Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

...Nağıl danışmaq istəyirəm, elə bir nağıl ki, sizə onu xatırladacaq. Amma nağılın sonunda göydən üç alma düşməyəcək. Hə, nağıllar necə başlayırdı? “Biri var idi, biri yox”-la. Bəli, bu dünyada Səyavuş Aslan adında bir aktyor var idi...

Deyirdi ki:- “Mən teatr aləminin ən xoşbəxt aktyoru olmuşam. Gülüş ustası Lütfəli Abdullayevi həmişə özümə müəllim bilmişəm. Doğrudur, o, mənə heç zaman dərs keçməyib, amma mənəvi ustadım olub. Bu yaşıma kimi çox sayda rol oynamışam. Artıq qocaldığımı etiraf edirəm. Bu yaşdan sonra özümə ancaq can sağlığı arzulayıram. Amma görürəm ki, Türkiyəlilər qocaman sənət adamlarının sənətlərini də yüksək qiymətləndirir, onlara müəyyən rollar verirlər. Bizdə isə aktyoru çərlədib yorğan-döşəyə salırlar.”

Bir az müdrik, bir az çılğın, bir az da əhlikeyf idi. Onun teatr və kino sənətimizin ayaqda qalmasında xidmətləri, tamaşa və bədii filmlərə verdiyi öz töhfələri  olub. Yaratdığı obrazlarla diqqət mərkəzində olan unudulmaz sənətkar dövrünün eybəcərliklərini ustalıqla ifşa edərək, tamaşaçının yaddaşına həkk etdirə bilib...

Bir vaxtlar onunla eyni kollektivdə çalışan Əməkdar incəsənət xadimi, rejissor Bəhram Osmanov deyirdi: “Səyavuş Aslanla münasibətlərimiz çox gözəl olub, mən onu kifayət qədər çox istəyirdim. Səyavuş müəllim çox yaxın adamım olub. Sadəcə olaraq, son bir-iki ildə aramızda anlaşılmazlıq oldu. Mən həmişə onun nazı ilə oynamışam. Gördüm ki, onun nazı ilə həddindən artıq çox oynamağım artıq digər aktyorlara pis təsir edir. O da bundan çox ərköyünlük edir. Məcbur olub, Səyavuş Aslanı “Arılar arasında” tamaşasından çıxartdım. Bildiyimə görə, ondan sonra kifayət qədər çıxıb mənim haqqımda danışdı. Bu, onun öz fikirləridir. Səyavuş Aslan Azərbaycan teatrının çox mötəbər aktyorlarından biridir, amma daha böyük aktyor ola bilərdi...”

Səyavuş Aslan insan kimi kəskin təzadlı xarakterə malik olub. O, özü qədər sevdiyi qadın üçün göz yaşları tökməyi də, onu dəlixanaya saldırmağı da bacarırdı. Hətta bəzi brend mağazalardan bir kostyum istəməkdən belə utanmırdı, həm də cəsarət göstərib ölkə rəhbərindən özü üçün deyil, gənc aktyorlar üçün təqaüd xahiş edə də bilirdi. Şan-şöhrət, uğur, ailə xoşbəxtliyi eyni vaxtda gəldiyi kimi, bir-bir əldən çıxa da bilərmiş. Və bir gün Səyavuş Aslanın da başına bu olaylar gəldi. O, heç bir qadının fitnəsinə uymazdı, Ofeliya Aslan onun üçün bütün başqa qadınlardan üstün idi. Amma onun şöhrətinə heyran olan qadınlar vardı ki, ona rahatlıq vermirdilər. Bəlkə də onun xoşbəxtliyinə elə haqqında yayılan şayiələr son qoydu. Bu şayiələrdən usanan həyat yoldaşında psixoloji problemlər baş qaldırdı. Elədir, o da ailəsini sevirdi, amma qayğı göstərmək, bu sevgini onlara yaşatmağı bacarmırdı...

Bəli, biri var idi, biri yox. Bu dünyada Səyavuş Aslan adında bir aktyor var idi. Taleyinə yazılan ömrü son saniyəsinədək yaşayıb sonda Bərzəxə köçdü. Bu dünyada çox mükafatlar almışdı- Azərbaycanın xalq artisti, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü idi. Sinəsini "Şöhrət" və "Şərəf" ordenləri bəzəyirdi. Amma Allahın ona o dünyada mükafatı olacaqmı, deyə bilmərəm. Köməçkçisi olan Sədaqət xanım aktyorun ömrünün finalını bir vaxtlar belə təsvir edirdi: “İnanın, 5 aydan çoxdur ki, xalqın sevimli sənətkarı olan Siyavuş Aslanın evində çalışıram. Otaqları yığıram, yeməyini hazırlayıram, yorğan-döşəyini, paltarlarını yuyuram, iynələrini vururam, dava-dərmanlarını verirəm. Lakin bu müddət ərzində bircə dəfə də görmədim ki, hər hansı bir aktyor zəng vurub və ya gəlib Siyavuş müəllimin səhhəti ilə maraqlansın. Sənətkara qarşı bu qədər biganəlik olmaz axı. Xəstənin gözləri həmişə qapıda olur. Mən bilirəm ki, o bu saat diqqət istəyir. Adam görəndə çox sevinir. Bütün günü evdə qalır, darıxır. Heç kəs nə zəng vurub halını soruşur, nə də əllərində 1 kilo alma tutub qapısını açıb onu yoluxmağa gəlir. Heç nə lazım deyil, elə maraqlanmaqları Siyavuş müəllim üçün böyük şeydir.

Oğlu Çingiz Siyavuş müəllimə demişdi ki, yanına jurnalist gələcək, səninlə bağlı yazı hazırlayacaq. Tez ayağa qalxıb oğluna dedi ki, üzümü taraş elə. Mənə də dedi ki, saçımı dara. O, xəstə anında da insanların gözünə xəstə kimi görünmək istəmir. İstəmir ki, kiminsə ona yazığı gəlsin. Çox vaxt isə xəstəliyini tamam unudur. Elə bilir, əvvəlki kimi, yenidən teatra üz tutacaq, inanın, teatr üçün çox darıxır. Əyləşib televizor qarşısında tamaşalara baxmaq istəyir...”

Sentyabrın 5-də 90 illik yubileyi sükut içində keçdi.

…Hə, bir daha təkrar edirəm, gözləməyinə dəyməz, axı demişdim ki, bu dəfə göydən alma düşməyəcək...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

Bakı Şəhər Mədəniyyət Baş İdarəsi Yasamal rayon Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin M.Ş.Vazeh adına Mərkəzi Kitabxanası, “Gənc şairlər” uşaq layihəsi və X.B.Natəvan adına 4 №-li kitabxana filialı Bilik Gününə həsr olunmuş “Bilik işığının poeziyası” adlı ədəbi tədbir keçirdilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına kitabxanadan verilən məlumata görə, tədbiri giriş sözü ilə açan Yasamal rayon MKS-inin direktoru, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, Fəxri mədəniyyət işçisi Lətifə Məmmədova tədbir iştirakçılarını salamladı, Bilik Günü münasibəti ilə onları təbrik etdi və məktəblilərin gözlərində sevgi xoşbəxtlik gördüyünü vurğuladı. L.Məmmədova 4 №-li kitabxana filialının adını daşıdığı şair X.B.Natəvanın həyat və yaradıcılığı haqqında, kitabxanada keçirilən tədbirlər, sərgilər, kitab təqdimatları və yazıçılarla görüşlər haqqında uşaqlara məlumat verdi.

“Gənc şairlər” uşaq layihəsinin rəhbəri Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Dünya Yazarlar Təşkilatının (WOW) üzvü Lalə Həsənova layihələrdə göstərdiyi köməyə və dəstəyə görə Lətifə Məmmədovaya öz təşəkkürünü bildirdi. O, Bilik Gününün əhəmiyyətindən danışdı, məktəblilərə yeni dərs ilində uğurlar arzuladı.

Tədbirdə Fatimə Kərimli S.Ə.Şirvaninin “Elm və məktəb haqqında”, S.Vurğunun “Müəllimlik”, İmran Şıxıyev “Zənglər”, İbrahim Əlimzadə S.Mixalkovun “Təmiz yazı”, Emiliya Qasımova L.Arsenovanın “Məktəb nədir?”, Sevil Qasımova İ.Tokmakovanın “Tezliklə məktəbə”, Yasmin Dayanova və Banu Gorçiyeva S.Kaşlevin “Beşinci sinif”, Fateh Məmmədov S.Marşakın “Məktəb”, Diana Xanməmmədli M.Plyatsovskiyin “Məktəbdə öyrədirlər”, Cənnət Məmmədova R.Rojdenstvenskiyin “Müəllimlərə”, Tamerlan, Kamal və Cahan İsgəndərlilər “Yay tez keçdi”, “Sentyabr bayramı”, “Salam, məktəb”, Əminə Karadağ məktəb haqqında şeirlərini söylədilər.

Ədəbi tapşırıqlardan ibarət oyunlar (kvest) təşkil olundu.

Sonda kitabxana filialının müdiri Kamilə Novruzova uşaqlara kitablar hədiyyə etdi.

Ədəbi tədbirdə məktəblilər, ziyalılar, kitabsevərlər, Yasamal rayon MKS-inin əməkdaşları Kifayət Hüseynova, Günay Qululu, Hilanə Babayeva, Gülyaşa Şükürova və Rəşid Eyvazov iştirak etdilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Sizlər üçün çağdaş yazıçı və şairlərimizin ən yaxşı ədəbi nümunələrini seçərək təqdim edəcəyik.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

NƏSR

AQŞİN YENİSEY

SƏHRADAN GƏLƏNLƏR VƏ SƏHRAYA GEDƏNLƏR

(esse)

 Ey Nəsimi! Can Nəsimi!

1417-ci ildə, Asiyada fillərin atları yendiyi günlərin birində Hələb şəhərinin cənubunda, səmasında günəşin Məcnun olduğu çölün ortasında səhradan gələn və səhraya gedən iki dəstə qarşılaşdı; səhradan gələnlərin gözlərində qorxu vardı, səhraya gedənlərin ağızlarında qəzəb. Səhradan gələnlər əllərində qanlı köynəklər yelləyir, yeri-göyü görməyən yaşlı gözlərlə ürək parçalayan mərsiyyələr oxuyurdular, səhraya gedənlərin ağızlarından isə islamın Məhşər marşının “allahu-əkbər” sədaları ərşə qalxırdı. Səhradan gələnlər Teymurilərin inanclı dar ağaclarından gizlənən batinilərin dəstəsi idi; Mavəraünnəhrdən qaçıb iz azdıra-azdıra Şiraza gedirdilər; səhraya gedənlər isə Sultan Mahmudun icazəsi və naib Yeşbəyin əmri ilə çölün ortasında icra ediləcək edama tələsən zindan məmurları və edama baxmağa göndərilən mərvanilər idilər. Səhradan gələnlər ac idilər, səhraya gedənlər yoxsul. Hər iki dəstənin səhradan və allahdan başqa heç nəyi yox idi. Əmir Yeşbəy edam ediləcək kafirin asi qanının şəhərə tökülməməsi üçün edamın şəhərdən kənarda, altı günahkarların, üstü məsumların cəhənnəmi olan, göylərində təpəgöz bir günəşin qızmış dəvə kimi ağzının qaynar heliyini axıda-axıda nərildəyərək vurnuxduğu kölgəsiz səhranın ortasında icra edilməsini əmr etmişdi. Kafirin meyiti yalnız diri-diri vücudunun dərisi soyulub başı kəsildikdən, qanı axıb səhraya töküldükdən sonra şəhərə gətiriləcək və insanlıq ibrət alsın deyə günlərlə, həftələrlə, bəlkə, aylarla şəhərin giriş-çıxış qapısının alnından asılacaqdı. Hər iki dəstə qan-tər içində idi. Şərqin təkallahlı, təkkitablı adi günlərdən biri idi o gün.

Səhradan gələnlər səhraya gedənlərin müdhiş bir edama tələsdiyini öyrənincə yollarını dəyişdilər; onların da gözlərindəki qorxunu ağızlarındakı qəzəb əvəz etdi. Nəhayət ki, günlərdir bitmək bilməyən bu cansıxıcı, bomboş çöllərdə yolüstü də olsa maraqlı bir gün yaşanacaqdı onlar üçün: kafir bir şairin diri-diri dərisini soyacaqdılar! Bəh-bəh-bəh! Zəhərli ilanlardan başqa heç bir canlının yaşamadığı lənətlənmış bu ucsuz-bucaqsız qum dənizində Şərqin qanlı tamaşalardan birinə şahid olmaq böyük lütf idi, buna görə dünya şöhrətli tək allahlarına şükür etməliydilər. Etdilər də...       

 Səhradan gələnlər səhraya gedənlərə qarşıdılar; səhraya gedənlər səhradan gələnlərə su verdilər; ilk dəfə sünnilər və şiələr bir-birilərini tanımadılar, tanımaq istəmədilər, ümumi düşmənin – kafir bir şairin – varlığı onlara qardaş olduqlarını xatırlatdı. Şairin edamı qardaş düşmənçiliyini bir günlük də olsa unutdurdu. Bütün gözlər eyni hədəfə, zindan məmurlarının əhatəsində yeriyən, qolları zəncirli, saç-saqqallı dağılmış, pərişan başı köksünə düşmüş, yaxasız uzun ağ yun xirqəsinin altından quru canının sür-sümükləri görünən kafir şairə odaklandı. Onu, sanki, gordan çıxarıb gətirmişdilər. Bu qələbəliyin arasından yalnız o, geri qayıtmayacaqdı, daha doğrusu, diri gedib, ölü qayıdacaqdı. Bu, onun getdiyi son yol idi. Yerdə qalanlar geri qayıdıb qovuşduqları yerdə yenidən ayrılacaqdılar, yollarına və düşmənçiliklərinə qaldıqları yerdən yenidən davam edəcəkdilər. Şair bunu düşünəndə qəzəbin və yoxsulluğun hay-küylü şənliyindən qorxaraq, ayaqlarını yandıran isti qumların altından baş götürüb canını qurtarmaq üçün kənara sıçrayan qara bir ilanın arxasınca gülümsündü və dünya ilə vidalaşmağa onu sancmayan bu ilandan başqa bir kimsəsinin olmadığını hiss edincə yalnız ilanın eşidə biləcəyi bir pıçıltı ilə vəsiyyətə bənzəyən bu misranı söylədi: “Dünya duracaq yer deyil, ey can səfər eylə...” 

İlan fısıltısını xatırladan kinli səmum küləyi isti qumları sağa-sola sovurub məğlub mərsiyyələri qalib allahu-əkbərlərinə qaynayıb-qarışmış, məqsədləri, ümidləri, arzuları, ölümləri eyniləşmiş insanların heç yumulmayan ağızlarına, heç görməyən gözlərinə, heç eşitməyən qulaqlarına doldurur, dəvələrlə öpüşməkdən sırtılıb sısqalanmış səhra fahişələrini - tikanlı yulğun kollarını - çölün gizli dərinliklərindən gətirib heç yubanmayan ayaqlarına dolaşdırır, onların edama aparan yollarını kəsərək, bədəni günahın cəhənnəminə çevrilmiş kafir və pərişan şairin yırtıq xirqəsini dartışdıra-dartışdıra bu edamdan səhraya çatacaq qurbanpayını istəyirdi. 

Ətindən, qanından, dərisindən, xirqəsindən səhranın pay istədiyi,  Şərqdə heç vaxt evi olmayan, amma Şərqin dörd bir yanında saysız-hesabsız məzarları olan Şərq şairi Nəsiminin özü idi o qurbanpayı...

Şərq öz ruhunun şahzadəsini əsir götürmüşdü! 

Nəsimi islam mədəniyyətinin müxalifidirmi, yoxsa onun bağrından qopan bir müasiridirmi? İslam mədəniyyətini islam coğrafiyası ilə eyniləşdirmədən bu sualın cavabını axtarmaq istəsək, ikinci bir suala cavab verməli olacağıq; təsəvvüfün Quranın soteriologiyası, islam teologiyasının bir qolu olduğunu sorğu-sualsız qəbul etmək doğrudurmu? Təsəvvüf və islamın qarşılıqlı təsirlənməsi başqa yazının mövzusudur. Bizim sualımız konkretdir: təsəvvüfmü Quranın içindən çıxıb, ya Quranmı təsəvvüfü özününküləşdirib?  

Humanizmin sxolastik xristian düşüncəsinə, oradan da Bokkaçonun "Dekameron"una, Dantenin "Cəhənnəm"inə və Getenin “Faust”una gəlib çıxana qədər Makedoniyalı İsgəndərin hellinist imperiyasının torpaqlarında dolaşdığı yolun unudulmaqda olan xəritəsini axtara-axtara islamdan üç əsr əvvəl Asiyada yayılmış bir Mesopotamiya dininin adını çəkmək istəyirəm ki, müasir təsəvvüf alimləri ya instinktiv bir qorxu ucbatından, ya da artıq monoqrafik vərdişə çevrilmiş dini-əxlaqi çərçivədən kənara çıxmamaq üçün Xeyirlə yanaşı Şərə də inanan bu qədim qnostik dinin üzərindən sükutla keçirlər. Eyni sükut Məkkəni ələ keçirib Qara daşı özləri ilə aparan Qərmətilərin üstündən keçmək üçün də islam tarxiçilərinə lazım olur. Biz alimlik iddiasında olmadığımız üçün qorxu və vərdişin diqtəsi ilə yaradılan belə bir “elmi sükuta” ehtiyac hiss etmədən o dinin adını öz xəttimizlə yazacağıq: Manixeizm. Özünü ilahilərinin birində “Babildən gələn bir müğənni” adlandıran Mani peyğəmbərin dini. Mani Mesopotamiyada (Babildə) heterodoks (burada fərqli, başqa bir yol tutmuş mənasında) xristian ailəsində doğulmuşdu, onun Sasani şahı I Şapurun dəstəyi ilə İran və Mesopotamiya sərhədlərini aşaraq, Misir, Anadolu, Avropa və Mərkəzi Asiyaya qədər yayılan, IV əsrdə xristianlığın ən böyük rəqibinə çevrilən, VIII əsrdə Şərqi Türküstanda uyğurların rəsmi dini olan, VII əsrdən sonra Mesopotamiyanın və Persiyanın müsəlmanlar tərəfindən fəth edilməsi ilə başlayaraq Abbasilər dövründə amansız təqiblərə məruz qalan bu dualist dini zərdüştlük, Babil folkloru, xristianlıq, Buddizm və islam arasında bir körpü oldu. İslamdan əvvəlki mədəniyyətlərdə olan bir çox kosmoloji, teoloji narrativlər islama bu körpüdən keçib getdi, o cümlədən təsəvvüf. Hətta Məhəmməd peyğəmbərdən üç əsr əvvəl Mani peyğəmbər özünü “sonuncu” elan etmişdi.   

Manixeizmə görə, insanın müəllifi tanrı deyil, şər qüvvələrdir. Qaranlıq əbədi bir əzmlə işığa qarşı döyüşür. Məşhur astrofizik Nil Deqras Taysonun deyimi ilə məsələyə “kosmik perspektiv”dən baxsaq, etiraf etməliyik ki, haqq və ədalət qaranlığın tərəfindədir, çünki kainat qaranlığın evidir. İşıq kainatda təsadüf və müvəqqətidir. İşığın ömrü “Qara dəlik” onu udanacandır. Varlığa bu cür kosmik, evrensəl baxış hind dinlərindən, daha dəqiq desək, hinduizmdən gəlir; üç böyük tanrısı olan (Brahma, Vişnu, Şiva), amma heç bir peyğəmbəri olmayan bir dindən. Hind kosmologiyası, ya da inancı peyğəmbərli dinlərin xilaskarlıq (məsələn, xristian parakleti) anlayışına deyil, daha çox insan varlığının faniliyinə əsaslanır: taledən qaçmaq mümkün deyil, onun əzablarına, çətinliklərinə yalnız dözməklə qalib gəlmək olar. Bu, təsəvvüfün ana ideyasıdır ki, Hindistan xalqlarının gerçək tarixi belə bu ideya üzərində qurulub. Himalayın arxasına sığınmış bu xalqlar işğalçı fatehləri də taleyin bir cəzası, yaxud bir sınağı olaraq qarşılayıb, onların fatehlik kaprizlərinə illərlə dözərək yola salıblar. Təsəvvüfdə əzaba, ağrıya müqavimət göstərmək, bir növ, günah sayılır. İrfan romantizminin bütün şairləri diz çöküb göylərə yalvarırlar ki, dözmək üçün onlara daha şiddətli dərd, iztirab, kədər göndərsin. Füzuli dərdinin azlığından şikayət edir qəzəllərində. Sufi öz ruhunu əzabla arındırır.

Sufinin bədəni, bir növ, onun laboratoriyasıdır. O, öz ruhunu burada təcrübədən keçirir, onu tanrıya geri dönüşə hazırlayır. Buna görə də sufi öz bədənindən imtina (yəni intihar) edə bilməz. O, burada üzləşdiyi bütün çətinliklərə, ağrı-acılara dözməlidir, əks halda, o, bir sufi deyil, yoldan keçənin biri sayılacaq. Sufi özünü eşqə (tanrıya aparan yola) qurban demiş insandır: o, hər kəsin, hər kəs də onun tayı deyildir. Məsələn, onun göz yaşları duru yox, qanlı göz yaşlarıdır: “Gözümdən qanlı axar su” (Füzuli).

Budda nəfsini sınağa çəkib iradəsini öldürür, sufi iradəsini sınağa çəkib nəfsini.

Əliqavallı Şərq dərvişləri islam şamanları idilər; ölü diriltməsələr də ölülər (ruhlar) dünyasını təmsil edirdilər. Nəsiminin "iki cahan" dediyi şey, əslində, dərvişin təmsilçisi olduğu iki mədəniyyət, iki inanc sistemi idi: şamanizm və islam - ölülər və dirilər aləmi.      

İslamdan üç əsr əvvəlki farsların “Peyğəmbərlərin möhürü”, yəni “son peyğəmbər” adlandırdığı  Mani peyğəmbərin Çindən İspaniyaya qədər yayılmış dininə görə, şər qüvvələr tanrı zərrələrini oğurlayıb insan bədəni şəklində “həbsxanalara” salıblar; ilk iki bədən Adəm və Həvvadır. Tanrı öz zərrələrinin, nurunun arxasınca elçisi İsanı göndərib. İsa şər qüvvələrə xidmət etməsinlər deyə Adəm və Həvvanı cinsi əlaqəyə girməmək üçün xəbərdar edib. Ancaq “Qovulma”dan sonra da günaha batmağa davam edən anamız Həvva öz atası ilə (manixeist baxışa görə, Adəm və Həvva cənnətdə tək olmayıblar), sonra da atasından doğduğu oğlu Qabillə cinsi münasibətə girib Habili doğub. Beləliklə, qadın şərin yer üzündə yayılmasını reallaşdırıb. Tanrı zərrələrini daha çox insanın bədəninində həbsə məhkum edib. Bir ucdan doğaraq (bəzi mənbələrdə Həvvanın qırx çüt əkiz uşaq doğduğu deyilir) yer üzündə şərin “həbsxanalarının” sayını çoxaldıb.

Sonra bir xeyli şər qüvvə Həvvanı Adəmlə cinsi münasibətə girməyə vadar edir, ancaq Adəm İsanın xəbərdarlığını unutmadığı üçün kor-peşman halda Həvvadan olan oğlunu da götürüb işıq gələn səmtə - Şərqə gedir. Öldükdən sonra isə Adəm tanrıya qarışır, sufiyanə desək, onda əriyib həll olur. Həvva və onun nəsli (yəni bizlər, ilk günahdan və ilk cinayətdən törəyənlər) əbədi cəhənnəmlə cəzalandırılır.

Təsəvvüfdən xəbəri olanlar təsəvvüfdə qadağalar arasında ən başda yer alan “şəhvət orucunun” hardan gəldiyini anladı yəqin ki. Təsəvvüfdə cinsi nəfsə uymamaq ən ciddi əmrdir. Din tarixçisi, filosof Mirça Eliade Pers kralı Bəhramın hüzurunda zərdüşt kahini Əfrupazla Mani arasında belə bir dialoqun getdiyini yazır: “Əfrupaz Manidən soruşdu: “Sən niyə istəyirsən ki, insanın nəsli kəsilsin (manixeizmdəki evlənmək qadağası) və dünya tezliklə yox olsun, hər şey öz orijinal formasına qayıtsın?” Mani ona belə cavab verdi: “Nəslin onu yaradan şeylərdən uzaqlaşması vacibdir, çünki bu uzaqlaşma nurun pak halında zühuruna səbəb olacaqdır”.

Bu inancdan güc alan Orta əsrlərin radikal sufi təriqətlərinin bəzi üzvlərinin qadınla yatıb şərə xidmət etməmək və dünyanı insan bədəni şəklindəki tanrı zərrələrinin  zindanları ilə doldurmamaq üçün cinsi orqanlarını kəsdiklərini iddia edənlər də var. Zərdüşt kahini ilə bu mübahisədən sonra həbs edilən və zindanda öldükdən sonra meyiti itlərə atılan Manidən əvvəl xristianlıq öz rahiblərinə evlənməyi qadağan etmişdi. İslamla təsəvvüf arasında ilk ziddiyyət hər iki inancın təməlində ortaya çıxır: təsəvvüf kişiyə qadından uzaq gəz deyir, evlənmə deyir, törəmə deyir, islam isə kişiyə dörd arvad almağa icazə verir, yəni təsəvvüfün ən təməl prinsipini rədd edir. Buna görə də bizim yuxarıda verdiyimiz “təsəvvüfmü Quranın içindən çıxıb, ya Quranmı təsəvvüfü özününküləşdirib” sualının cavabı sualın öz içində, vergüldən sonrakı hissədə öz təsdiqini tapır. Müsəlmanın həyatında və düşüncəsində təsəvvüfün yalnız izlərinə rast gəlmək olar ki, bu izlərin bizi islamdan əvvəlki hansı qədim dövrlərə aparıb çıxardığını aşağıda göstərməyə çalışacağıq. 

Nəsiminin məsələsinə gələcəyik, hələ tələsməyin.

Manixeizmin beş əmri bunlardır: oruc tut, dua et və sədəqə ver, yalan söyləmə, heç bir canlını öldürmə və ət yemə, mala, mülkə bağlanma, kasıblığının qərdini bil. III əsrdə Mani dərvişlərinin bütün Avrasiya qitəsinə yaydığı bu prinsiplər XII-XIII əsrdən sonra yaranan Yasəvilik, Qədirilik, Nəqşibəndlik, Hürufilik, Mövləvilik və s. kimi məşhur islam təsəvvüf təriqətlərinin “nizamnamələrində” də yer alır. İlk müsəlmanların təsəvvüfdən xəbərləri belə yox idi, çünki şərqşünas Bernard Luisin “Orta Şərq” kitabında IV əsrdə yaşamış romalı tarixçi Ammian Marçellindən gətirdiyi sitatda deyildiyi kimi, “Bütün bu bölgələrin xalqları (əsasən türklər və ərəblər) vəhşi və döyüşçü” idilər. “Münaqişə və müharibə onlara zövq verir”di. Onlara görə müharibədə ölənlər ən xoşbəxt adamlardır. Dünyadan təbii ölümlə ayrılanları qorxaqlıqda günahlandırıb aşağılayırlar”. Romalı tarixçi cənubdakı səhra xalqlarını “dost da, düşmən də ola bilməyəcək ərəblər” adlandırır.

Şərqşünas alim ardınca yazır: “Hz. Məhəmmədin doğulduğu illərdə Yəmən tamamilə Qırmızı dənizin cənubuna yerləşmiş (manixeizmlə çoxdan tanış olan) Perslerin  nəzarətində idi. Pers-Bizans müharibələri nəticəsində nisbətən təhlükəsiz olan Ərəbistandan keçən ticarət yolları çoxalmışdı və yarımada özləri ilə yeni məhsullarla yanaşı yeni düşüncələr gətirən əcnəbilərlə dolu idi. Kənardan gələn bu təsirlər ərəblər arasında müxtəlif təsirlənmələrə səbəb olmuşdu. Onlar silahdan, zirehdən istifadə etməyi, dövrün hərbi dərslərini öyrənmişdilər... inkişaf etmiş xalqların əvvəldən heç bilmədikləri zövqləri ilə tanış olmuşdular... Özlərindən üstün olan qonşularının din və mədəniyyətləri haqqında bilgi sahibi olan ərəblər müəyyən qədər intellektual, hətta mənəvi bir təsirlənmə də yaşamışdılar... Yazmağı öyrənərək öz əlifbalarını yaradib dillərini yazmağa başlamışdılar... Ən əsası, ibtidai bütpərəstliyi əks etdirən və qane olmadıqları dinlərinin yerinə başqa bir din axtarışına girişmişdilər... VII əsrdə Ərəbistandakı musəvilər və xristianlar tamamilə ərəbləşmiş və ərəb xalqının bir parçası olmuşdular... Hz. Məhəmməd doğulduğu Hicaz bölgəsinin xalqı köçəri həyat sürürdü, bəzən də düşmən qəbilərlərə hücum edib yağmaladıqları qənimətlərlə dolanırdılar...”

Şərqşünas Bernard Luisin tarixi təsvirlərindən aydın olur ki, islamın meydana çıxdığı dövrdə ərəb dünyası, ümumiyyətlə, mədəniyyətin ucqarında olan bir dünyadır. Nəinki təsəvvüf bilgisinə sahibdirlər, dövrün xarakterik hadisələrindən belə xəbərləri yoxdur. Buna baxmayaraq, istər-istəməz məhsul alış-verişində olduqları qonşu xalqlarla həm də bilgi alış-verişində olmağa məcburdurlar. Gələcəkdə islam adanlanacaq, ancaq hələ adı bəlli olmayan bir din də  müxtəlif mədəniyyətlərdən əldə etdiyi bilgiləri toplayaraq özünü yaratmaqla məşğuldur. Günlərin bir günü bu bilgilərin, dövrün şərtlərinə uyğun olaraq, bir peyğəmbərə ehtiyacı olacaq. O peyğəmbər bu toplanmış bilgiləri allahın vəhyləri kimi “göydən endirəcək”. Yeni din axtarışında olan ilk müsəlmanlar da buna inanacaqlar. Köçəri həyat sürən bu adamlar təsəvvüfün nə olduğunu heç vaxt bilməyəcəklər, yalnız onların nəvə-nəticələri əsrlər keçdikcə oturaq imperativ gücə çevrilib zənginləşdikdən sonra mənəvi, intellektual “zövqə” ehtiyac duyduqda təsəvvüfü kəşf edəcək və onu özününküləşdirəcəkdilər.

Burada balaca bir haşiyə çıxaq. Din və inanc fərqli şeylərdi. Din oturaq həyat tərzinin inancı, inanc köçəri həyat tərzinin dinidir. İnancın din olması üçün oturaq həyat zəruri şərtdir. Birbaşa təbiətdən qidalanan xalqların inancı din deyil, kortəbii inancdır; məsələn, Sibir xalqlarının şamanizmi kimi. İnancın din olması üçün təsərrüfat sistemi şərtdir.  Sufilər də oturaq deyildilər, amma köçəri də deyildilər, sufilər gəzərgi idilər; zamanda və məkanda qalaktik dövranı yamsılayırdılar. Ona görə də biz təsəvvüfə bir din deyil, bir inanc sistemi kimi baxırıq. İnancı dinə çevirmək üçün köçərilər həmişə oturaq həyata tələsiblər; İbrahim peyğəmbər köçəri yəhudi tayfalarını “vəd olunmuş torpaqlar”a aparıb, İsa ilk xristian olmaq üçün köçəri Nazaretdən oturaq Yerusəlimə gəlib, Məhəmməd peyğəmbər Məkkədən Mədinəyə köçüb və s. Hətta mifologiyası ilə ibrani dinlərin mənbəyi sayılan ilk şumer dinləri də tarixin ilk “allahlar şəhəri” olan Nippurda yaranmışdı.

Ümumiyyətlə, maddənin, varlığın mənalandırılması, izi-tozu zəmanəmizə gəlib çatan bütün mistik təlimlərin məqsədi idi, bunu yalnız bir dinə, bir təriqətə bağlamaq ya mədəni acgözlükdən irəli gəlir, ya da bilgi qıtlığından. Məsələn, islam təsəvvüfündə yer alan “Hikmət-i işrak”, “Vəhdəti-i vücud” kimi anlayışlar Hind “Vedalar”ından tutmuş, Pifaqorun dini təliminə, Misirdə kral Totun (qədim yunanlarda Hermes, islamda İdris peyğəmbər) “çilə gecələrindən” üzü bu yana, yəhudilərin “Kabbala” mətnlərinə qədər qarışıq bir trayektoriya cızmışdır.  

Təsəvvüfün islamlaşdırılması, ya da islamın təsəvvüfləşdirilməsi işində bir alim vardır ki, burada onun adını çəkməmək ayıbımız olar: Muhyiddin İbn Ərəbi. İbn Ərəbi XII əsrdə Əndəlusdə xristianlıqdan, Şimali Afrika bütpərəstlərindən, Anadolu və İrandakı şamanizmdən, Zərdüştilik və Manixeizmdən, Suriyadakı İsmaililikdən bir çox şeylər alıb islam təsəvvüfünün əsasını qoydu. Ərəbi islamdan öncəki mətnləri islama gətirərkən onları Quran ayələri ilə sintez edib, eyni zamanda təsəvvüf anlayışlarının islami terminologiyasını da yaratdı. Bu gün islam təsəvvüfü dediyimiz bu metafizik sintez islamın beşiyi olan Hicazda yaranmayıb.

Təsəvvüfün bu yeni formasının nə üçün Misir, Suriya, İraq və İran kimi, çoxəsrlik qədim mistik dinlərin və mədəniyyətlərin izlərini hələ də canlı bir şəkildə qoruyan ölkələrdə ortaya çıxması da dediklərimizin həqiqiliyini şiddətləndirən bir sual olaraq meydanda cavabını gözləməkdədir.

İmaddədin Nəsimiyə gəlib çıxana qədər təsəvvüf artıq islamlaşmış, islam təsəvvüfünün ənənələri formalaşmışdı. Buna baxmayaraq, Nəsiminin qulağı səsdə idi; o, əsrlərin arxasında “ənəl-həqq” çığıran Mənsur Həllacın səsini eşidir və onun “Hüseyin” adı ilə qəzəllər yazırdı. XI əsrə kimi zındıq və kafir inancı kimi islam tərəfindən təqib olunan sufizm XI əsrdən sonra mərhələ-mərhələ islamlaşaraq bütün müsəlman dünyasında mistik-mənəvi mühitə çevrilmişdir. Hətta Nəqşibəndlik kimi bünövrəsi Buddizm inancı üzərində qurulan təriqətlər də islam təsəvvüfünün  təriqətlərindən biri olmağa can atırdı.

Əlbəttə, ürəyinizdə dediyiniz “islamın təsəvvüfə nə ehtiyacı vardı” sualını eşidirəm. Cavabım budur ki, bu, dini hakimiyyətin siyasi hakimiyyətlə əvəzlənməsi ilə bağlı bir məsələdir. Dövlətin yaxasını “tanrı məmurlarının” əlindən qoparmaq prosesi islam dünyasında olduğu kimi, eyni dövrdə xristian dünyasında da gedirdi. Nəsimi də, bir növ, islam dünyasının Martin Lüteri, təsəvvüf isə islamın protestantizmi idi. Dante Avropada nəhəng projektor kimi “qaranlıq çağın” sonlarında işığını insana fokuslayıb humanizm ideyalarını təbliğ edəndə islam coğrafiyasında da insanın önə çıxarılması prosesi başlamışdı. Və Qərbdə humanistlər insanın mövhumi pasını silib təmizləmək üçün çox rahat şəkildə qədim yunan və latın mədəniyyətinə üz tutduqları kimi, islam Şərqi də insanı “taclandırmaq” üçün özündən əvvəlki təsəvvüfə, insanın özünü tanrı zərrəsi hesab etdiyi nəcib bir dövrə üz tutmuşdu. Yəni tarixə tanrının deyil, insanın nəzarət edəcəyi dövr hər iki qitədə, təxminən, eyni dövrdə başlamışdı. Qərblilər yunan loqosunu – insanın ağlını, şərqlilər təsəvvüfü - insanın ruhunu (nurunu) seçdilər. Nəticədə yunan-Roma humanizmi xristianlığı, təsəvvüf islamı siyasi hakimiyyətdən məhrum etdi. Papa kralın, xəlifə sultanın himayəsinə keçdi.

Bəs onda müsəlmanlar Nəsimini niyə edam etdilər? Hürufilik təsəvvüfün “Vəhdəti-i vücud” düşüncəsinə söykənir ki, bu da bayaq dediyim kimi, Hind “Vedalar”ından tutmuş yəhudilərin “Kabbala” mətnlərinə qədər gedib çıxır. “Vəhdət-i vücud” fəlsəfəsinə görə, varlıq, materiya allahın sifətlərinin təzahürləridir, yəni yaradanla yaradılan eyni mahiyyətə  sahibdir; insan – allahdır, allah – insan. Nəsiminin farsca divanında dediyi kimi, “Əgər sən ilahi bir varlıqsansa, qəti öz varlığından kənarda allah axtrama”. Tamamilə islam teologiyasına zidd bir düşüncədir.

Daha və maraqlı bir səbəb. Eduard Səidin iki şərqşünas, Bekker və Massinonun haqqında “Onlar Şərqdən danışarkən, əslində, Məhəmməddən deyil, Həllacdan danışırdılar, çünki tanrının təcəllası fikri (xristinalığın İsa anlayışı) Məhəmməddə deyil, Həllacda var idi” şərhindən yola çıxsaq, deyə bilərik ki, Həllacla səsləşən “ənəl həqq” çağırışları ilə bütünləşən Nəsimi də, əslində, islamın İsalarından biri idi. Yəni Nəsimi bir müsəlmandan daha çox bir xristian idi. Tanrı onlarda İsada təcəlla etdiyi kimi bizdə də Nəsimidə (ondən əvvəl Həllacda) təcəlla etmişdi. Nəsimi dirilən və yenidən çarmıxa çəkilən (bu dəfə diri-diri dərisi soyulan) növbəti İsa idi. Baxmayaraq ki, qəzəllərinin birində “xaki-dəri-Əhli-beytəm” deyir, amma onun şəxsiyyətinin də islama yaxınlığı bulanıqdır, şair demiş, duman içində dumandır. Çünki başqa bir qəzəlində özü də özünü İsaya bənzədirdi:

Gah çıxmışam İsa kimi çərx üstünə oturmuşam

Gah varmışam Yusif kimi ol Misrə sultan olmuşam.

Görünür, Nəsimi “Pustimi soydu Yezid-Mərvanilər” deyərək quru canını zəmanəsinin şərtlərindən qorumaq üçün Əhli-beytə pənah aparmağa məcbur qalmışdı.

İbn Ərəbinin islamlaşdırdığı “Vəhdət-i vücud” düşüncəsi isə belə idi ki, aləmin mahiyyəti allahın mahiyyətinə daxil edilə bilməz, əksinə, aləmin mahiyyəti allahın mahiyyətinə əsaslanmalıdır. Yəni insan “ənəl-həqq” deməklə böyük qələt edir. Bizim nəsimişünaslar bir məqamı diqqətdən qaçırırlar ki, Nəsimi qəzəllərində hürufiliyi islamın mənafeyi üçün deyil, islamı hürufiliyin mənafeyi üçün kullanırdı. Məsələn, hürufilərə görə, Quranın Tin surəsindəki “Biz insanı ən gözəl şəkildə yaratdıq” ayəsi, yaxud “Özünü bilən Rəbbini bilər” hədisi hürufi düşüncəsinin, “Vəhdət-i vücud”un Qurandakı təsdiqidir. Yəni biz Quranın deyil, Quran bizim dediyimizi təsdiqləyir: “Sizə şah damarınızdan da yaxınam”, deyir allah (Qaf surəsi). Az qala demək istəyirəm ki, Nəsimi öz dövrünün din xadimlərini Quranla şantaj edirdi, ancaq demirəm, çünki buna ehtiyac yoxdur.

Bir də bunun üzərinə onu əlavə edək ki, hürufilər insanda təcəlla edən allah dedikdə ustadları Fəzlullah Nəimini (Şərqin başqa bir İsası) nəzərdə tuturdular. Bu məqam o dövrün mühafizəkar din xadimlərinin və alimlərinin gözündən yayınmamışdı. Çünki islam “Vəhdət-i vücud”unun banisi hesab olunan İbn Ərəbi islamdan əvvəlki “Vəhdət-i vücud” düşüncəsinin panteizmin eynisi, həm də islamla heç bir əlaqəsi olmayan batil fikirlərdən ibarət olduğunu söyləyərək yaradanı yaradılandan ayırmış və yaradılanı yaradanın kölgəsi səviyyəsinə endirmişdi. “Məndə sığar iki cahan” deyən Nəsimi isə İbn Ərəbinin ayırdıqlarını yenidən birləşdirirdi:

“Məscid ilə sacid oldı vahid

Məscid-i həqiqi oldı sacid”.

Yəni səcdə edən də səcdə edilən də bir oldu. Bu düşüncə Nəsimidən beş əsr əvvəl edam olunmuş “ənəl-həqq”çi Mənsur Həllacda belə idi:

“Sevən mənəm, sevilən də mən

İki ruhuq, girdiyimiz bir bədən”.

Bu düşüncə təsəvvüf şüurunun dərinliklərinə endikcə dünyanın ilkin mətnlərinə qədər gedib çıxır. Nəsimi Quranın ayələrindəki hürufi rəmzlərinə istinad etməklə, bir növ, müsəlmanlara deyirdi ki, sizi “Vəhdət-i Vücud” yolundan azdırıblar. İnsan xəlq olan deyil, həqq olandır. 

Haqq olan insan isə həmişə cəzalandırılır...

İslamı təsəvvüfün başlanğıcı kimi deyil, sonu, başa çatması kimi qəbul etməyin daha ədalətli yanaşma olduğunu söyləməyə macal tapmadan ortaya cavabını tələb edən daha bir sual çıxır: Təsəvvüf islama bu qədər bilgi, güc verdiyi halda, islam özündən təsəvvüfə nə verdi?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun ifasi çox sevilir. Çünki elitar, səviyyəli musiqi oxuyur. O musiqini ki, indi ona ehtiyac çoxdur. Diringi musiqilərin meydan aldığı bir zamanda musiqi mədəniyyəti ənənələrinə sadiq qalıb oxumaq böyük nəticədir.

Müğənni Zamiq Hüseynov 12 sentyabr 1983-cü ildə Füzuli şəhərində dünyaya göz açıb. Uşaq ikən taleyinə qaçqınlıq düşüb. Qarabağ müharibəsi onu işğal olmuş Füzulidən Bakıya gətirib. Qarabağlılara xas gözəl səsi olduğundan, ailəsi onun musiqi təhsili almasını məsləhət görüblər.

2001-2004-cü illərdə Asəf Zeynallı adına Musiqi texnikumunun muğam fakültəsində Zabit Nəbizadədən dərs alıb. Eyni zamanda konservatoriyada Teymur Əmrahdan vokal dərslərini mənimsəyib.

2003-cü ildə Zamiqin ilk mahnısı olan “Dəymərəm qəlbinə” mahnısı və klipi işıq üzü görüb. 2005-ci ildə oxuduğu “Uçduq” adlı mahnısı xalq tərəfindən sevilib, plry-listlərdə yer alıb və ona ilk şöhrəti qazandırıb. 2006-cı ildə isə “Uçduq” adlı albomu çıxıb. 2008-ci ildə çıxan "Sən necə də gözələsən" mahnısı isə Azərbaycan çartlarında birinci yerləri tutub. 2009-cu ildə Sən necə də gözəlsən adlı albomu çıxıb. 2010-cu ildə Yaşıl Teatrda "Sən necə də gözəlsən" adlı ilk konserti baş tutub. Həqiqətən onu yüksəldən bax bu lirik mahnı olubdur.

2010-cu ildə Röya ilə birlikdə Azərbaycanın 15 rayonunda Doğma diyar konsert proqramları ilə çıxış ediblər. 2013-cü ildə klassik bəstəkarlarımızın əsərlərindən ibarət Retro albomu çıxıb. 2014-cü ildə “Bu şəhəri çox sevirəm” adlı üçüncü albomu işıq üzü görüb. Eyni ildə Yaşıl Teatrda “Bu şəhəri çox sevirəm” adlı solo konserti baş tutub.

2015-ci ildə ”Karaoke” albomu işıq üzü görüb.

2017-ci ildə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında Nazim Hacıəlibəyovun dirijorluğu ilə simfonik orkestrlə solo konsert verib. Bu dəfə istedadlı müğənni öz vokal imkanlarını ortaya qoyub.

Diskoqrafiya

- Mahnılar

1. Pərvanə

2. Nərgizim

3. O mənə inanır

4. Sonra

5. Yaşa mənim xalqım

6. Ey Vətən

7. Azərbaycan

8. Vətən əmanəti

9. Yada sal

10. Duman

11. Leyla

12. Var ol

13. Nigarım

- Albomları

1. Uçduq

2. Sən necə də gözəlsən

3. Retro

4. Bu şəhəri çox sevirəm

5. Karaoke

Videoqrafiya

1. Dəymərəm Qəlbinə

2. De neyləyim

3. Orada biri var

4. Həyat çətindir

5. Həyat

6. Yağış

7. Bir nəfərlik bilet

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Ədəbiyyatın əsas mövzularından biri qadının kimliyidir. Qadın obrazı mədəniyyətin müxtəlif mərhələlərində yalnız estetik element kimi yox, həm də ictimai münasibətlərin güzgüsü kimi çıxış edib. Dədə Qorqud dastanlarında alp, qəhrəman və cəsur qadınlardan başlayaraq, XIX əsrdə maarifçi düşüncənin yaratdığı təzadlı obrazlara, oradan da müasir dövrdə müstəqil, avropalaşan və qlobal kimlik axtarışında olan qadın qəhrəmanlara qədər geniş bir yol keçilib. Bu yazıda biz həmin tarixi inkişaf xəttinə nəzər salaraq qadın obrazının necə dəyişdiyini, necə davamlı qaldığını və niyə bu gün də ədəbiyyatın mərkəzində olduğunu araşdıracağıq.

Dədə Qorqud dastanlarında “alp qadın” obrazı

Dədə Qorqud dastanları yalnız igid kişilərin deyil, həm də qəhrəman qadınların dastanıdır. Banu Çiçək, Burla xatun və digər qadın obrazları əsərdə güc, zəkâ və ləyaqəti ilə fərqlənir. Onlar yalnız ailənin qoruyucusu deyillər, həm də döyüş meydanında igidlərin yanında yer alırlar. Burada qadın ox atır, at çapır, bəzən qəbilənin taleyini həll edən qərarlar verir.

Bu, o dövrün həyat tərzinin təzahürüdür: köçəri və sərhəd mübarizələri ilə dolu bir dünyada qadın da kişilər qədər cəsarətli olmalı idi. Dədə Qorquddakı qadın obrazları göstərir ki, Türk epik ənənəsində qadın həm fiziki, həm də mənəvi gücün daşıyıcısıdır. Onlar sadəcə bədii fiqur yox, kollektiv yaddaşın qəhrəman simalarıdır.

 Klassik dövr: müqəddəslik və məhdudiyyətlər

Epik ənənədən sonra, yazılı ədəbiyyatın klassik mərhələsində qadın obrazı yeni məna qazanır. İslam mədəniyyətinin təsiri, şəhərləşmə və ictimai strukturun dəyişməsi qadınların ictimai görünüşünü məhdudlaşdırır. Ədəbiyyatda qadın daha çox gözəllik, namus, ailə sədaqəti və səbir timsalı kimi təsvir edilir.

Burada qadın müqəddəs bir obraz kimi ucaldılır, lakin onun fəaliyyət dairəsi daha çox ev və ailə çərçivəsi ilə məhdudlaşdırılır. Bu, bir tərəfdən qadına hörmət ifadəsi olsa da, digər tərəfdən onun ictimai roldan uzaqlaşdırılmasıdır. Maraqlıdır ki, Dədə Qorquddakı “alp qadın” motivi xalq yaddaşında qalır, amma klassik yazılı ədəbiyyatda daha çox simvolik məna daşıyır.

 XIX əsr: maarifçilik və təzadlı qadın obrazı

XIX əsr həm Azərbaycan, həm də ümumtürk ədəbiyyatı üçün dönüş nöqtəsi idi. Maarifçilik ideyaları, Qərb düşüncəsinin təsiri, şəhərləşmə və sosial dəyişikliklər qadın məsələsini ön plana çıxardı. Qadının təhsildən məhrum olması, cəmiyyət həyatında az görünməsi maarifçilər tərəfindən tənqid olunurdu.

M.F.Axundzadə, H.Zərdabi və başqalarının əsərlərində qadın həm ənənəvi rolların daşıyıcısı, həm də modern cəmiyyətin açarı kimi təqdim olunur. Bu obrazlar bir tərəfdən zəncirlənmiş, digər tərəfdən azadlığa can atan qadın fiqurlarıdır. Ədəbiyyatda qadın ilk dəfə olaraq yalnız məhəbbət və gözəllik simvolu deyil, həm də sosial problemin mərkəzi kimi çıxış edir. Bu dövrün qadın obrazı təzadlıdır: ənənə ilə müasirlik arasında qalan bir kimlik.

 XX əsrin əvvəlləri: avropalaşma və modern qadın

XX əsrin əvvəllərində Türk dünyasında modernləşmə prosesi sürətləndi. Qadın artıq yalnız ailənin deyil, həm də millətin tərəqqi simvolu kimi təqdim edilirdi. Ədəbiyyatda qadın məktəbə gedən, oxuyan, ictimai tədbirlərdə iştirak edən bir qəhrəman oldu.

Bu “avropalaşan qadın” obrazı bəzən idealizə olundu — müəlliflər onu maarifin və tərəqqinin simvolu kimi göstərdilər. Amma eyni zamanda, ənənədən uzaqlaşdığı üçün tənqid edilən obrazlar da yarandı. Beləliklə, qadın obrazı həm ümidlərin, həm də qorxuların əksinə çevrildi. Ədəbiyyatda qadın artıq yalnız fərdi deyil, həm də milli modernləşmənin göstəricisi idi.

Sovet dövründə qadın: əməkçi və inqilabçı qəhrəman

Sovet ideologiyası qadını ictimai həyatda bərabər hüquqlu subyekt kimi təqdim etməyi hədəflədi. Ədəbiyyatda qadın artıq müəllim, həkim, mühəndis, fəhlə, kolxozçu obrazında qarşımıza çıxır. Qadının qəhrəmanlığı evlə məhdudlaşmır, o, fabrikdə, tarlada, universitetdə, partiya toplantısında görünür.

Bu dövrdə qadın obrazı “inqilabçı qəhrəman” tipinə çevrilir. Lakin bu da müəyyən çərçivələr daşıyırdı: qadının azadlığı ideoloji qəlibdən kənara çıxmırdı. Yəni, qadın həm azad idi, həm də müəyyən ideoloji missiyanın daşıyıcısı. Bununla belə, sovet dövrünün ədəbiyyatı qadını ictimai fəaliyyətə daha açıq şəkildə gətirməklə mühüm dəyişiklik yaratdı.

 Müasir dövr: təzad və uyum içində qadın obrazı

XXI əsr ədəbiyyatında qadın obrazı çoxqatlı və dinamikdir. Müasir yazıçılar qadını eyni anda həm ənənəyə bağlı, həm də qlobal dəyərlərə açıq bir obraz kimi təqdim edirlər. O, ana da ola bilər, ictimai fəal da, professional mütəxəssis də, yaradıcı sənətkar da.

Burada maraqlı məqam budur ki, Dədə Qorquddakı qəhrəman qadının ruhu müasir əsərlərdə də yaşayır. Əvvəllər ox və qılıncla mübarizə aparan qadın indi sözlə, elm və mədəniyyətlə mübarizə aparır. Qadının qəhrəmanlığı fiziki gücdən mənəvi gücə çevrilib. O, həm ənənə ilə, həm də müasirliklə uyum içindədir. Ən əsası isə qadın obrazı artıq ədəbiyyatda passiv simvol deyil, aktiv subyektdir.

Dədə Qorquddan bu günə qədər qadın obrazı daim dəyişmiş, amma mahiyyət etibarilə qəhrəmanlıq, cəsarət və müstəqillik elementlərini qorumuşdur. Klassik dövr qadını müqəddəs, lakin məhdud simvol kimi göstərsə də, maarifçilik və modernləşmə dövrü onun sosial tərəflərini açdı. Sovet ədəbiyyatı qadını əmək və ictimai fəaliyyət qəhrəmanı kimi təqdim etdi. Müasir ədəbiyyat isə qadını çoxqatlı, təzadlı, eyni zamanda harmonik və müstəqil fiqur kimi göstərir.

Əslində, bütün bu mərhələlər bir-birini inkar etmir, əksinə, bir-birini tamamlayır. Dədə Qorquddakı alp qadının cəsarəti, XIX əsrin maarifçi qadının azadlıq arzusu, XX əsrin avropalaşan qadının müasirliklə mübarizəsi və bugünkü qadının çoxqatlı kimliyi – hamısı bir bütöv inkişaf xəttinin hissələridir.

Ədəbiyyat bizə göstərir ki, qadın qəhrəmanlıqdan heç vaxt uzaq düşməyib. Yalnız qəhrəmanlıq formaları dəyişib: qılınc indi sözə, at çapmaq isə təhsil və yaradıcılığa çevrilib. Amma ruh eyni qalıb — cəsarət, müstəqillik və insani ləyaqət.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

 Rəna Təbəssüm, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Sadəcə gündəlik həyatla məhdudlaşmayan, sözün gücü, yaradıcılığın əbədi nəfəsi ilə tarixə həkk olan izlərdə maraq doğuran ömürlər var. Namiq Dəlidağlı geridə qalan 55 illik ömrünün izində Kəlbəcərdən yayılan sözün müqəddəs yükünü və qələmin işığını gələcəyə daşımaqdadır.

Özünü yaradıcılığa həsr edən N.Dəlidağlı qələmə aldığı poetik nümunələrlə ədəbiyyat tarixinin yaddaşında özünə yer eləyən şəxsiyyətlərdəndir. 55 yaş yaradıcı adamın ömrünün bir hesabatıdı, həm də. Ötən illər ərzində həm ədəbi mühitdə, həm də jurnalistika aləmində qazandığı hörmət, oxucu sevgisi onun zəhmətinin və istedadının bəhrəsidir. Deməli, bu yubileyi təkcə yaşın göstəricisi deyil, həm də cəmiyyətin söz adamına verdiyi qiymətin bir təntənəsi kimi dəyərləndirməliyik.

Namiq Dəlidağlının asan olmayan həyat yolunun başlanğıcı Kəlbəcərdən keçir. Hələ orta məktəb illərindən rayonun “Yenilik” qəzetində və mərkəzi mətbuatda dərc edilən şeir və məqalələri ilə istedadlı qələm sahibi kimi tanınıb, qəzetdə ştatdankənar müxbir olaraq fəaliyyət göstərib. Gənc yaşlarında uşaq xatirələrinin məskəni olan doğma Kəlbəcərin dağlarından, saf bulaqlarından ayrılıb. Məcburi köçkünlük kimi ağır dərdin acısını yaşamaq onun da ömür payına düşüb. Bu dərd təbii ki, taleyində dərin izlər buraxıb. Yaradıcı insan üçün isə bu, həm də ilhamın, sözün mayasına hopan bir nisgildir.

O, təkcə öz ailəsinin yox, bütün bir xalqın ağrı-acısını yaşayaraq köçkünlük mövzusunu həm poeziyasında, həm də publisistik yazılarında vətən həsrəti kimi ifadə edib.  Köçkünlük dövründə yaşadıqları onun qələmini daha da itiləşdirərək möhkəmləndirib, sözün dəyərini, yaddaşın əhəmiyyətini artırıb. Kəlbəcərdən yayılan sözün və qələmin işığında bir xalqın dərdini ifadə edərək poetik dillə öz duyğularını, yurd həsrətini, sevgi və insanlıq mövzularını misralarına köçürə bilib. Hər bir şeiri onun daxili dünyasının güzgüsü olmaqla yanaşı, həm şəxsi tale, həm də bütöv bir millətin yaddaşı olub. Tanınmış şairin poeziyasında səmimiyyət var, çünki o, sözləri bəzək üçün deyil, ürəkdən yazır. Həssas qəlbli ədəbiyyat adamının qələmi sevginin zərif notlarını, insanlıq duyğularını, torpaq həsrətini, mübarizə ruhunu əks etdirir. Hər misrası oxucunun qəlbinə toxunur, onu düşündürür, duyğulandırır. Bənzərsiz söz çələngində həm kədər, həm ümid, həm də güc var. Qələmi yalnız yazmaq üçün deyil, həm də yaşamaq, yaşatmaq üçündür...

Namiq Dəlidağlının yaradıcılığı təkcə şeirlərlə məhdudlaşmır. Jurnalist kimi fəaliyyət göstərdiyi illər ərzində o, cəmiyyətin səsini eşitdirməyə, gerçəkləri oxuculara çatdırmağa çalışır. Mətbuat onun üçün sadəcə peşə deyil, bir missiyadır. O, yazılarında sosial problemləri qabardıb, insanların düşüncələrinə işıq salır, həqiqətin keşikçisi kimi çıxış edir. Jurnalistika onun üçün qələm savaşının başqa bir cəbhəsidir və o, bu cəbhədə də uğurla mübarizə aparır, qalib gəlir.

1993-cü ildən dövri mətbuatda imzası daha çox tanınan jurnalist-filoloq Namiq Dəlidağlı müxtəlif qəzetlərdə müxbir, parlament müxbiri, şöbə müdiri işləyib. “168 saat”, “Hər şey sizin üçün”, “Dəlidağ” və digər qəzetlərin baş redaktoru  olub. Bu gün isə “Ağ gecənin nağılı”, “Otel otağından reportaj”, “Əllidə ələnənlər”, Özbəkistanda nəşr edilən “Sevgi sükutu” adlı  kitabların müəllifi, “Manevr.az”, “Dəlidağ.az”, “Sumqayıtfakt.az” saytlarının təsisçisidir. İmzası beş publisistik kitabda da yer alıb. Şeirləri təkcə ölkə daxilində deyil, həm də xaricdə nəşr edilən ədəbi toplularda dərc olunur.

Namiq Dəlidağlı Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür, bir sıra ədəbi və media mükafatlarına, Prezident təqaüdünə layiq görülüb. Türkiyədə fəaliyyət göstərən “Kapsamhaber” və “Kaya” xəbər portallarının köşə yazarıdır. 2022-ci ilin iyul ayından Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin  Kəlbəcər bölməsinin sədridir.

Ömrünün oğlan çağını yurdsuz ötürən, özünü fəsillərin qışı sanan, otuz ilə yaxın həsrətini çəkdiyi, xəyal qanadlarında seyr etdiyi Kəlbəcərə yenidən qovuşan şair ürəkdən deyir:

Gəlirəm, “yorduğum” yerlər, gəlirəm,

yıxılıb-durduğum yerlər, gəlirəm,

ay evcik qurduğum yerlər, gəlirəm,

gəlirəm qoynunda yaşayam indi.

Dağlar, çox xatirəm qalıbdı səndə,

hərdən yol azsam da dumanda, çəndə:

gəzib öyrənəcəm çöldə, çəməndə,

bir az nabələdəm, naşıyam indi.

Əsl ədəbiyyata, sözə  xidmət edən Namiq Dəlidağlının ömrü elə sözlərlə də yoğrulub. Bir tərəfdə poeziyanın incə ruhu, digər tərəfdə jurnalistikanın sərt və obyektiv dili, prinsipial mövqeyi dayanır. Bu güc onun şəxsiyyətində və yaradıcılığında birləşərək, həm ədəbiyyata, həm də mətbuata dəyər qatıb, imzasını tanıdıb. Yaxından tanıdıqca qələm adamının ömrü və yaradıcılığı bir həqiqəti xatırladır: İnsan köçkün ola bilər, amma sözün, yaradıcılığın, qələmin vətəni yoxdur. Qələm hər yerdə doğmadır, söz hər yerdə işıq saçır.

Namiq Dəlidağlının 55 illik həyat yoluna baxanda böyük bir zəhmətin, sarsılmaz iradənin, illərlə davam edən yaradıcılığının mənzərəsi görünür. Qarşıdakı illərdə, şübhəsiz ki, hələ yazacağı şeirlər, işıqlandıracağı mövzular, oxucularla bölüşəcəyi həqiqətlər var.

Ömür sözlərlə, qələmlə, yaradıcılıqla davam edir. Bu yubiley isə yeni uğurların başlanğıcıdır.

55 illik ömrünüz mübarək, Namiq Dəlidağlı! Yazın, yaradın... Kəlbəcərdən yayılan müqəddəs sözünüzün və qələminizin işığı gələcək nəsillərin yolunda çıraq olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

İmran Verdiyev, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Bir neçə gündür Miskin Abdalın həyatına aid məlumatları və əsərlərini oxuyuram. Onun həyatı ilə bağlı məlumatlar yadıma bir hadisəni saldı.  

Deməli, üzun illər bundan öncə-1990-cı illərin ortalarında Bakıya gedərkən təsadüfən Oğuz rayonunun Xaçmaz kənd sakini, öz kəndlərindəki natamam orta məktəbdə direktor işləmiş mərhum Telman Nəsrullayevlə yol yoldaşı olmuşdum. Qəbələ ərazisindəki magistral yoldan Qafqaz dağlarının gözəl mənzərəsi açılırdı. Telman müəllimgilin kəndinin də bu dağların ətəyində yerləşdiyini bildiyimdən üzümü ona tutub soruşmuşdum:

- Telman müəllim, heç o dağlara, qayalıqlara çıxmısan?

Rəhmətlik gülümsəyib demişdi:

- Sən elə bilirsən, o dağlara çıxmaq asandır?! Bilirsən, oralarda, o uca dağ və

qayalarda nə qədər adam tufana düşüb, qayadan uçub ölüb?! Babam deyirdi ki, Şah İsmayılın vəziri Miskin Abdalın uşaqları da o qayalarda borana düşüb həlak olublar.

İndi peşimanam ki, niyə söhbəti ucalamadım. Bəlkə, o, Miskin Abdal barədə babasından eşitdiyi başqa məlumatları da söyləyəcəkdi. Nə isə... 

Neçə gündür ki, onun dedikləri fikrimdən çıxmır. Maraq məni rahat buraxmır.. 

Soruşa bilərsiniz ki, Miskin Abdalı, türklər demişkən, bu qədər önəmli qılan nədir ki? Qısa söyləsəm, çox şey! 

Bilməyənlər üçün də bir neçə kəlmə deyim. Tarixdə “Miskin Abdal” kimi tanınmış, əsl adı Seyid Hüseyn Məhəmməd oğlu olan bu şəxsiyyət Səfəvilərin görkəmli dövlət xadimi, diplomat, Şah İsmayıl Xətainin mürşidi, "Qeyb Ərəni", böyük övliya, Sufi şeyxi, sərkərdə, sufi-şair, ozandan aşığa (haqq aşiqliyinə), qopuzdan saza keçidin banisi, çoxsaylı aşıq havalarının müəllifi, Pir sahibi olub. Mistik, metafizik qüdrət və kərəmət sahibi imiş. Filologiya elmləri doktoru, professor M.Allahmanlı “Miskin Abdal-Səfəvilərin böyük ideoloqu, sufi şeyxi” adlı kitaba ön sözdə yazır ki, tarixi şəxsiyyət olan Miskin Abdal 1430-cu ildə Göyçə mahalının Sarıyaqub (Zərgərli) kəndində anadan olub. Atası Məhəmmədin yaxından qayğısı sayəsində kiçik yaşlarından o dövrün ədəbi və rəsmi dövlət həyatı üçün zəruri sayılan ərəb və fars dillərinə mükəmməl yiyələnmiş, cəng oyunlarını mənimsəmiş, Göyçə ozan, qopuz mühitinin sirrlərinə yaxından bələd olmuş, çox erkən yaşlarından İslam dininin, o cümlədən, «Quran»ın incəliklərini dərindən öyrənərək, «Abdallıq nəzəriyyəsi» və onun əsasında yaranmış Səfəvilərin ideya məsləki olan «Səfəviyyə» sufilik təriqətinin geniş təbliğinə başlamış, çox qısa zamanda yüksək ad-san qazanmışdır. Bütün İslam aləmində, hətta üç ənənəvi səmavi dinin müqəddəs məkanı olan tarixi Fələstin ərazisində, Qüdsdə - müsəlmanların 2-ci məscidi sayılan “Əl-Əqsa”da böyük sufi mürşidi, övliya, pirani ustad kimi tanınmışdı. Təsadüfi deyildir ki, şeirlərinin birində özü belə deyirdi: “Günbəz əl-Cizrədə, Məscid-Əqsada, Onlar da tanıyır dür usta məni”. Hüseynin ulu babası Yaqubla Ş.İ.Xətainin ulu babası Şeyx Səfi arasında qırılmaz dostluq əlaqələri olmuş, bu mənəvi yaxınlıq sonralar hər iki nəslin törəmələri arasında davam etmişdir. İsmayılın hələ uşaq olarkən düşmənləri tərəfindən təqib edildiyi illərdə, məhz Göyçədə ən çox etibar etdiyi Miskin Abdal və onun atası Məhəmməd Cəfər oğlu tərəfindən Göyçə gölündəki Ağdamar adasında yerləşən eyni adlı qalada təqiblərdən gizlədilərək mühafizə edilməsi, ilk tərbiyəsini də Miskin Abdaldan alması barədə qaynaqlar mövcuddur. Ona görə də bu münasibətlər qardaşlıq-ailə münasibətləri qədər səmimi, yaxın və etibarlı olmuşdur.  

1500-ci ildə Şeyx Heydər oğlu İsmayıl «Qızılbaşlar hərəkatı» çərçivəsində Şimali Azərbaycana yürüşlər edərkən, Göyçəyə gəlib, Zərgərli (Sarıyaqub) kəndində mürşidi olmuş, bu yerlərdə ən böyük dayağı olan lələsi Seyid Hüseyni – Miskin Abdalı ziyarət etmişdi. 1501-ci ilin sentyabr ayının 24-də Təbrizdə Şeyx Heydər oğlu İsmayıl şahlıq şərbətini, məhz Seyid Hüseynin – Miskin Abdalın əlindən alıb, içmiş, onun xeyir-duası ilə qırmızı geyinib, şahlıq taxtında əyləşmişdi.

Miskin Abdal sarayda yüksək dövlət vəzifələrində, bəzi mənbələrə əsasən, həmçinin Səfəvilərdə Şahdan sonra 3-cü vəzifə sayılan vəzir vəzifəsində çalışmışdır. Bir müddət sarayda şairlər birliyinə də başçılıq etmişdir. Daha sonra diplomatik missiya ilə əlaqədar xaricə (Bağdada, Şama, o cümlədən Osmanlı Türkiyəsinə və s.) ardıcıl səfərlər etmişdir. Bir neçə dəfə Osmanlı sultanı Sultan Səlimlə görüşmüş, onu mənasız qardaş qırğınlarından çəkinməyə çağırmışdır. 1514-cü ildə Çaldıran döyüşündə sərkərdə kimi iştirak etmişdir.

1515-ci ildə Şah İsmayıl Xətai Miskin Abdal ilə bağlı fərman imzalayaraq, onun Allah tərəfindən verilmiş böyük hikmət, fəzilət, kəramət (möcüzələr göstərmək qabiliyyəti və sair) sahibi olmasını, böyük sufi mürşidi, övliya olduğunu Səfəvilər dövləti adından təsdiq etmişdir. Fərmanda deyilirdi: "Ey mömin insanlar, Miskin Abdal mötəbər şəxsdir, ona inanın, nə mətləbiniz varsa, ondan diləyin!" 

1524-cü ilə qədər Təbrizdə sarayda müxtəlif yüksək dövlət vəzifələrində çalışmış Miskin Abdal Şah İsmayılın vaxtsız vəfatından bərk sarsılır və saraydan birdəfəlik üz döndərib, doğma Göyçəsinə qayıdır. Burada məktəb açıb, maarifçilik işləri ilə məşğul olur. 1535-ci ildə Göyçə mahalının Sarıyaqub kəndində 105 yaşında vəfat edir və doğma kəndində dəfn olunur.

Miskin Abdal təkcə siyasi və diplomatik fəaliyyəti ilə kifayətlənməyib, Azərbaycan ədəbiyyatına çox dəyərli töhfələr verməklə, onu zənginləşdirmişdir. O, misilsiz bədii dəyərə malik gəraylı, qoşma, təcnis, divani, bayatı və deyişmələrin müəllifidir. "Aslan şah və İbrahim", "Yetim Hüseyn" dastanlarının yaradıcısıdır. Yaratdığı aşıq havaları  Azərbaycan musiqisinə, aşıq yaradıcılığına misilsiz bəstəkarlıq töhfələri olmaqla, aşıq yaradıcılığını, musiqisini zirvələrə qaldırmışdır. Hələ sağlığında və vəfatından sonra aşıqlar tərəfindən onun həyat və fəaliyyətindən bəhs edən "Miskin Abdal və Sənubər" və "Miskin Abdal və Şah İsmayıl" dastanları yaradılmışdır.  

Onun ilk həyat yoldaşı Təbrizli Mahmudun qızı Sənubər olmuş, bu evlilikdən cəmi bir neçə ay sonra Sənubər xanım vəfat etdiyindən, o 50 yaşınadək evlənməmiş, yalnız 50 yaşında İrəvandan tacir qızı Həlimə xanım adlı qadınla ailə qurmuşdur. Həlimədən 4 övladı dünyaya gəlmişdir. Oğlanlarının adı Şadman, Əli və Həsən, qızının adı Məleykə olmuşdur. 

Zənnimcə, Miskin Abdal haqqında bu qədər kifayətdir. Qayıdaq söhbətimizin məğzinə. Mənə maraqlıdır: Həqiqətən, Miskin Abdal Xaçmazda olubmu? Onun uşaqları “Dağıstan dağlarında” (Qafqaz dağlarında) haradan gəlib, haraya gedirlərmiş? Hadisə harada, hansı şəraitdə və necə baş verib? Hörmətli oxucum, zənn edirəm ki, bunlar sizə də maraqlıdır. 

Bir həvəskar araşdırması etmək istədim. İlk işim qədim Xaçmaz kəndinə gedib yaşlı insanlarla görüşmək oldu. Görüşdə AYB-nin Oğuz bölməsinin (Oğuz, Qəbələ və İsmayıllı rayonlarını əhatə edir) sədri Vüsal Oğuz də iştirak edirdi. Təəssüf ki, kənddə yaşlı adamların sıraları çox seyrəlib, “yeni yaşlananlar” isə ümumi sözlərdən başqa bir şey demədilər. Vüsal müəllimdən onu öyrəndim ki, vaxtı ilə Xaçmaz kəndinin şimalında, Qalaçayın sol sahilində, Baş Qafqaz silsiləsinin cənub ətəyində Abdallı adlı kiçik kənd olub, orada çox qədim qəbirlər var. Kəndin sakinləri də burada insanların məskunlaşmasının qədim tarixə malik olduğunu bildirdilər. Onu da qeyd edim ki, Abdallı kəndi dağ keçidlərindən birinin (Xaçmaz keçidinin) qarşısında yerləşir.

Araşdırmalarımdan belə məlum oldu ki, Abdallı toponiminin mənşəyi və mənası haqqında elmi ədəbiyyatda müxtəlif mülahizələr irəli sürülüb. Sözün mənşəyi və mənası haqqında bir mülahizənin  tərəfdarları toponimi qədim türk mənşəli abdal tayfasının adı ilə bağlayırlar. Abdallı sözünü "abdal tayfasına məxsus yaşayış məntəqəsi" kimi izah edirlər. Bir sıra tədqiqatçılar bu sözü Yaxın və Orta Şərqdə Abdal adı ilə məlum olan sufi-dərviş icması ilə əlaqələndirirlər. Digər bir mülahizənin tərəfdarları isə toponimi məşhur Miskin Abdalın adı ilə bağlayır, köç yeri olduğunu, sonradan kəndə dönüşdüyünü söyləyirlər. “Abdallı” toponimi barədə bir sıra başqa fikirlərin olduğunu da qeyd etməklə kifayətlənir və bu söhbəti də çox uzatmaq istəmirəm.  

Böyük danışmaq kimi olmasın, araşdırmalarımı davam etdirdim. Mənbələrdən öyrənə bildim ki, Miskin Abdal sufi müridlərinin hazırlanması və Səfəvilərin şimal sərhədlərindən gözlənilən təhlükələrin qarşısının alınması üçün bir müddət Şirvanda və Dağıstanın indiki Axtı (Doqquzpara) rayonu ərazisində fəaliyyət göstərib. (Mənbə: https://goyce.az/news.php?id=1807). 

Paytaxtı Axtı olan bu rayonun hazırda Azərbaycanla 62 km. sərhədi vardır. Böyük Qafqaz sıra dağlarından Axtı regionunun ərazisinə əsrlər boyu bir neçə dağ keçidi olub. Deyilənə görə, keçmişdə, o cümlədən sovet dövründə də bu keçidlərlə ora gediş-gəliş çox olarmış. Şəxsən mən həmin keçidlərdən istifadə edənlərdən bir çoxunu şəxsən tanıyırdım. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, belə keçidlərdən biri də Abdallıdan başlayan Xaçmaz keçididir. (qədim Alban keçidi) 

Miskin Abdal Axtıda (Doqquzpara) Dağıstanın ləzgilər yaşayan, ərazisində yeganə şiə məzhəbində olan, oranın ən böyük yaşayış məntəqəsi Miskinçi kəndində yaşamış, çoxsaylı möcüzələr göstərmişdir. Kənd əhalisi Miskin Abdal sayəsində Sufizmin Səfəviyyə təriqətinə (mənbələrdə, həmçinin şiəliyə) keçmişlər. (Mənbə: http: //www.anl.az/down/meqale/kredo/2019/aprel/643489(meqale).pdf) 

“Miskin Abdal-Səfəvilərin böyük ideoloqu, sufi şeyxi” kitabında göstərilir ki, “Müəyyən səbəblər üzündən Miskin Abdal, 1503-cü ildə diplomatik missiyasını başa vurub, geri qayıdarkən Dağıstan (Qafqaz) dağlarında ailəsi ilə birlikdə güclü borana düşür. Boranda özü, arvadı Həlimə, böyük oğlu Şadman, qızı Məleykə xilas olsalar da, kiçik yaşlı oğlanları Həsən və Əli bu köçün qurbanı olurlar. Bu barədə o, “Dağlar”rədifli qoşma və bayatısında həmin bədbəxt hadisəni də qələmə almışdır: 

Nəhs illərdən satın aldın nəhs günü, 

Çağırıb dumanı, tökdün çiskini, 

Gözü yaşlı qoydun Cüda Miskini, 

Eylə gülə-gülə tamaşa, dağlar.

Bu dağlar zülüm dağlar, 

Kəsilib yolum dağlar, 

Hanı o bir cüt balam: 

Həsənim, Əlim, dağlar?!

Bir başqa mənbədə göstərilir ki, hadisə həmin ildə Miskin Abdal valideynlərinin - anası Növrəstə ilə atası Məhəmməd kişinin ölüm xəbərini eşidərək Şahın icazəsi ilə Dağıstanın Miskincə kəndindən Zərgərli kəndinə, yəni Sarıyaquba geri qayıdarkən baş verib. 

Deməli, mərhum Telman müəllimin babasının dedikləri düz imiş. Mənbələrdə uşaqların olüm səbəbi olaraq tufan-boran, donvurma və qayadan yıxılmaq qeyd olunur. Filologiya elmləri namizədi H.İsmayılovun 2001-ci ildə “Səda” nəşriyyatında çap olunmuş “Miskin Abdal” kitabına ön sözdə yazdığına görə, donvurmadan həlak olan uşaqlar (Həsən və Əli) həmin yerdə də dəfn olunmuşlar.

Tədiqatlarda o da qeyd olunur ki, Xaçmaz kəndində Miskin Abdalın tərəfdarlarının qəbrləri indi də durur. Professor M.Allahmanlının “Kredo” qəzetinin 04 aprel 2019-cu il tarixli sayında dərc olunmuş “Səfəvilərin böyük ideoloqu Miskin Abdal” adlı məqaləsində oxuyuruq: “Miskin Abdalın Oğuz rayonunun Xaçmaz kəndində bir müddət olması, 20-yə qədər tərəfdaşlarının qəbirlərinin də orada olmasını irəli sürənlər var”. Bu fikir şair, publisist, folklorşünas, pedaqoq və jurnalist T.Hüseynzadənin 2005-ci (təkrar 2018-ci) ildə çap olunmuş “Miskin Abdal – Qeyri Ərəni, Təsəvvüf Piri” adlı əsərində və digər mənbələrdə də təkrarlanır. 

Şübhəsiz ki, Miskin Abdal kimi yüksək nüfuz sahibi səfərlərə, o cümlədən irşad fəaliyyəti göstərməyə 3-5 nəfərlə yox, xeyli tərəfdarları ilə gedirdi. Bunların arasında onun öz soyundan olanlar da az deyilmiş. Məsələn, Sarı Abdal kimiləri. (Mənbə: https://kulis.az/xeber/edebi-tenqid/-1513)

Bizcə, Miskin Abdal Dağıstana Xaçmaz (qədim Alban) keçidindən getmişdir. Tarixi Xaçmaz keçidi bu kəndin şimalından - Abdallıdan başlayaraq Fiy və Malqamud aşırımlarınadək gedir. Bu aşırımlar Dağıstanla sərhəddə, Baş Qafqaz silsiləsində, dəniz səviyyəsindən çox yüksəkdədir.

Yəqin ki, keçid çətin və təhlükəli olduğuna (Miskin Abdal özü bu barədə şeirlərinin birində belə söyləyirdi: “Bu dağlar zülüm dağlar”) görə, onun tərəfdarlarının içərisində olan çox yaşlı qocalar, xəstələr, uşaq və qadınlar yuxarıda adını çəkdiyimiz indiki Abdallı kəndinin ərazisində qalaraq, həmin yerdə köç salmışlar. Onlar burada - Xaçmaz kəndi ilə yanaşı, digər kəndlərdə öz irşad fəaliyyətlərini davam etdirmişlər. Sonralar həm özləri, həm də yerli camaat bu   yeri Miskin Abdalın şərəfinə Abdallı adlandırmışlar. 

Güman ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəbdən Zərgərli kəndinə, yəni Sarıyaquba yenə həmin keçiddən geri qayıdarkən Fiy və ya Malqamud yüksəklilərinin birində (bizcə, Malqamudda) məlum faciə baş vermişdir. Çətinliklə Abdallıya – köç yerinə gəlib çatan Miskin Abdal burdakı tərəfdaşlarının bir qismi ilə tələsik valideynlərinin yasına - öz kəndinə yola düşür. Tərəfdarlarının bir hissəsi isə burda – Abdallıda qalıb daimi olaraq məskunlaşır və yerli əhali ilə qaynayıb qarışırlar.  

Tədqiqatçılların Səfəvillərin böyük ideoloqu Miskin Abdalın bir müddət Xaçmazda yaşaması, onun soyundan olanların və tərəfdaşlarının 20 nəfərə qədərinin qəbirlərinin hələ də həmin kənddə qalması barədəki fikirləri, burdakı Abdallı toponiminin onun adı ilə bağlı olması barədə dolaşan rəvayətlər və həmin kəndin dağ keçidlərindən birinin qarşısında yerləşməsi, Miskin Absalın 2 oğlunun dağlarda həlak olması və kərəmətləri haqqında yaşlı insanların söylədikləri, nəhayət, buradan Dağıstana – Axtıya (Doqquzparaya) ən yaxın keçidin Abdallıdan başlayan Xaçmaz keçidi (qədim Alban keçidi) olması da bu ehtimallara haqq qazandıra bilər. 

Əlbəttə, bunlar bizim şəxsi fikir, düşüncə və qənaətlərimizdir. Məsələnin daha ciddi və dərindən araşdırılmasına ehtiyac vardır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

16.

MÜTALİƏ SƏMƏRƏLİLİYİ

Bəs mütaliənin səmərəliliyini təmin etmək üçün hansı qaydalara riayət etmək lazımdır?

-mütaliənin səmərəli olması üçün oxucunun əsər haqqında qeydlər aparması məqbuldur.

-bəzi əsəri təkrar mütaliə etmək lazımdır. Təkrar mütaliə biliyi zənginləşdirir. “Nizamini, Füzulini mən artıq oxumuşam” demək yanlışlıqdır. Böyük, dahi sənətkarları nə qədər çox oxusan, bir o qədər çox bilik qazanarsan.

-təkrar mütaliə həm də estetik zövqü inkişaf etdirir. Böyük sənət əsərlərinin təkrar mütaliəsi onların tam anlaşılması, hərtərəfli izah edilməsi üçün lazımdır. Dahi yazıçı Lev Tolstoy Çexov haqqında yazırdı: “O, elə nadir yazıçılardan biridir ki, əsərlərini dəfələrlə təkrar oxumaq olar. Mən bunu öz təcrübəmdən bilirəm”.

-musiqiyə necə ki, təkrar-təkrar dönürsən, bir kitaba da eləcə dönməlisən. Xalq yazıçısı Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”, Nüsrət Kəsəmənlinin “Gümüş yuxular”, Vahid Əzizin “Əllərimin kölgəsi”, Ramiz Rövşənin “Göy üzü daş saxlamaz” kitablarını oxucuların ayrı-ayrı halda hətta 15-20 dəfə oxumaları faktları vardır.

Növbəti: 17.Mütaliənin mahiyyəti

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)