanksiyalar yaradılmışdı. Sınamalar və ya yasaqlar funksional baxımdan milli, psixoloji, coğrafi, mədəni şərtlərdən asılı olaraq fərqlilik göstərir. 

Yasaqlar həmişə inanclara “arxalanır”, bu da onların səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri sayılır.  

 Filologiya elmləri doktoru, professor R.Qafarlıya görə, “Tabu vasitəsi ilə edilən yasaqlar özlüyündə dini məzmundan çox, əxlaqi təsir bağışlayır. Çünki onlar tanrının tövsiyələri tək təqdim olunmur”. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent K.İslamzadə isə özünün “Mərasimlər və epik janrların tərkibində yasaqlar” adlı məqaləsində qeyd edir ki, “Çox qədim zamanlarda sosiumun (müəyyən norma və qaydalarla tənzimlənən, insanların qarşılıqlı münasibətlərinin məcmusu-İ.V.) fəaliyyətinin nizamlanması və qaydaların gözlənilməsi formaları kimi yaranan yasaqlar zaman keçdikcə etnosun mənəvi-əxlaqi prinsiplərini ümumiləşdirməklə varlığın yazılmamış qanunları funksiyasını qazanmışdır. Yasaqların kompleks şəkildə öyrənilməsi göstərir ki, bunlar həm də hələ islamaqədərki dövrdə formalaşmış mənəvi təfəkkür prinsipidir, etnosun ruhunun əsasına çevrilən nəsildən-nəslə ötürülən təcrübədir, instinktləri rasionaldan ayırmağa yönələn davranış modelidir...Mənəvi-əxlaqi yasaqlarda xalqın etnopsixoloji siması, milli xarakteri, idealları, həyat fəlsəfəsi və mentaliteti əks olunmuşdur...Bütünlükdə əxlaqi-etik normalar nöqteyi-nəzərindən yasaqlar – sınamalar insanların münasibətlərini, cəmiyyətlə təbiət arasındakı əlaqələri nizamlayan qaydalar sistemi kimi meydana çıxmışdır”. Yasaqlar əsasən nəsihət, məsləhət, qadağa formasında qurulur.

Onları iki qrupa bölmək olar. Bunlardan biri hüquqi, digəri isə etik yasaqlardır. Həm hüquqi, həm də etik yasaqlar cəmiyyəti möhkəmləndirmək, mənəvi və struktur vasitə kimi cəmiyyətin tamlığını, daxili bütövlüyünü, mənəvi aləmini qorumağa xidmət edir. Hüquqi yasaqlar hamıya aid olur və onların pozulması konkret cəza tədbirlərini nəzərdə tutur. Etik yasaqlar isə bütün cəmiyyətin həyatını yox, bu cəmiyyətin üzvləri arasındakı şəxsi münasibətləri tənzim edir. 

Azərbaycanlıların yasaqları daha çox məişətlə; təbiət hadisələri, bitki və heyvanlar aləmi, astral təsəvvürlər və əsatiri görüşlərlə bağlıdır.

Zamanın sınağından çıxmış yasaq – sınama – inanclar uşaq və gənclərin tərbiyəsində geniş tətbiq olunur. Çünki onlar nəsihətverici, tərbiyəedici xarakter daşıyırlar. Yasaqların bir çoxunda uşağın tərbiyəsi, onun əxlaqi-mənəvi simasının kamilləşməsi ideyası üstünlük təşkil edir. Belə yasaqlarda özünü cəmiyyətdə, evdə, masa arxasında, doğmalarla münasibətdə necə aparmaq lazım gəldiyi barədə biliklər aşılanır. Məsələn, “Böyüklərdən qabaq masa arxasına oturmaq olmaz”, “Çox gülmək olmaz, ruha zərərdir”, “Böyüklərin söhbətinə qarışmaq olmaz”, “Yaşlıların yolunu keçmək olmaz”, “Böyük gələndə balaca ayağa durar”, “Körpəyə güzgüyə baxmaq olmaz ─ yoxsa qorxar, dili gec açılar” və s.

Xalqımızın yasaq və sınamaları çoxdur və bunlar bizim milli sərvətimizdir. Onların bəziləri dövrün, ictimai şəraitin dəyişməsi ilə əlaqədar sıradan çıxıb unudulsa da, digərləri bu gün də məişətdə yaşamaqdadır.Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent K.İslamzadənin yazdığı kimi, “...yasaq insan mənəviyyatının əsas nüvəsi və özünü qorumanın bir vasitəsi kimi çıxış edir. Bu janrı ibtidai insanların düşüncəsinin məhsulu kimi köhnəlmiş hesab etmək düzgün deyildir. Onlar tərbiyəvi xarakter daşıyır, dürüst və yüksək mənəviyyatlı şəxsiyyət yetişdirməyə xidmət edir”.

Gəlin, bəzilərini yada salaq:

“Süfrəyə duz dağılanda dava düşər”.

“Əldən çörək sıçrayanda sevinərsən”.

“Qəbiristanlıqdakı ağacları kəsmək olmaz”.

“Duzu bu dünyada yerə töksən, o dünyada kirpiklərinlə yığarsan”.

“Ölünü dəfn etməyə aparan dəstənin qarşısından keçmək olmaz”.

“Gəlin köçənə yasəmən verməzlər”.

“Əncir ağacını budamazlar”.

“Kitabı açıq qoyub getmək olmaz − yaddaşın korlanar”.

“Qapı ağzında görüşməzlər”.

 “Gecə vaxtı qırxgözlü şeyi (ələk, xəlbir, aşsüzən) evdən çıxarmazlar”.

“Yetimin malına toxunma”.

“Gecə dırnaq tutmazlar, çünki gecə vaxtı ölülərin dırnağı tutular”,

“Odun üstünə .........”.

 “Adamı süpürgə ilə vurmazlar, şərə düşər”.

 “İnsanı nahaq yerə günahlandırma”.

“Qəbirləri tapdalamaq, üzərində oturmaq olmaz”.

“Gecə vaxtı evi süpürüb, zibili atmazlar, yoxsa evin bərəkəti qaçar”.

“Şər vaxtı qapı ağzında oturmazlar”.

“Gecə vaxtı axar suya əl basmazlar, çünki gecələr su mələklərin olur”.

“Gəlinə cüt olmayan yataq dəsti bağışlamaq olmaz”.

Sonda bir daha təkrar edirik ki, hüquqi, mənəvi-əxlaqi, etik yasaq və sınamalar həyatda düzgün, dürüst münasibətlərin qurulmasında və nizamlanmasında böyük rol oynayır. Onların gücündən səmərəli istifadə etmək isə ayrı bir məsələdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)

 Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türk xalqlarının mədəniyyəti birgə layihəsindəyik.  Bu dəfə Türk diasporaları və onların mədəniyyətə təsiri barədə danışacağıq.

Türk xalqları tarix boyu geniş coğrafiyalara yayılmış, müxtəlif sosial, siyasi və iqtisadi səbəblərlə miqrasiya etmişlər. Bu miqrasiya nəticəsində yaranan türk diasporaları, yaşadıqları ölkələrin sosial strukturlarında mühüm rol oynamış və həm öz mədəniyyətlərini qoruyub yaşatmış, həm də yerləşdikləri cəmiyyətlərin mədəni həyatına təsir göstərmişlər. Bu proses ikitərəfli bir mədəni mübadilə yaratmış, yeni hibrid kimlik formalaşmalarına səbəb olmuşdur.

Türk diasporalarının tarixi inkişafı:

1. Erkən miqrasiyalar:

• Orta əsrlərdə türk tayfalarının Avrasiyada yayılması (Səlcuqların, Osmanlıların genişlənməsi).
• Krım tatarları, Qafqaz türkləri, Osmanlıdan Balkanlara köçlər.

2. XX əsrdə siyasi miqrasiyalar:

• 1917-ci ildə Rusiya inqilabından sonra Krım, Qafqaz və Orta Asiya türklərinin miqrasiyası.
• II Dünya Müharibəsindən sonra Türkiyədən Qərbi Avropaya əməkçi köçləri (Gastarbeiter proqramı çərçivəsində).

3. Müasir miqrasiyalar:

• Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Orta Asiya və Qafqaz ölkələrindən köçlər.
• Suriyadakı müharibədən sonra suriyalı türkmanların köçü.

Diasporaların coğrafi yayılması

Türk diasporalarının mədəniyyətə təsiri:

1. Dil və təhsil:

• Türk diasporları dilin qorunmasına böyük diqqət yetirir. Məktəblərdə türkcə dərslər, mədəniyyət kursları təşkil edilir.
• Almaniyada “Türkcə dərs proqramı” dövlət tərəfindən də dəstəklənir.

Nümunə:
Almaniyada fəaliyyət göstərən DITIB (Türk İslam İcması) məktəblərdə din və mədəniyyət təlimləri keçir.

2. Ədəbiyyat və incəsənət:

• İki dillilik mövzusu əsərlərdə əsas mövzuya çevrilir.
• Türkiyədən olan yazıçıların əsərləri artıq Avropanın ədəbi mühitində də tanınır.

Nümunə:
Feridun Zaimoğlunun "Kanak Sprak" əsəri türk gənclərinin Almaniyada kimlik axtarışlarını əks etdirir.

3. Musiqi:

• Türk diasporası yaşadıqları ölkələrin musiqi üslubları ilə türk musiqisini sintez edib.
• Türk rap, hip-hop mədəniyyəti Almaniyada və Fransada güclənib.

Nümunə:
Almaniyada Kool Savas və Ceza kimi sənətçilər türk rap mədəniyyətinin simvolu olub.

4. Qida mədəniyyəti:

• Türk mətbəxi dünya mətbəxinə inteqrasiya olunub.
• Dönər, baklava, lahmacun kimi yeməklər Avropa və Amerikada məşhur fast-food alternativləri kimi yayılıb.

Nümunə:
Almaniyada dönər kebab bazarı illik 4 milyard avro dövriyyəyə sahibdir.

5. İctimai və siyasi həyat:

• Türk əsilli siyasətçilər Avropada seçkilərdə yüksək vəzifələrə gəlmişdir.

Nümunə:
Almaniyada Cem Özdemir (Yaşıllar Partiyası liderlərindən biri), Hollandiyada Tunahan Kuzu kimi siyasətçilər türkləri təmsil edir.

6. Bayramlar və ictimai tədbirlər:

• Novruz bayramı, Ramazan bayramı və Müstəqillik günləri xaricdə geniş qeyd olunur.
• Mədəniyyət festivalları ilə türk incəsənəti və adət-ənənələri təbliğ edilir.

Diaspora Mədəniyyətinin Çətinlikləri

• Assimilyasiya təzyiqləri: Gənc nəsillərdə dil və kimlik itkisi riski.
• İkili kimlik problemi: “Hansı mədəniyyətə daha çox bağlıyam?” sualı gənc nəsillərdə tez-tez yaranır.
• Siyasi təsirlər: Bəzi ölkələrdə türk diasporası siyasi təzyiqlərlə üzləşə bilir.

Nəticə:

 Türk diasporaları, yalnız öz mədəniyyətlərini qorumaqla kifayətlənməmiş, yaşadıqları ölkələrin mədəniyyətinə də dərin təsir göstərmişlər. Musiqidən mətbəxə, siyasətdən ədəbiyyata qədər bir çox sahədə bu təsir açıq şəkildə görünməkdədir. Ancaq gələcəkdə bu mədəniyyətin yaşadılması üçün diasporalar arasında koordinasiyalı fəaliyyətlərin, dilin qorunmasının və gənc nəsillərin milli kimliyə bağlılığının gücləndirilməsi vacibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalını “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sıra gənc nasirlərindir. Bu gün sizlərə  Həmid Piriyevin “Nəlbəkidə üzər kağız gəmilər” hekayəsini təqdim edirik.

Həmid PİRİYEV

NƏLBƏKİDƏ ÜZƏR KAĞIZ GƏMİLƏR

                                                              Aynur üçün

...Stansiyanın platformasında oturub ayaqlarımı sallatmışam, yellətdikcə dabanlarım beton platformanın qırağına dəyir. Siqaret çəkirəm. Zəif külək əsir, söyüd ağaclarının yarpaqlarını, stansiyanın yan tərəfindəki şorda bitən qamışların pişpişələrini xışıldadır.

– Sənətkar, bir dənə papruzundan ver də...

Dala baxıram, Şəlpəqulaqdı. Başımla salam verib cibimdən siqaret qutusunu çıxardıram. Şəlpəqulaq yaxına gəlir, qucağındakı yorğan-döşəyi platformaya qoyub siqareti alır, yandırdığım kibritə tərəf əyilib siqareti alışdırır.

– Necəsən, sənətkar?

– Yaxşıyam, sağ ol, – deyib başımı tərpədirəm.

– Kişi necədi?

Atamı soruşur. Yenə başımı tərpədirəm.

– Allah ona can sağlığı versin, yaxşı kişidi!

Şəlpəqulağın əsl adı Məmməddi, amma hamı onu Şəlpəqulaq çağırır. Qulaqlarını elə bil plastilindən düzəldib əymisən.

– Özün necəsən? – soruşuram.

Yatacağa işarə edir.

– Əlləşirəm. Təvəkkül yola vermədi də məni. Nə qədər olar? Axır dedim, atamsan, canımsan, ciyərimsən, amma daha belə olmur. Çıxdım həyətdən.

Elə bil nəsə yadına düşür, siqareti barmaqlarının arasında sıxır, sonra külünü çırpıb yenə ağzına qoyur.

– Yam-yam necədi? – soruşuram.

– Necə olacaq? Keçən ay getmişdim yanına.

Yenə nəsə demək istəyir, amma demir.

– Yaxşı, çox sağ ol, sənətkar.

Yatacağı qucağına götürüb gedir. Arxadan ona baxıram, beli əyilib, iki-üç ilin içində əriyib gedib, köhnə Məmməddən bircə şəlpə qulaqlar qalıb.

Yam-yam bunun kiçik qardaşıdı. O vaxt cur olmuşuq. İndi türmədədi.

Dörd dostduq o vaxt, Merinosdu, Yam-yamdı, Əyripəncəydi, məndim.

Merinosla Yam-yam burda, stansiyanın dal məhəlləsində yaşayırdı, Əyripəncə məktəbin yanında, mən başqa məhəllədə.

Merinos əmim oğludu, qoyunları buralarda otlamağa buraxırdı. On-on beş dənə qoyunu vardı, əmim almışdı. Merinos deyirdi ki, bu qoyunlar mənimdi, saxlayıb çoxaldacağam, sürü eləyəcəyəm. Hərdən gəlirdim yanına. Yam-yam da gəlirdi. Yam-yam Merinosla bir sinifdə oxuyurdu, məndən iki yaş böyükdülər. Sonra Əyripəncə də bizə qoşulmağa başladı. Əyripəncə mənimlə bir sinifdə oxuyurdu. Əyripəncə yekəpərdi, ayaqları da bir az əyri, yanlarını basa-basa gəzirdi. Yam-yamsa sarışın, mırıqdiş uşaqdı, adamyeyənə oxşayırdı. Əyripəncəylə Yam-yamın adını Merinos qoymuşdu, o, ağıllıydı, axşamlar kitab oxuyurdu. O demişdi ki, Əyripəncə nağıldakı ayının adıdı, Yam-yam da ki adamyeyənlərə deyirlər, hardasa adamyeyənlər yaşayır, özləri də lüt gəzirlər. Merinos adını biz qoymuşduq ona, qoyunlara görə. Mənimsə ləqəbim Qırçıydı. Qaraydım, çəlimsizdim, amma bu adı mənə uşaqlar qoymamışdı, əmim bir dəfə demişdi ki, qırçılara oxşayırsan, ondan sonra adım Qırçı qalmışdı.

Burda köhnə yük vaqonları vardı. Əlavə relslərdə qalıb pas atmışdılar. Vaqon çox idi, dördü bizimkiydi. Lap birincisi, əlli doqquz tonluq vaqon Merinosunkuydu, ikincisi, əlli yeddi tonluq Əyripəncənindi, üçüncüsü altmış tonluqdu, o, mənimkiydi, dördüncüsü də Yam-yamınkı, o da əlli yeddi tonluqdu. Hərəmiz öz vaqonumuza çıxıb otururduq. Bir dəfə öz vaqonumun içinə düşmək istədim, amma lükunu aça bilmədim. O birilər də yoxladılar, heç birimizin vaqonunun lüku açılmadı. Bir az vaqonumuzda oturandan sonra yığışırdıq birimizin vaqonuna. Əyripəncə cığal idi, heç vaxt bizi öz vaqonuna qoymurdu, amma biz onu qoyurduq. Mənim cibimdə həmişə karamel olurdu, uşaqlara verirdim. Merinos bizimçün maraqlı şeylər danışırdı. Qoyunlar da otlayırdı özləriyçün.

O vaxt hələ elektrik qatarları işləyirdi. Gündə iki dəfə, bir səhər, bir də axşam. Amma biz onları görmürdük. Hərdən-hərdən də ya yük qatarları, ya da harasa uzaqlara gedən sərnişin qatarları keçirdi. Merinos tez qoyunları qırağa sürürdü ki, qatarın altında qalmasınlar.

Üç-dörd ay belə keçdi, qış düşənəcən. Havalar soyuduqca az-az getməyə başladım. Elə o birilər də gəlmirdi. Bircə Merinos hər gün qoyunları otarırdı. Bir dəfə əmigilə gedirdim. Stansiya tərəfdən gəldim, bilirdim, Merinos burdadı. Bir az söhbət elədik. Stansiya binasından aralı, platformanın axırında tualet vardı. Neçə ay buralarda fırlansaq da, hələ bu tualetə girməmişdim. Qapılarını haçandı çıxarıb aparmışdılar, balaca hasarı vardı, içəri görünmürdü. İçəri girdim. Divarda kimsə mıxla, əyri-üyrü kirill hərfləriylə iki misra şeir cızmışdı:

Biz gedərik, güldə qalar ətrimiz,

Ətri gələndə bilinər qədrimiz.

Çıxanda Merinosdan soruşdum, dedi, Sumqayıt uşaqları yazıb onu, elektriçkada tum satan uşaqlar.

Yeni il qabağı əmim qoyunları satdı, amma pulunu Merinosa vermədi. Merinos neçə gün dərsə gəlmədi, bizdən utanırdı. Amma tezliklə yaddan çıxdı hər şey.

Əyripəncəylə də aram dəymişdi. Bir dəfə məktəbdə kiməsə sataşdı, deyəsən, uşağın nənəsini söymüşdü. Dava düşdü, Əyripəncəyə bir dənə yumruq dəyən kimi titrəməyə başladı, ağlaya-ağlaya direktorun otağına qaçdı. O boyda cəmdəyiydi, amma bərkliyi yoxmuş. Əyripəncə gözümdən düşdü. Daha onunla oturub-durmurdum. Hərdən də xətrimə düşəndə zarafatca söyürdüm.

İş elə gətirdi ki, əsgərliyə bir gündə getdik. Əyripəncəgilin maşını yox idi. Komissarlığa bizim maşınla getdik. Əyripəncənin əlində yekə idman çantası vardı.  Soruşdum, içindəki nədi, dedi yeməkdi, anam qoyub. Həyətdə dayanmışdıq, bir-bir içəri çağırırdılar. Əyripəncə dolub dayanmışdı, himə bənddi, ağlasın. Biz də girib çıxdıq. Gecə Biləcəridən yola salacaqdılar bizi. Əyripəncə dedi, gəl gedək maşına. Çıxıb maşında oturduq. İdman çantasını açıb çörəklə soyutma yumurta çıxartdı. Sellofan torbanın içində iyirmiyə yaxın yumurta vardı, hərəmiz birini götürüb soyduq, yedik. Əyripəncə qalan yumurtalarla çörəyi çantaya qoyub bağladı. Çantada bütöv soyutma toyuq, bir palka kolbasa, balaca qazança, iki dənə bir litrlik limonad görünürdü. Sonra siqaret çəkdik.

– Qırçı, mən qorxuram e, – dedi. Gözləri qızarmışdı.

– Ayı oğlu ayı, nədən qorxursan? Vid-fasonuva bax, eyibdi e, – dedim.

Gecə yola düşdük. Ayrı rayonlara gedirdik. Məzuniyyətə gələndə anam dedi, get İlhamə xalaya dəy, tez-tez zəng eləyib səni soruşur. İlhamə xala Əyripəncənin anasıydı. Getdim. İlhamə xalanı tanımadım, bircə gözləri qalmışdı arvadın. Əsgərlikdən qayıdanda artıq İlhamə xala ölmüşdü. Sonra uşaqlar danışırdılar ki, Əyripəncə hər dəfə zəng eləyəndə ağlayırmış, deyirmiş ki, gəlin aparın məni burdan, incidirlər, döyürlər. İlhamə xala da ağlayıb gəzirmiş, o qədər dərd çəkib ki, axır ağ qan qırmızı qanı yeməyə başlayıb, yeddi-səkkiz aya ölüb gedib.

Əyripəncədən lap zəhləm getdi. Arvad oğlu arvad, tula balası tula! Harda görürdüm, söyürdüm onu. O elə bilirdi, əvvəlki kimi zarafatca söyürəm, amma mən doğrudan söyürdüm.

Əsgərlikdən sonra işləməyə başladım. Kənddən səhər çıxıb axşam qayıdırdım. Merinosla Yam-yamı da hərdən görürdüm. Merinos o vaxt universitetə girə bilməmişdi. Heç inanmadıq, savadlıydı, amma girə bilmədi. Yəqin, yaxşı hazırlaşmayıbmış. Əsgər getdi, qayıdandan sonra elə stansiyada işə girdi. Yam-yamısa əsgər aparmadılar, ayaqlarının altı düz idi. Onun daimi işi yox idi, hərdən bir dükanda fəhlə işləyirdi. İndi hərəmizin öz iş-gücü vardı, daha vaqon üstündə qaçdı-tutdu oynayan uşaqlar deyildik. Vaqonlarımızı da aparmışdılar, relslər yetim qalmışdı.

Üstündən üç-dörd il keçdi. İşdəydim, Merinos zəng elədi.

– Xəbərin var? Yam-yam Əyipəncəni vurub öldürüb.

– Nə? Nöş vurub?

– Hə, dünən gecə. Axşam gələrsən, danışarıq.

Axşam Əyripəncəgilə gəldim. Əyripəncəni günorta dəfn eləmişdilər. Tək-tük adam vardı, evin qabağında çay içirdilər. Merinos da burdaydı.

Küçəyə çıxıb siqaret yandırdıq.

– Dünən gecə olub, – Merinos danışmağa başladı. – Mən yanlarında deyildim. Üç-dörd nəfər yığışıb gediblər yeyib-içməyə. Muxtarın kafesində oturublar. Sonra Yam-yam başlayıb Əyripəncəni dolamağa. Əyripəncə onun anasını söyüb. Yam-yam deyib, piyansan, ayılarsan, sabah danışarıq. Kafedən çıxıblar, yanlarındakılardan biri qızışdırıb Yam-yamı, Yam-yam da cib bıçağını çıxarıb vurub Əyripəncəni. Atası deyir, hələ sağ idi, Sabunçuya aparanda yolda keçinib.

...Platformadan düşüb qəbiristanlığın alçaq hasarına yaxınlaşıram, Əyripəncənin, İlhamə xalanın, Əsədin qəbirləri yan-yanadı. Əsəd Əyripəncənin babasıydı, Kərbəlayı deyirdilər. Amma atam deyirdi ki, o, ziyarətə-zada getməyib, mollagünə adamdı, ona görə belə deyirlər. Bir də görürdün, biz vaqonların üstündə oynayan vaxt Əsəd gəlirdi qəbiristanlığa, qohum-əqrəbasının qəbrini ziyarətə. Uzaqdan onu görən kimi oynaya-oynaya oxuyurduq:

Kəbleyi dolma yedi,

Çıxdı çinarın başına.

Əyripəncəni od götürürdü, söyürdü, inciyirdi, küsüb gedirdi. Amma səhəri gün yenə gəlirdi, çünki bizdən başqa dostu yox idi.

Əsəd Əyripəncədən sonra öldü...

Şəlpəqulaq yenə təzə evə şey-şüy daşıyır. Bu dəfə çiynində burulub bükülmüş xalça, bu biri qoltuğunda da bükülmüş palaz var. Atasıyla yola getmirdilər. Bir az pul düzəldib, şor qırağında əl boyda yer alıb, ev tikib. Ev deyəndə ki, bir otaqlı balaca komadı. İndi evin şey-şüyünü daşıyır, ata nanəcib qapısında maşını ola-ola vermir oğluna, bunun da pulu yoxdu, taksi tutsun, əllə daşıyır. Özü də xəlvət yolla aparır ki, görən olmasın. Amma bayaq qayıtmağını görməmişdim, yəqin, kənd içindən qayıdıbmış.

Əmimgilə girirəm. Merinos bu gün evdədi. Dostu çay süzür, içirik. Qənddanda karamel var, amma bunlardan xoşum gəlmir. Karamelçün uşaqlıqdan əldən gedirəm. O vaxt dadlı karamellər olurdu – Ptaşka, Qaz ayağı, Skazka... Südlü, kakaolu karamellər. İndikilər elə dadlı deyil, kağızları da cığ-cığdı. Ptaşkanın üstündə ağacdələn şəkli vardı, bir də Meçta karamelləri olurdu, yumru pendirə oxşayırdı, elə pendir deyirdim ona. Çox vaxt yeyəndən sonra kağızından gəmi düzəldirdim, çayı nəlbəkiyə töküb qoyurdum gəmini içinə, üfləyib üzdürürdüm. Bir dəfə əmigilə gedəndə gördüm ki, əmim qızı karamel kağızlarından balaca səbət düzəldir. Əlinə baxdım, özüm də yoxladım, amma alınmadı. Kağızları büküb toxuyurdu. Hazır olandan sonra içinə süni gül düzdü. Bu biri dəfə gələndə gördüm, iki dənə də düzəldib. Dedim mənimçün də düzəltsin. Dedi, konfet kağızı gətir, düzəldim. Sonra yadımdan çıxdı, kağız gətirmədim. İndi evdə baxıram, həmin səbətlər hələ də servantdakı qab-qacağın arasındadı...

Evdən çıxırıq. Qapının ağzında Merinosla siqaret çəkirik. Sağollaşıb ayrılıram. Kəndə getməliyəm, dükandan alınmalı şeylər var. Amma birdən o iki misra şeir yadıma düşür. Qayıdıb stansiyanın tualetinə girirəm. Divarı üst-üstdən neçə dəfə əhəngləyiblər, amma mıxla cızılmış şeiri hələ də oxumaq olur:

Biz gedərik, güldə qalar ətrimiz,

Ətri gələndə bilinər qədrimiz.

Çıxanda Şəlpəqulağı görürəm, Ağayla divanı aparır...

...Əyripəncənin üçüydü, yasdan çıxıb evə gedirdim. Şəlpəqulağı gördüm, gözləri şişmişdi. Yam-yamı soruşdum, dedi, elə o gün gecəylə gəlib apardılar. Polislər gələndə Yam-yam da evə qayıdırmış, elə qapının ağzında qandalı keçirdiblər əlinə. Şəlpəqulaq deyir, dedim, bir dəqiqə əlini açın, girib evdəkilərlə görüşsün. İcazə vermədilər, maşına basıb apardılar. Uşaq pəncərədən baxa-baxa qaldı.

Yam-yam evlənmişdi, bir qızı da olmuşdu o vaxt.

Qayıdıb kənd içinə gedirəm, dükana girirəm. Dükandan çıxanda Kənanla rastlaşıram. Kənan Əyripəncənin kiçik qardaşıdı.

O vaxt Merinos deyirdi ki, Yam-yam Əyripəncəni vuran gün Kənanı yoldan tutub qaytarıblar. Yam-yamgilə gedirmiş ağlaya-ağlaya, əlində də bıçaq varmış...

Aprel-mart 2017

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Lənkəran mətbəxi Azərbaycan mətbəxinin ən zəngin və özünəməxsus bölgələrindən birinin mətbəxidir. Bu bölgə, Xəzər dənizinin sahilində yerləşdiyinə və subtropik iqlimə malik olduğuna görə həm dəniz məhsulları, həm də tropik meyvələr, xüsusilə sitrus meyvələri və ədviyyatlarla zəngindir.

Lənkəran mətbəxinin əsas xüsusiyyətləri və məşhur yeməkləri:

1. Ləvəngi – Xüsusilə məşhur olan toyuq və ya balıq ləvəngisi. İçliyi əsasən soğan, qoz və nar şirəsindən hazırlanır.

2. Kükü – Gicitkən, ispanaq, kərəviz və digər göyərtilərdən hazırlanır. Xüsusilə yaz aylarında sevilir.

3. Aş – Lənkəran düyüsü ilə hazırlanan plovlar, xüsusilə turşulu və göyərtili plovlar (məsələn, gəşgəşli plov).

4. Balıq yeməkləri – Xəzər dənizi sahilində yerləşdiyinə görə müxtəlif balıq növlərindən yeməklər hazırlanır, o cümlədən balıq kababı və ya qızardılmış balıq.

5. Turşular və mərcimək yeməkləri – Turşulu şorbalar və mərcimək əsaslı yeməklər də çox yayılıb.

6. Çay və sitrus meyvələri – Lənkəran həm də çayı və naringi, limon kimi meyvələri ilə məşhurdur. Lənkəran çayı süfrələrin ayrılmaz hissəsidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)

Murad Vəlixanov, “Ədəbiyyat və İncəsənət”

Bu yaxınlarda çəkilişi başa çatan və rejissoru İlqar Safat olan "Doğma torpaq" filmi barədə söhbət edəcəyəm. Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə “Narimanfilm” kinostudiyası tərəfindən çəkilən “Doğma torpaq” adlı tammetrajlı bədii filminin çəkilişləri başa çatıb.

Filmdə Azərbaycanın yaxın tarixinin üç önəmli mərhələsi işıqlandırılır. Bunlar indiki Ermənistan ərazisində – tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaşayan soydaşlarımızın öz doğma yurdlarından qovulması, I Qarabağ müharibəsi, xüsusən Xocalı soyqırımı və Ordumuzun 44 günlük Vətən müharibəsində şanlı Qələbəsidir.

Filmin ərsəyə gəlməsinə “PASHA Holding”, “United Alliance group”, “Gazelli Group”, “AzMade Group”, CMS, “Azersun Holding” şirkətləri, “Caspian Energy Club” və İTV də iştirak edib.

Ekran əsərinin çəkilişləri Qobustan, Quba, Bərdə, Zaqatala, Qax rayonlarında, Bakı və Şuşa şəhərlərində aparılıb. Filmin bir sıra ölkələrdə nümayişi və beynəlxalq festivallarda iştirakı nəzərdə tutulur.

“Doğma torpaq” bədii filminin quruluşçu operatoru Konstantin Esadze, bəstəkarı Araz Hümbətli, səs rejissoru İvan Qusakov, prodüseri Nəriman Məmmədovdur. Filmdə əsas obrazları Rüstəm Cəbrayılov və Alina Vorontsova (Rusiya) canlandırırlar. Xalq artistləri Hacı İsmayılov, Məbud Məhərrəmov, eləcə də aktyorlar Azər Aydəmir, Qorqud Cəfərli, Rəşad Səfərov, Eldar Bağırbəyov, Əjdər Zeynalov, Yaroslav Trifonov, Əminə Abbasova və başqaları da filmdə rol alıblar.

Ekran əsərinin süjet xəttinə görə hadisələr 1992-ci ildə cərəyan edir. Müstəqil Azərbaycan Qarabağda erməni separatçılarına qarşı mübarizə aparır. Jurnalist Miranda Qafqaz bəbiri haqqında sənədli film çəkmək üçün Londondan Azərbaycana gəlir. Tale onu kəşfiyyatçı Emillə bir araya gətirir. Onlar birlikdə çətin sınaqlardan keçirlər, bu sınaqlar zamanı Miranda Qafqaz bəbiri və Azərbaycanın müasir tarixinin faciəli səhifələri haqqında çox şey öyrənir...

Ekran əsərinin bu ilin 19 aprelində ictimaiyyətə təqdim olunub.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Sizi şair, AYB-in üzvü,  mənim yazıçılıq qabiliyyətimin inkişafında dəstək olan yazar Gündüz Sevindik ilə tanış edim. 1978-ci ilin 24 iyul tarixində Ağcəbədidə dünyaya göz açıb.

Gənc yazarlara daim dəstək olur, bir çox şair və yazıçıların kitablarının redaktoru və ön söz müəllifidir.  Öz yaradıcılığı ilə bərabər, həm də ədəbi-bədii tənqidçidir. "Kamilliyə salam", "Yorğun küçə", "Yuxundakı dünya" adlı kitabların müəllifidir. 

Sizə onun şeirlərini və qəzəlllərini təqdim edirəm. 

Vətənə şeir yazmazlar

Ha yansan, alışsan, yarıdı, azdı,

Vətən öz qəbrini şeirlə qazdı…

Vətənin şeirini Mübariz yazdı

Vətənə şeir yazmazlar!

Bu Vətən, bu da ki, minillik yara,

Vətəndir Vətəndə çəkilən dara…

Vətənə lazımdı bu cızma-qara?

Vətənə şeir yazmazlar!

Dünyanın dibindən gələn səsdirsə,

Ruha möhürlənmiş bir nəfəsdirsə,

Vətən Uludursa, Müqəddəsdirsə,

Vətənə şeir yazmazlar!

Yaz, əgər yazdığın solmayacaqsa,

Vətənin gözləri dolmayacaqsa,

Sözün Vətən boyda olmayacaqsa,

Vətənə şeir yazmazlar!

Vətənə şeir yazmazlar!

Gözləmişəm mən

Götürüb hicranın ağır yükünü,

Yolunu nə qədər gözləmişəm mən.

Gözümün içinə köçürüb yolu,

Yolunu nə qədər gözləmişəm mən.

Eşqin göylərində çaxıb ümidlə,

Könlümü yandırıb-yaxıb ümidlə,

Getdiyin yollara baxıb ümidlə,

Yolunu nə qədər gözləmişəm mən.

Dünyada ən doğma, əziz qonaqtək,

Ən yaxşı xəbərtək, yaxşı soraqtək,

Anasın gözləyən körpə uşaqtək,

Yolunu nə qədər gözləmişəm mən.

Zülmətə düşmüşəm, günü bilmirəm,

Bir dəfə andınmı məni?…bilmirə­m,

Səni deyəmmərəm, səni bilmirəm,

Yolunu nə qədər gözləmişəm mən.

Məni qarşılama, qəm gətirmişəm,

Kədər bəsləmişəm, dərd yetirmişəm,

Gözümlə yollardan od götürmüşəm,

Yolunu nə qədər gözləmişəm mən.

Məni qoydu yaman yerdə bu yollar,

Döndü bir ağrıya, dərdə bu yollar,

Məni gözlətməsin bir də bu yollar,

Yolunu nə qədər gözləmişəm mən.

Günüdüzün halını ellərdən soruş,

Ağlayan, sızlayan dillərdən soruş,

Mənə inanmırsan?…Y­ollardan soruş 

Yolunu nə qədər gözləmişəm mən

Yolunu nə qədər gözləmişəm mən.

Şairlərin evi yoxdu

Zülmətə yol gedən bu kor dünyanın, 

İnsan sakinisən sən gor dünyanın...

Oğulsan, bu məyus, dilxor dünyanın,

Könlünü al, kefi yoxdu.

Arzunun sonuna çatsan - dünyadı,

Göyə çıxsan, yerə batsan - dünyadı,

Bu dünyada hara getsən - dünyadı,

Bu dünyanın dibi yoxdu.

Başımda qaldı ki, ağıl?... danışım,

Bir şirin söz deyim, noğul danışım,

Gəl sənə bir gerçək nağıl danışım,

Bu nağılın divi yoxdu...

Uçar səmalarda, itər dərində,

"Alar qadasını" xeyrin, şərin də,

Yatıb gecələyər öz şeirində 

Şairlərin evi yoxdu...

İkimizdən savayı

Kara gəlməz bu gördüyüm röya da,

Bir balığam, səbr udmuşam dəryada,

Bizdən sonra nə qalacaq dünyada,

Şeirimizdən, türkümüzdən savayı?!

Bir sevginin qaldı ahı ortada,

Mən adda bir nökər - şahı ortada...

Nə yaşadıq, nə var axı ortada

Tənəmizdən, əlimizdən savayı...

Çılğın könül ülvi eşqin odası,

Nə uzaqmış bu Məhəbbət Adası?...

Mənim üçün bu dünyada, qadası,

Bir kimsə yox - ikimizdən savayı!

***

Bir həzin, xoş söz üçün işləyərəm rəndə kimi,

Sözə xidmətdəki ən sadiq bəndə kimi.

Köz dolu təndirə bənzər sözün atəş cəzbi 

Söz divarında yapıllam, bişərəm kündə kimi.

Aşiqin ismi gərək aləmi-eşq içrə hər an,

Tac-Mahaldan girə, ta ki, gələ Dərbəndə kimi.

Təlimi - eşqdə ruhum belə tə'lim olunub,

Rütbeyi-aliməqam tək gəzə danəndə kimi!

Ləbi-ləlindən o gün yar mənə ehsan elədi,

Rəğbətim yoxdur o gündən şəkərə, qəndə kimi.

Dərsi Məcnundan əgər, Gündüz, alıbsansa belə

Daşqalaq eyləyəcək el səni düz kəndə kimi...

***

Belə yağmaqla çəkirsən məni sən darə, yağış,

Bir gözəl namə yazım, al götür ol yarə, yağış.

Yağ, silinsin ürəyimdən dəli nisgil bu gecə,

Ki, bu həsrət eləyib ağ günümü qarə, yağış.

Yağ, yağış, yağ ki, deyəm dərdimi bir-bir sənə mən,

Gözlərim yaşlı, dilim lal, cigərim parə, yağış.

Min təbib tapmadı bir yol mərəzi-eşqə əlac,

Nədi bəs dərdimə dərman, nədi bəs çarə, yağış?...

Su çilər ruhuna, Gündüz, bu yağışdır, ya dua

Bir həyat cövhəridir sən kimi zəvvarə yağış!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Salam əziz izləyicilərimiz. Yeni yayımlanan "Psixologiya və şeir"  rubrikamız haqqında fikirlərinizdən anladıq ki, bu rubrikamız da sevilir və oxunur, təşəkkür edirik.

Bu dəfə də bir şeirə psixologiya güzgüsü ilə baxacağıq.

Elə şeirin adında da "güzgü" sözü var.

Beləliklə, rubrikamızın budəfəki psixoloq qonağı CİBS Psixologiya və Təlim Mərkəzinin psixoloqu Müjqan Məmmədovadır.

Yaradıcılığından şeir seçdiyimiz şair isə ədəbiyyatşünas alim, filologiya elmləri doktoru Təranə Turan Rəhimlidir.

Şairin aşağıdakı "Güzgüdəki mən deyiləm" şeirinə psixologiya pəncərəsindən boylanacağıq.

Güzgüdəki mən deyiləm

Qaşdı, gözdü, tanış üzdü,

Ömürdən bir parça izdi.

Boylanıb özümü gəzdim,

Güzgüdəki mən deyiləm.

Buz heykəldi daş güzgüdə,

Donub buz baxış güzgüdə.

Gözüm yaz, yay, qış güzgüdə,

Güzgüdəki mən deyiləm.

Bəxt güzgümdü, bəxt göstərir,

Mənə qızıl taxt göstərir.

Allah, nə xoşbəxt göstərir,

Güzgüdəki mən deyiləm.

Çəkdiklərim saya gəlməz,

Mənim gözüm belə gülməz.

Güzgü məni görə bilməz,

Güzgüdəki mən deyiləm.

MÜJGAN MƏMMƏDOVA:

-Salam, əziz Ülviyyə xanım, belə maraqlı layihə üçün Sizə minnətdaram.

"Ədəbiyyat və İncəsənət" artıq bizim üçün çox doğmalaşıb. Bu gün seçdiyiniz şeir çox gözəldir, dəyərli Təranə xanıma bu gözəl şeir üçün təşəkkür edirəm.

Təbii ki, şair şeiri yazarkən öz təxəyyülünü, daxilini misralarda əks etdirir.

Mən də bir psixoloq kimi bu şeirə öz prizmamdan yanaşacağam.

"Güzgüdəki mən deyiləm" ifadəsi ilə insanın özünü dərk etmə, mənlik anlayışı və daxili-şəxsi parçalanma kimi mövzulara toxunur. Aşağıda şeirin psixoloji aspektdən təhlilini təqdim edirəm

Kimlik və Mənlik Qavrayışı (Identity Self-Perception)

Şeirin əsas mesajı "güzgüdəki odur, amma mən deyiləm" düşüncəsidir. Bu, insanın öz zahiri görünüşü ilə daxili dünyası arasında uyğunsuzluq hiss etməsindən xəbər verir. Psixologiyada bu vəziyyət "dissosiativ identitet" və ya "özünü yad hiss etmə (depersonalizasiya)" kimi tanınır. İnsan özünü olduğu kimi hiss etmir, sanki bir başqa bədənə baxır.

Travma və Emosional Qopma

"Çəkdiklərim saya gəlməz" misrası travmatik təcrübələrin ağırlığına işarə edir. Şair burada yaşadığı ağrıların onu dəyişdirdiyini, güzgüdə görünən insanın artıq əvvəlki "mən" olmadığını bildirir. Bu, travma sonrası şəxsiyyət dəyişikliyi ilə əlaqələndirilə bilər. Güzgüdəki insan, emosional yük altında əzilmiş və artıq özlüyünü itirmiş bir şəxsə çevrilmişdir.

Şeirdəki "baxış", "qaş", "göz" kimi detallar tanış görünüşü təsvir etsə də, daxili "mən"in həmin bədəndə olmadığını vurğulayır. 

Özünü Tanıma Böhranı

"Özümü gəzdim" misrası insanın özünü axtarması, daxili səfərə çıxması anlamındadır. Bu, existensial kriz – varoluş böhranı ilə əlaqələndirilə bilər. İnsan öz həyat yolunu, məqsədini, varlığının mənasını sual edir. Güzgüdəki obraz isə bu suallara cavab verə bilmir.

Arzu və Gerçəklik Arasında Ziddiyyət

"Bəxt güzgümdü, bəxt göstərir... Allah, nə xoşbəxt göstərir" misraları psixoloji konfliktə işarədir. Güzgü xoşbəxt bir obraz təqdim etsə də, real həyat belə deyil. Burada özünü aldatma və ya daxili narazılıq hissi müşahidə olunur – insan özünü xoşbəxt göstərmək istəsə də, daxilində dərin bir boşluq və ya kədər yaşayır.

Şeir bir insanın daxili dünyasında baş verən mənlik böhranını, travmatik yaddaşı, sosial təzyiqləri və özünü axtarışını poetik dillə ifadə edir. Bu cür psixoloji təcrübələr dərin və zamanla formalaşan daxili dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Güzgü burada həm real obyekt, həm də simvol kimi çıxış edir - özünü görmək, amma tanımamaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.05.2025)