İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qədim tarixi abidələrimiz barədə bilgiləri bu gün Laçın rayonunda yerləşən Hüsülü kəndindəki Həmzə sultan sarayı ilə davam etdirirəm.

Sarayın tarixi 

Tarixi sənədlərdə sarayın 1761-ci ildə tikilməsi haqqında məlumat verilir. Saray əvvəl böyük bir kompleks kimi fəaliyyət göstəribdir. Bina memarlıq və mühəndislik baxımından dövrünün möhtəşəm tikintisi olduğunu göstərir.

XVIII əsrdə tikilməsi ehtimal edilən sarayın tikintisində şərq memarlıq ənənələrindən geniş istifadə edilib. 

Memarlıq xüsusiyyətləri 

Sarayın qapı və pəncərələri incə işləmələrlə qoz ağacından hazırlanıb. Binanın tikintisində şərq memarlıq ənənələrinin geniş istifadə edilib. Saray binası yerli daşlardan və gəc-əhəng qatışığından inşa edilib. avanları qalın yan divarlara bərkidilən saray ikimərtəbəli olmaqla xeyli sayda yardımçı otaqları və divanxanaları vardır.

İşğal dönəmində

Saray əvvəl böyük bir kompleks təşkil etsə də, dövrümüzə ondan yalnız bir saray binası qalııb. Laçın rayonunun 1992-ci ilin mayında Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğalından sonra kəndin adı dəyişdirilib, Həmzə Sultan sarayı isə işğalçılar tərəfindən qonaq evi kimi istifadə olunub.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

“Bitsin savaş” şeiri

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Parsabadda yaşayan Vida Heşmətidir.

Vida Heşməti

Təbriz

BİTSİN SAVAŞ

Yenə bu köndələn yer kürəsi, ‌

Dumana bələdi dağlarını. 

Göyündə qaraldı göyərçinlərin

ağuuuş dimdikləri

Lalalar yallılanır torpaqları.

Yenə okeanların nefti üzərində

Qumarlaşır naqqalar. 

Yenə generalların əllərində oyuncaq oldu

Ürəyi kabab adaxlı qızın əsgər nişanlısı. 

İtdi-batdı nişan bəlgəsi

Hələ xəritə çəkir imperiyalların 

günəş gözlüyü

Qaraqançıl köksündə. 

Uşaqların bayram sevinci isə

Boy atırdı ayaqqabılarında

Oysa boğuldu xonçasında.

Anasının ləçəyi yaş,

Cibində məktubu sevginazlanan oğlanın

Tapılmadı bir pişikyolu da. 

Yenə görəsən boylanacaq əriklər

Tüstülü ağaclardan?!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

VAQİF SƏMƏDOĞLU RƏSUL RZA BARƏDƏ

Rəsul Rza haqqında esselər və şeir yazmış Vaqif Səmədoğlu müsahibələrində deyir: “Rəsul Rza Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ən anlaşılmaz şairdir. Rəsul Rzanı sevənlər də, sevməyənlər də əksərən ona çox səthi platformadan yanaşırlar” (“Xəzər” dərgisi, №2, 1997).

“Rəsul Rzanın müasirliyi bizim bugünkü çağdaşlığımızdan çox-çox irəli gedən müasirlikdir. Onun poeziyası XXI əsrin yox, XXII əsrin astanasında duran bir poeziyadır. Elə bəlkə o səbəbdən Rəsul Rza öz çağdaşları arasında layiq olduğu populyarlığı qazanmayıb” (“Azərbaycan müəllimi” qəzeti, 6-12 yanvar, 2000).

“Rəsul Rza şəxsən mənim üçün bir insan, bir şair kimi kim idi? Mən 17 yaşım olanda atamı itirdim. Azərbaycanın başqa böyük şairini, Səməd Vurğunu itirdik. Mən ədəbiyyata gələndə artıq atam yox idi. Onun müdrik, yolgöstərən məsləhətlərindən tale məni məhrum etmişdi. Ancaq mən xoşbəxt adamam ki, Rəsul Rza mənim əlimdən tutdu. Taleyim belə gətirdi. 1950-ci illərin sonunda, 60-cı illərin əvvəllərində Rəsul Rza, mən daxil olmaqla, Azərbaycanın bir qrup gənc şairinə, yazıçısına sözün əsl mənasında həm arxa olub, həm də bizi arxasınca aparan olub. Mən ona əmi deyirdim.

***

Şeir oxumağa başladığım vaxtdan onun poeziyasını sevmişəm. Elə həftə, elə ay olmayıb ki, Rəsul Rzanın şeirlərini oxumayım. Hər dəfə oxuyanda hətta məlum şeirlərində yeni fikir, yeni həqiqətlər tapmışam.

1962-ci ildən şeir yazıram. Şeirlərimin ilk hakimi, onlara ilk qiymət verən Rəsul Rza olmuşdur. Əgər onlar gərəklidirsə, qorxunc yalan torundan uzaqdırsa, mən bunun üçün Rəsul Rzaya borcluyam. Çünki məsuliyyət hissiylə şeir yazmağı mənə Rəsul Rza öz şeirləri və söhbətləri ilə öyrətdi. Onun estetik zövqünün yüksəkliyi, sadəliyi, poetik söz üçün daşıdığı böyük məsuliyyət məndən ötrü həqiqi məktəbdir.

***

O, Azərbaycan dilinin hər bir sözünü, demək olar ki, fiziki şəkildə duyur. Bəlkə elə buna görə də şeirlərində hər söz canlı bir varlıq kimi yaşayır; söz hərəkət edir, rəngdən rəngə düşür, tamamilə yeni ahəngdə səslənir, sanki yenidən doğulur. Məsələ onda deyil ki, şairin söz ehtiyatı çox zəngindir, məsələ ondadır ki, onun şeirində fikir sözün qulu yox, ağasıdır. Söz nə qədər qəşəng səslənsə də, qafiyəsi nə qədər uyar olsa da, Rəsul Rza qələmi onu pozacaq, əvəzində başqa bir söz yazacaq, qoy bu cür gözəl səslənməyən söz olsun, amma fikri daha dəqiq ifadə etsin, yerinə düşsün. Rəsul Rza şeir və poemalarının ilk misralarından oxucunu özüylə bərabər düşünməyə sövq edir, bədii və ictimai problemlərin həllində onu sanki öz həmkarı, həmfikri sayır. O, oxucunu müstəqil düşünməyə, ya yaratmağa (bəli, bəli, hətta yaratmağa) çağırır və addımbaaddım onunla bərabər yeriyir.

Rəsul Rzanın 90 yaşı tamam olur. Minillik Azərbaycan poeziyasının ən Anlanmamış Şairinin! Xalqına, torpağına uzatdığı əli hələ də havada qalmış, bu yurdun Mütəfəkkir Şairinin 90 yaşı. Bu əl gödək deyil, o uzalı ələ çatmayan bizim əlimizdir. Bunu etiraf etməsəm, öz qələmimi yerə qoyasıyam. Ancaq mən o günü görürəm, bu əllər qovuşacağı günü. Rəsul Rza marafonu sona yetəndə. Orda bu böyük Şairin və əsrimizin ən maraqlı parlaq insanlarından birini onun özü arzuladığı və aydın gördüyü bir Azərbaycan gözləyir. Azad düşüncəli, maariflənmiş, savadlı, güclü, dözümlü və həzin bir Vətən”.

 “Rəsul Rza marafonu” məqaləsindən

Nigar xala,

Niyə demədim sənə:

– Rəsul öldü.

Niyə aldım əlindən

Necə il bir yastığa baş qoyduğun

acıdil, alagöz ərinin üstündə

dil deyib,

diz döyüb,

ağlamaq haqqını?

Eh, Nigar xala,

Eh, Rəsul əmi…

Fələk də ayıra bilməzdi sizi

Bu dünyada bir-birinizdən.

İndi o dünyada

necə tapacaqsınız bir-birinizi?

Necə tapacaqsan, Nigar xala,

sən onun ölümündən,

o sənin olümündən xəbərsiz?

Necə,

necə, Nigar xala?

Bəlkə gəldiyimiz bu dünyanı unutduğumuz tək

getdiyimiz dünyada da unuduruq

gəldiyimiz bu dünyanı.

Hələ soyumamış meyitinin yaddaşından

çıxmayıb ki, Rəsul əmi?

Yerişi ağır, ayağındakı yaradan azacıq axsaq,

oturuşu xan oturuşu,

ürəyi pambıq,

dili bıçaq,

gözləri ala…

Görəndə tanı

Tanı, Nigar xala…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəli, həm Azərbaycanın teatr aktyoru və həm də dövlət xadimi olan Nizami Həmzəyev barədədir növbəti söhbətimiz.

O, 12 sentyabr 1943-cü ildə Naxçıvanda anadan olub. Valideynləri Zəroş və İbrahim Həmzəyevlərdir. Yəqin Zəroş Həmzəyeva adı sizə tanış gəldi. Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli nümayəndəsi Zəroş xanım Nizaminin anasıdır.

Səhnəyə ilk dəfə 3 yaşında çıxmışdır. 9 yaşından başlayaraq teatrın tamaşalarında sözlü rollar oynayıb. Naxçıvandakı 2 saylı orta məktəbi bitirib. 1964–1968-ci illərdə Mirzağa Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutunun aktyorluq fakültəsində təhsil alıb. Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının aktyor truppasında çalışıb.

Şəhər pionerlər evində, Naxçıvan Mədəniyyət sarayında işləyib, Pedoqoji İnstitutda, Culfa Musiqi Məktəbində dərs deyib. Bir müddət Naxçıvan teatrında direktor işləyib. 1996-cı ilin fevralından 2004-cü ilin aprel ayına kimi Naxçıvan Muxtar Respublikasının mədəniyyət naziri olub. 9 oktyabr 1999-cu ildə "Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı ilə təltif edilib.

İfa etdiyi əsas rolları

1. "Canlı heykəl", Süleyman Rəşidi — Mahir

2. "Durna", Süleyman Rüstəm, Səid Rüstəmov — Surxay

3. "1905-ci ildə", Cəfər Cabbarlı — Eyvaz

4. "Solğun çiçəklər", Cəfər Cabbarlı — Bəhram

5. "Od gəlini", Cəfər Cabbarlı — Elxan

6. "Sevil", Cəfər Cabbarlı — Gündüz

7. "İldırım", Cabbar Məcnunbəyov — Polad

8. "Vaqif", Səməd Vurğun — Əli bəy

9. "Mehmanxana sahibəsi", Karlo Qoldoni — Fabritsio

10. "Anacan", Yusif Əzimzadə — Kamal

11. "Məşədi İbad", Üzeyir Hacıbəyov — Həsən bəy

12. "Qaynana", Məcid Şamxalov, Zakir Bağırov — Əli

13. "Özümüz bilərik", Şıxəli Qurbanov, Süleyman Ələsgərov — Bəbirli

14. "Məhv olmuş gündəliklər", İlyas Əfəndiyev — Ədalət

O, 22 iyul 2021- ci ildə, 77 yaşında vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

İmran Verdiyev, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Yaqublu Oğuz rayonunun kəndlərindən biridir. Hər yerdə olduğu kimi burda da zaman-zaman müxtəlif hadisə və əhvalatlar baş vermişdir. Həmin hadisə və əhvalatlarla bağlı kənd sakinlərinin söylədikləri onların cəsarətindən, hazırcavablığından və zəkasından xəbər verir. Hadisə və əhvalatlarla bağlı söz söyləyənlər öz şəxsi ləyaqətlərini qorumağa çalışan, məğrur və bütov adamlardır. 

Hadisə və əhvalatlarla bağlı söylənilənlərin əsas pafosu nöqsan və eybəcərliklərə gülmək, onların tənqidi və ifşasıdır. Burada deyilmiş sözlər yaramazlıqlara və nöqsanlara atılmış “söz daşlarıdır”. Bu əhvalatları eşitdikcə, oxuduqca nöqsan və eybəcərliklərlə barışmaz olan insanları görürük. Görürük ki, onlarda həyatın işıqlı tərəfinə ehtiraslı məftunluq hissi var.

70-80 il bundan əvvəl baş vermiş bu hadisə və əhvalatlarla bağlı söylənilənlər artıq bədii təfəkkürün süzgəcindən keçmiş, zəka ilə nurlandırılmış ümümxalq dili zəminində formalaşan idiomlara, ibarə və aforizmlərə, atalar sözü və məsəllərə, lətifələrə çevrilməkdədir.  

Həmin hadisə və əhvalatlardan bir neçə nümunə təqdim edirik.

QAXDAĞANLARA  QALACAQ

Əlikişidünyagörmüş adamidi. Kəndsakinlərininlaqeydliklərinə, alitəhsilalmağakönülsüzyanaşmalarına, gənclərinkütləvi şəkildə şəhərlərə axışmasınaetinasızqalabilmirdi. Bubarədə tez-tezvə yana-yanasöhbətaçardı.

Məslislərinbirində yenidənhəminməsələlərə diqqətiyönəldən Əlikişiaxırdadözə bilməyibdeyir:

-Belə getsə, bukəndaxırdaqaxdağanlaraqalacaq.

QaxdağanTürkiyədə erməniləryaşayankəndolub, burdagəlmə ermənilərmənasındaişlənmişdi.

Həqiqətən də məhz bu sözlər tezliklə bütün kəndə yayılaraq çoxlarını düşündürmüş və qeyrətə gətirmişdi.

SÖHBƏTDÜZLÜKDƏN GEDİR

“Demokrat” AbdullarayonmərkəziOğuzdaalış-veriş edibevinə qayıtmışdı. Xərclədiklərinihesablayanda 20 qəpikaldadıldığını görür. Səhəridirigözlü açanAbdullakişitələsikOğuzagedir. Aldadıldığını sübutedib 20 qəpiyigerialır. Lakinrayonagedibgəlməkona 60 qəpiyə başagəlir. Nəticədə 40 qəpikdə ziyanadüşür. Hadisənieşidənlərgülürvə onuməzəmmətedirlər. Abdullakişiisə onlarabelə deyir:

-Söhbətxeyir, yadaziyandangetmir, düzlükdəngedir. Əsasməsələ oyaramazındərsiniverməkidi. Yoxsaohələ mənikimi çoxlarını aldadacaqdı. Bu, onadərsoldu.

“Ədəbiyyatvə incəsənət”

(12.09.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində növbəti dəfədə sizlərə Türk xalqlarında yuxu və yuxuyozma ənənələri barədə danışırıq.

Yuxu və onun yozulması insanlığın qədim dünyagörüşündə mühüm yer tutmuşdur. Türk xalqlarında da yuxu yalnız fərdi şüurun məhsulu deyil, həm də ilahi mesaj və gələcəyin işarəsi kimi qəbul edilirdi. Yuxuyozma ənənəsi türk mədəniyyətində sosial, dini və siyasi qərarların qəbuluna təsir edən faktor olmuşdur. Xüsusilə dövlətçilik və mifoloji təfəkkürdə yuxunun xüsusi yeri vardı: xaqanların, bəylərin gördüyü yuxular bəzən dövlətin taleyini müəyyənləşdirən əlamət sayılırdı.

Türk mifologiyasında yuxu Tanrı və ruhlar aləmi ilə əlaqə vasitəsi kimi təsəvvür olunurdu. Şamançılıq ənənəsində ruhların insana yuxu vasitəsilə xəbər göndərməsi geniş yayılmışdı. Bəzi yuxular qoruyucu ruhların insana xəbərdarlığı, bəziləri isə Tanrı iradəsinin təcəssümü kimi yozulurdu. Bu ənənə yuxunun sadəcə psixoloji proses yox, kosmik və metafizik anlam daşıdığını göstərir.

Qədim türk dastanlarında və yazılı abidələrdə yuxu motivləri tez-tez rast gəlinir.

• Oğuz Kağan dastanında Oğuzun anasının yuxusu oğulun qeyri-adi varlıq olacağının işarəsi idi.
• Kitabi-Dədə Qorqud dastanında yuxu gələcək hadisələrin rəmzi göstəricisi kimi işlənir; məsələn, bəzi qəhrəmanların yuxusunda düşmən hücumu və ya qələbə öncədən xəbər verilir.
• Orta əsr mənbələrində xaqan və bəylərin gördükləri yuxular siyasi qərarların qəbulunda mühüm rol oynamışdır.

Türk xalqlarında yuxu yalnız fərdi deyil, ictimai hadisə kimi də qəbul edilirdi. Xüsusilə əhəmiyyətli yuxular şamanlar və ya ağsaqqallar tərəfindən yozulur, qəbilənin gələcəyi üçün kollektiv məna kəsb edirdi. Yuxular bəzən qorxu və nigaranlığı azaldan, bəzən isə kollektiv hərəkət üçün motivasiya verən sosial vasitə rolunu oynayırdı.

Türk yuxuyozma ənənəsində simvolik obrazların mühüm rolu vardı:

• At – qüvvət, igidlik və müharibəyə hazırlıq;
• Su – həyat, təmizlənmə, yeni başlanğıc;
• Od – Tanrısal enerji və təmizləyici güc;
• Qurd – qoruyucu ruh, yolgöstərən;
• Uçuş – ruhun başqa aləmlərə keçidi.

Bu simvolların yozulması yalnız fərdi təcrübəyə deyil, kollektiv mifoloji yaddaşa əsaslanırdı.

Türk xalqlarında yuxu və yuxuyozma ənənəsi qədim inancların, mifoloji dünyagörüşün və sosial həyatın mühüm parçası olmuşdur. Yuxu vasitəsilə insan Tanrı və ruhlarla əlaqə qurur, gələcək barədə işarələr alır, siyasi və ictimai qərarlar üçün istiqamət tapırdı. Bu ənənə türk mədəniyyətində kollektiv şüurun formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamış və günümüzədək folklor, ədəbiyyat və məişətdə öz təsirini qorumuşdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

  Arif   Ərşad,

  yazıçı-publisist, Azərbaycan Yazıçılar və Avrasiya Yazarlar Birliklərinin üzvü. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

“Sumqayıt  Dolması”  kitabını əldə edən, onunla yaxından tanış olan bir çox qələm dostlarımız müəllif və kitab haqqında gözəl, dəyərli və geniş fikirlərini yazmış, belə bir kitabın çap olunması münasibəti ilə arzu və təbriklərini qeyd etmişlər. “Yağın çoxluğu plovun dadına xələl gətirməz” atalar məsəlinə əsaslanaraq mən də bu dəyərli kitab haqqında heç harda yazmadığım, heç kimə demədiyim, hətta müəllifə belə söyləmədiyim fikirləri qələmə almaq qərarına gəldim. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, bu mənim həm də “Sumqayıt Dolması” kitabının Baş redaktoru və tərtibçisi kimi şərəfli borcumdur. Və  beləliklə...
Bəzən bir kitab yalnız sözlərin düzülüşü, cümlələrin ardıcıllığı deyil, həm də mənəviyyatın, mədəniyyətin və xalqın yaddaşı ilə yoğrulmuş zəngin bir xəzinə olur. Bu baxımdan Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Prezident mükafatçısı, yazıçı, publisist ,  həkim Hümbət Həsənoğlunun yeni çapdan çıxmış  “Sumqayıt Dolması”  kitabı belə zəngin xəzinənin rəflərində yerləşən dəyərli əsərlərin sırasında dayanır.

 “EXSPRES”  nəşriyyatında yüksək zövqlə  tərtib olunmuş, “AZMİR” MMC-nin mətbəəsində nəfis şəkildə çapdan çıxmış bu kitabın səhifələrini çevirdikcə insan yalnız yeməklərin hazırlanma qaydasını öyrənmir; sanki xalqın min illərin sınağından çıxmış zövqünü, məişətini, estetik  duyumunu, ən əsası isə mədəni kimliyini görür. Bu kitab sadəcə 120 çeşiddən ibarət  olan dolma reseptlərinin toplusu  deyil, həm də Azərbaycan mətbəxinin yüksək səviyyəsinin göstəricisidir. Elə bu səbəbdən də mətbəximizin səviyyəsini dünyaya yaymaq və tanıtmaq üçün “Sumqayıt Dolması” kitabı iki dildə çap olunub – azərbaycan və ingilis dillərində.
Dolma - bu sözün özündə bir bütövlük var. Yarpaqla ət bir-birinə sarılır, düyü  və ədviyyatla canlanır, sonda sanki hər zərrəsi bir hekayə danışır. Hər bir dolma həm ailə süfrəsinin istiliyini, həm də xalqın tarixində qazanlarda qaynayan yaddaşını xatırladır. Yazıçı Hümbət Həsənoğlunun  “Sumqayıt Dolması”  kitabı isə bu hekayələri yazılı şəkildə gələcək nəsillərə ötürən bir körpü  rolunu oynayır. Oxucu kitabı vərəqlədikcə orada yalnız yeməklərin hazırlanma  texnologiyasını deyil, onların ruhunu da tapır.
Əsərin ən gözəl cəhətlərindən biri onun ədəbi nəfəsidir. Adətən kulinariya  kitabları quru  təsvirlər,  ölçülər və qaydalarla məhdudlaşır. Lakin bu kitabda hər resept bir hekayəyə çevrilir. Yarpağın necə seçilməsindən tutmuş, soğanın doğranma qaydasına qədər hər detalın öz incəliyi var. Müəllif dolmanı yalnız bişirilən yemək kimi deyil, həm də mədəniyyətin simvolu kimi təqdim edir. Oxucu sanki qazan ətrafında toplaşmış ailə üzvlərinin səsini, xörəyin qaynayarkən yaydığı qoxunu, süfrə başında deyilən söhbətlərin istiliyini hiss edir.
Kitabın dilində xüsusi bir sadəliklə yanaşı bir təmtəraqda var. Sadəlik ondadır ki, hər bir azərbaycanlı evdar qadın və ya gənc oxucu bu reseptləri izləyərək sərbəst şəkildə özü dolma  bişirə  bilər. Təmtəraq isə onun ifadə gücündədir - dolma haqqında deyilən hər söz, verilən hər resept, kitabın sonunda təqdim olunan dolma haqqında hekayə, sanki bir ədəbi təlimatdır. Beləliklə, kitab özlüyündə tam olaraq həm praktik, həm də bədii dəyərə malikdir.
Hümbət  Həsənoğlunun təbirincə desək, “dolma”nın özündə bir fəlsəfə də var. Yarpaq - təbiətin bəxşişi, ət - zəhmətin bəhrəsi, düyü - torpağın məhsulu, ədviyyatlar isə həyatın rəngləridir. Bütün bunlar bir yerdə bişərkən vahid bir harmoniya  yaradır. İnsan həyatı da elə belədir: müxtəlif çalarların, duyğuların, xatirələrin birləşməsindən yaranan bütöv bir tablo. “Sumqayıt Dolması”  kitabı bu fəlsəfəni oxucuya sözsüz, amma dad və duyğu vasitəsilə çatdırır.
Mənim üçün müəllifin bu kitabının ən böyük dəyəri onun xalq mətbəxini sənət səviyyəsinə qaldırmasıdır. Burada dolma yalnız yemək deyil - həm də milli kimliyin daşıyıcısıdır. Dolma süfrəyə gələndə insanın qarşısına təkcə bir qida yox, həm də tarixi yaddaş  gəlir. Kitabın hər səhifəsi oxucunu bu yaddaşla üz-üzə qoyur, ona keçmişlə bu gün arasında körpü salır.
Kitabın strukturu da diqqətəlayiqdir. Reseptlər ardıcıllıqla təqdim olunur, hər biri sanki ayrı bir fəsil, ayrı  bir hekayədir. “Sumqayıt İkiqat yarpaq dolması”, “Sumqayıt Yalançı İkiqat yarpaq dolması, “Sumqayıt Buzlu İkiqat yarpaq dolması”, “Sumqayıt Buzlu Yalançı İkiqat yarpaq  dolması” kələmə bükülmüş 10 müxtəlif yarpaqlara məxsus müxtəlif dolma resepti həm kulinariya, həm də etnoqrafik baxımdan dəyər daşıyır. Bu ardıcıllıq oxucuya bir mətbəx səyahəti bəxş edir. Sanki Sumqayıtdan başlayıb Azərbaycanın müxtəlif guşələrinə gedirsən və hər dayanacaqda bir yeni dad, bir yeni ləzzət, bir yeni rəng kəşf  edirsən.
Yüksək səviyyəli rəngli foto şəkillərlə zəngin olan “Sumqayıt Dolması” kitabının oxucuya ötürdüyü əsas mesajı belə ifadə etmək olar: mədəniyyət süfrədən başlayır. Süfrə sadəcə qidalanmaq üçün deyil, həm də mehribançılığı, sevgini, paylaşma kimi gözəl bir adət-ənənəni  yaşatmaq üçündür. Müəllif demişkən, “Dolma birlik rəmzidir”.  Onu bişirən də, yeyən də eyni mədəniyyətin daşıyıcısı olur. Bu mənada “Sumqayıt Dolması” təkcə yemək kitabı deyil, həm də bir həyat fəlsəfəsi kitabıdır.
Nəticə olaraq, yazıçı Hümbət Həsənoğlunun “Sumqayıt Dolması” kitabı mənim təəssüratıma görə, ədəbiyyatla kulinariyanı birləşdirən nadir nümunələrdəndir. O, oxucunu həm öyrədir, həm də düşündürür; həm dilini dadlandırır, həm də ruhunu isidir. Bu kitabı oxumaq bir süfrə başında oturmaq kimidir - qaynayan qazanların qoxusu, paylaşan insanların səsi, milli yaddaşın istiliyi bir araya gəlir.
Əslində, yazıçı Hümbət Həsənoğlunun  “Sumqayıt Dolması”  kitabının əsas qayəsi də elə budur: oxucunu milli kimliyi ilə qidalandırmaq!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Xüsusən milli azadlıq hərəkatı başlayanda – ötən əsrin 90-cı illərində Xalq Cumhuriyyətimiz barədə bilgiləri onun kitabından alırdıq. “Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim” kitabından. Bestsellerlər bestselleri idi bu kitab.

O, bizlər üçün müstəsna işlər görmüş bir yazardır Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Manaf Süleymanov.

O, 1912-ci il martın 3-də Azərbaycanın İsmayıllı rayonunun Lahıc qəsəbəsində anadan olub. Etnik tatdır. Pedaqoji təmayüllü 18 saylı Bakı şəhər məktəbini bitirib, sonra M. Əzizbəyov adına Azərbaycan Neft-Kimya İnstitutunun Geoloji kəşfiyyat fakültəsində təhsil alıb. İnstitutu birinci dərəcəli fərqlənmə diplomu ilə bitirib, kəşfiyyatçı-dağ mühəndisi adını alıb.

Əmək fəaliyyətinə Qaradağ neftqaz mədənləri idarəsində mühəndislikdən başlayıb. Azərbaycan Sənaye İnstitutunda assistent, dosent, institutun neft-qaz yataqları geologiyası axtarışı kafedrasının dosenti olub. Ədəbi yaradıcılığa 1947-ci ildə "Azərbaycan" jurnalında dərc olunan "Yerin sirri" romanı ilə başlayıb. İngilis dilindən bədii tərcümələr edib, dövri mətbuatda məqalələrlə də çıxış edib, bəzən onları "Fərəcoğlu" imzası ilə çap etdirib.

Oxucular onun tərcüməsində Cek London, Con Steynbek, O’Henri, M. Kopelen, A. Qrasi, Oqoto, Aleks La Çuma, Y. A. Makmani, Piter Abrahams, R. Riv, A. Paton, Fillis Altman, Somerset Moem kimi görkəmli ingilis yazıçılarının əsərləri ilə tanış olublar.

 Azərbaycan Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri fərmanı və bir medalla təltif edilib.

Manaf Süleymanov ingilis, fars, ərəb dillərini bilməklə yanaşı, rus dilində də yazıb. Onun əsərlərinin ilk əlyazmaları sözsüz doğma Azərbaycan dilindədir, lakin ərəb əlifbasındadır. Süleymanovun zəngin ədəbi irsi arasında onun xatirələri xüsusi yer tutur. Məqalə, hekayə və təsviri sənədləri, fotoşəkilləri də şəxsi fondunda olan maraqlı sənədlərdəndir. "Şagirdlik illərim" adlı xatirəsi daha maraqlıdır. "Azərbaycan diyarı. Lahıc" ədibin Vətən, ocaq sevgisinin parlaq təsviridir.

Onun 636 saylı şəxsi fondunda məşhur Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında topladığı arxiv sənədləri, Azərbaycan klassik musiqisinin atası, məşhur musiqiçi, bəstəkar, Şərqdə ilk operanın banisi Üzeyir Hacıbəyovun məktubunun surəti və s. arxiv sənədləri də qorunur. Romanları, povestləri, ssenariləri oçerk, hekayə, xatirə və tərcümələri müəllifin arxivdəki 2-ci elmi siyahısında rəsmiləşdirilib.

Əsərləri

1. Yerin sirri

2. Fırtına

3. Dalğalar qoynunda

4. Zirvələrdə

5. Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim

6. Neft milyonçusu (sənədli roman)

7. Şagirdlik illərim

8. Son bahara çatdıq

Tərcümələri

- Ana heykəli

- Ernest Heminquey, Qoca və dəniz

Təltifləri

1. "Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı

2. "Azərbaycan SSR əməkdar mədəniyyət işçisi" fəxri adı

3. Hacı Zeynalabdin Tağıyev adına xatirə medalı

Manaf Süleymanov 2001-ci il sentyabrın 12-də Bakıda vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

Aida Eyvazlı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu dəfə sizlərə Özbəkistana səfərim barədə danışacağam. Rəhbərlik etdiyim İpək Yolu Mədəni və Tarixi Araşdırmalar İctimai Birliyi "Özbəkistan və Azərbaycanda yaşayan zəngi tayfaları: Zəngəzur-Zəngiata türk yurdları" layihəsinin icrasını davam etdirir.

2025-ci il 30 avqust-4 sentyabr tarixlərində layihə çərçivəsində Özbəkistanda tarixi-sənədli filmin çəklişlərinə başlanılıb, deyim ki, filmdə zəngi tayfalarının mənşəyi və onların dövlət quruculuğu prosesindəki rolundan bəhs ediləcək.

Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin yardımı ilə filmin çəkilişləri Daşkənd və Səmərqənd şəhərlərində aparılıb.

Filmdə Özbəkistan yazıçısı, jurnalist Hakim Səttari, Zəngi-Ata Məqbərə Kompleksinin və Teymurilər Muzeyinin əməkdaşları, Əmir Teymur Fondunun rəhbəri, Özbəkistanın Xalq yazıçısı Məhəmməd Əli, tarixçi-alim, Səmərqənd Dövlət Universitetinin dosenti Həzrətqul Abroyev, Şaxi-Zinda Kompleksinin təmsilçiləri - Hamrakul Kayumov, Mahigül Amroyeva, Qur Əmir Məqbərə Kompleksinin direktoru Xuşnud Abdullayev, eləcə də “Mədəni İrs” İctimai Birliyinin sədri Yakibcan Həzrətkulov və digərləri iştirak edib.

Daşkənd və Səmərqənddən sonra filmin növbəti çəkilişləri Bakıda, Qubadlı və Zəngilanda davam etdiriləcək.

Deyim ki, çox maraqlı, tarixi qalıcı bir film ərsəyə gətiririk.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ədəbiyyatımızı tarixi romanlarl zənginləşdirən bu yazıçının adları çoxlarınıza tanışdır. O vaxt Xalq yazıçı adı-filan yox idi. Çarizm dövrüydü. Sonra bolşevizm gəldi. Bolçeviklər də ad vermirdi, intəhası, böyük repressiyaya rəvac verdilər.

Yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminli 1887-ci il sentyabr ayının 12-də Azərbaycanın Şuşa şəhərində anadan olub. Yusif Vəzir ilk əvvəl Şuşada "Kar Xəlifə" ləqəbi ilə tanınan Molla Mehdinin məktəbində oxuyub. Molla Mehdinin yanında təhsilin səmərəsiz olduğunu hiss edən Məşədi Mirbaba oğlu Yusifi Ağdama aparır və onun təhsili ilə özü məşğul olub. Ona türk və fars dillərini öyrədib. Yusifin atası onun rusca öyrənməsini də istəyib. Ağdamda rus məktəbi olmadığı üçün Yusif Muradbəylidəki rus məktəbinə getməli olub. Yusif bir il bu məktəbdə oxuyandan sonra hazırlaşıb realnı məktəbinə girmək üçün 1896-cı ildə Şuşaya qayıdıb və imtahan verib Şuşa realnı məktəbinə daxil olub. O zaman Şuşa realnı məktəbə tədris və təchizat etibarilə Qafqaz orta məktəbləri sırasında birincilərdən sayılırdı.

Qardaşı Əbülhəsən 21 yaşında vəfat edib. Onun yaratdığı zəngin kitabxana Yusifə verilib. Yusif Vəzir kitabxanadakı rus və əcnəbi klassiklərin kitabları ilə yaxından tanış olandan sonra onda rəsm ilə bərabər ədəbiyyata da böyük maraq oyanıb. Yusif Vəzir Şuşa realnı məktəbində təhsilini rus dilində aldığı üçün 1904-cü ildə həyatından şikayət tərzində yazılmış "Jaloba" adlı ilk şeirini rusca yazıb. Yusif Vəzir rusca yazdığı bir neçə şeirini Şuşa realnı məktəbindəki rus dili müəllimi Klemiyə göstərib. Müəllim şeirləri gözdən keçirib ona Çexovu oxumağı məsləhət görüb. Çexovun şirin və duzlu hekayələri Yusif Vəzirin çox xoşuna gəlib.

Yusif realnı məktəbdə oxuyan zaman əmisi oğlu və dostu Mirhəsən Vəzirovla birlikdə rus dilində "Fokusnik" adlı, əl ilə yazılan yumoristik və karikaturalı aylıq jurnal çıxarıblar. Bu jurnalda verilən yazılar həcmcə kiçik olsa da, məzmunca diqqəti cəlb edib.

Yusif Vəzirin atası 1906-cı il fevral ayının 20-də vəfat edib. Onun vəfatından sonra ailə, həyat təcrübəsi olmayan 19 yaşlı Yusifin himayəsində qalıb. Atasının vəfatından sonra Yusif ilk əvvəl Ağdamdakı əttar dükanının şeylərini və dükanın özünü satmaq üçün mart ayının birində Ağdama gedib. Bir neçə gün orada qaldıqdan sonra xəstələnib Muradbəylidə yaşayan Telli bibisigilə gedib. İki ay yatalaq xəstəliyindən yatıb, ağır böhranlar keçirib. Sonra Yusifin bibisi onun sağalacağına olan ümidini itirib Şuşaya göndərib.

Xəstəlikdən zəif düşmüş Yusifin üç ay yataqdan qalxa bilməməsi ailəni böyük çətinliklər qarşısına qoyub. Ailə köməksiz qalır. Yusifin anasi Seyid Əziz xanım gecə-gündüz rahatlıq bilmədən onun həyatını xilas etmək üçün əlindən gələni edib. Ailənin ağır vəziyyətində Yusif hələ uşaq ikən Cənubi Azərbaycanın Çəmənzəmin adlı kəndində aclıq nəticəsində oradan qaçıb, Şuşaya pənah gətirib, Yusifgilin həyətlərində sığınacaq tapan Həsənxan, Nifti və Fərəc qardaşlarından başqa heç bir qohumları onlara kömək etməyib. Yusifin atasi Məşədi Mirbabayev yurdları olmayan bu qardaşlara öz həyətində sığınacaq verib himayəsinə alıbmiş.

Yusif sağaldıqdan sonra anasına deyib ki, əgər mən gələcəkdə adlı-sanlı adam olsam, mütləq Cənubi Azərbaycandan gələn sədaqətli qonşularımızın kəndlərinin adını özümə təxəllüs qəbul edəcəyəm. Yusif Vəzirin "Çəmənzəminli" təxəllüsünü qəbul etməsi onun həmin ailəyə bəslədiyi hörmət və məhəbbətdən irəli gəlib. Şuşada yaranan erməni-müsəlman toqquşmaları nəticəsində azərbaycanlı tələbələr məktəblərini tərk etmək məcburiyyətində qalıblar. Yusif Vəzir də təhsilini davam etdirmək üçün Bakıya gedib realnı məktəbin altıncı sinfinə daxil olub. O, böyük səylə oxumaqla bərabər ictimai işlərlə də məşğul olub.

Yusif Vəzir xalqın məişətini, onun adət və ənənələrini, həyat tərzini bilərək 1907-ci ildə "Şahqulunun xeyir işi" adlı hekayəsini yazıb. Bu hekayə ilk dəfə 1911-ci ildə "Səda" qəzetində çap olunub.

Şuşadakı milli ədavət Vəzirovlar ailəsini də ata-baba yurdundan didərgin düşməyə məcbur edib. Onlar Aşqabada köçməli olublar. 1907-ci ilin yayında Yusif Vəzirov Aşqabada anasına baş çəkməyə getdiyi zaman orada Aşqabad Gimnaziyasının 3-cü sinif şagirdi Berta Maiseyeva ilə tanış olub. Bertanın "Əli və Nino" romanındakı Ninonun prototipi olduğu ehtimal edilə bilər. Əslində, gündəliklərinə əsasən demək olar ki, romandakı tarixi hadisələrin bir çoxu Vəzirovun Bakıda realnı məktəbdə oxuduğu dövrə təsadüf edib.

Yusif Vəzir 1909-cu ildə Bakı realnı məktəbini bitirib, təhsilini davam etdirmək üçün həmin ilin iyul ayında Peterburqa gedib, sənədlərini Mülki Mühəndislər institutuna verib.  Lakin riyaziyyata qələbə çalmayacağını hiss edib sənədlərini geri alıb.  Orada qaldığı vaxtdan istifadə edib məşhur "Cənnətin qəbzi" hekayəsini və Qafqazın fəth edilməsinin 50 illiyi münasibətilə Dağıstanın məşhur milli qəhrəmanı olan Şeyx Şamili yada salaraq ona şeir həsr edib. Bir aydan sonra Yusif Vəzir Peterburqdan Aşqabada qayıdıb. O, Aşqabadda qaldığı müddətdə latıncanı öyrənməyə başlayıb. Sonra isə Daşkəndə gedib altı ay kursda oxuyub və Daşkənd gimnaziyasında imtahan verib universitetə girmək hüququ qazanıb.

Yusif Vəzirin Kiyevdəki 5 illik tələbəlik həyatı ədəbi və elmi sahədə çox əlverişli olub. O zaman o, dini məsələ, qadın məsələləri və uşaq tərbiyəsi ilə son dərəcə maraqlanıb. Nəticədə "Arvadlarımızın halı", "Qanlı göz yaşları", "Ana və analıq" kitabları meydana çıxıb. 1915-ci ildə Birinci dünya müharibəsinin gedişi ilə əlaqədar olaraq alman hücumundan çəkinən çar hökuməti Kiyev Universitetini müvəqqəti olaraq Saratova köçürdüyü üçün Yusif Vəzir universiteti 1915-ci ildə Saratovda bitirib. O, universiteti bitirdikdən sonra Saratov məhkəmə palatasında hakimlik vəzifəsinə namizəd qəbul olunub. Yusif Vəzirin tutduğu vəzifə maaşsız olduğu üçün bir neçə aydan sonra başqa iş axtarmaq üçün Kiyevə gedib. Orada "Zemstvo" təşkilatına daxil olub cəbhəyə gedib.

Əsərləri

1. İki od arasında (Qan içində)

2. Qızlar bulağı

3. Studentlər (roman)

4. Biz kimik və istədiyimiz nədir

5. Soyuq öpüş

6. Bir cavanın dəftəri

7. Həzrəti-Şəhriyar

8. Gündəliklər

9. Fokusnik

10. Qanlı göz yaşları

Sonra Sovet dövründə həbslər və təqiblər yaşayan, bütün ömrü kəşməkeşli keçən ədib 3 yanvar 1943-cü ildə Semyonov rayonunda – dustaqlıqda vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2025)