Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İyirmi altı ildir ki, mətbuatda çalışır. Gözəl dəsti xətti var, istedadlı qələm adamıdır. Onu bir şəxsiyyət kimi xarakterizə edəndə, təvazökar, daha çox ətrafdakıları düşünən, necə deyərlər, hamının işinə yarıyan insan kimi göz önündə canlanır...

Haqqında söhbət açamq istədiyim Xanoglan Əhmədov 24 iyul 1961-ci ildə Yardımlı rayonunun Şiləvəngə kəndində dünyaya gəlib. Orta təhsilini doğma kənddə başa vurduqdan sonra indiki BDU-da ali təhsilə yiyələnib. 1982-1997-ci illərdə Yardımlı rayon MKS-da direktor müavini, Yardımlı rayon Komsomol Komitəsinin katibi, Yardımlı rayon İcra Hakimiyyətində şöbə müdiri, Yardımlı rayon Mədəniyyət şöbəsində inspektor vəzifələrində çalışıb. 1999-cu ildən 2016-cı ilə kimi “Ekspress” qəzetində müxbir, “Geopolitika XXI əsr” qəzetində baş redaktor işləyib. “Media və Mülki Cəmiyyət” İctimai Birliyinin təsisçisi və sədridir. 2017-ci ildən "ilkxeber.org" saytının təsisçisi və baş redaktorudur. "ilkxeber.org" saytı Azərbaycan Mətbuat Şurasının, “Media və Mülki Cəmiyyət” İctimai Birliyi isə Azərbaycan Milli QHT Forumu, Azərbaycan Mətbuat Şurası, Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə üzrə QHT-lərin Məlumat və Əməkdaşlıq Şəbəkəsi və Açıq Hökumətin Təşviqinə dair Hökumət-Vətəndaş Cəmiyyəti Dialoqu Platformasının üzvüdür...

Çox qürurludur, amma insanlıq naminə özünü fəda etməyə daim hazırdır. Bu üzdən çox fədakarlıqlar göstərib, neçə-neçə çətinliklərə dözərək ətrafındakı insanlara yardım əlini uzada bilib. 

Bütün fəaliyyəti göz önündə olub. Artıq onun imzası keşməkeşli inkişaf yolu keçən mətbuatımızın müstəqilliyimizin bərpasından ötən dövrə aid tarixinin rəmzlərindən birinə çevrilib. Media cameəsində və ümumiyyətlə, cəmiyyətdə qazandığı hörmət və rəğbət onun öz işinə peşəkar və vicdanlı münasibətinin məntiqi nəticəsidir...

Dostluqda sədaqətlidir. Parlaq düşüncəyə, iti zəkaya malikdir. Zəhməti, çalışmağı çox sevir. Daim öz üzərində işləməyi bacarır. Hadisələri dolğun təhlil etmək, düzgün qərar vermək qabiliyyəti var. Siyasi savadlıdır. Ruhu gözəl olduğundan niyyəti də safdır. Ona söykənmək, ona etibar etmək olar...

Onun mətbuatdakı fəaliyyəti zamanı üstünlük verdiyi cəhətlərdən ən başlıcası, peşə etikasını hər zaman yüksək tutması, yetişən gənc jurnalistlərə də bunu hər zaman təlqin etməsidir. Onun öz qələminə və prinsiplərinə sədaqəti isə həqiqətən də, çoxlarına örnək olacaq səviyyədədir. Cəmiyyətdə ona olan səmimi münasibətlər Xanoğlan Əhmədovun qazandığı rəğbətin özünəməxsus göstəricisidir...

Onun fəaliyyəti sadəcə, yazmaqla, ictimaiyyəti narahat edən problemləri və onlardan çıxış yollarını göstərməklə, məhdudlaşmır. Medianın nəzəri problemlərinin araşdırılmasına da ciddi yanaşan Xanoğlan Əhmədov “Media və Mülki Cəmiyyət” İctimai Birliyinin sədri və “ilkxeber.org” saytının baş redaktoru olaraq, mətbuatın cəmiyyət həyatının müxtəlif istiqamətlərində rolunun müəyyənləşdirilməsinə dair vacib tədqiqatların da müəllifidir...

Hər bir xalq öz dəyərli ovladları ilə güclü olur. Bəli, Xanoğlan Əhmədov xalqımızın dəyərli oğullarından biridir…

İyulun 24-ü Xanoğlanın doğum günüdür, növbəti ad gününü qeyd edəcək. Onu bu münasibətlə təbrik edir, möhkəm can sağlığı, yaradıcılıq uğurları arzulayıram. Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

Liderliyin xüsusi qanunları hansılardır?

«Seminarların və kitabların köməyi ilə uzun illər liderlik öyrətdiyim yuz minlərlə insana və özündə liderlik keyfiyyətlərini inkişaf etdirmək istəyən şəxs, sənə ithaf olunur. Bütün yüksəliş və enmələr liderliyin sayəsində baş verir» sözləri ilə başlayan «Liderliyin 21 inkaredilməz qanunu» kitabını – Con Maksvellin bu incisini, yəqin ki, oxumayan əz-əz liderə rast gəlmək olar. Rəsmən onun özünün, yaratdığı EQUIP və The John Maxwell Company təşkilatlarının bu günədək liderliyin sirlərini öyrətdiyi 5 milyon müdavimi var. Bu gün ABŞ-ın Vest Poynt Hərbi Akadesmiyasından tutmuş BMT-yədək, nüfuzlu Fortune 500 siyahısındakı əksər şirkətlər təmsil olunmaqla az qala hər bir qurumda Con Maksvelldən liderlik dərsi almış insanlara rast gəlmək olar.

Con Maksvellin təqdim etdiyi liderlik qanunlarının 21-nə də qısaca da olsa nəzər yetirməyimiz vacibdir. Belə ki, öz şəxsi həyatlarında və bizneslərində bu qanunlara əməl etməklə insanlar dərhal fayda əldə edirlər.

Beləliklə, 21 qanundan növbətisi:

13.Yetişdirmə qanunu (Zakon vosproizvodstva).

«Lider yetişdirmək üçün lider lazımdır»

Con Maksvel liderlik məsələləri ilə bağlı seminarlarda sorğu keçirərək insanları lider olmağa nəyin təhrik etdiyini öyrənməyə çalışıb. Nəticə belə olub:

Krizisə görə – 5 faiz.

Anadangəlmə qabiliyyətinə görə – 10 faiz

Başqa liderin təsiri altında – 85 faiz.

Bütün rəyi soruşulanların 85 faizinin başqa liderlərin təsiri altında lider olmaları məhz bu qanuna əsaslanır: lider yetişdirmək üçün lider lazımdır.

Con Maksvel özü öz liderlik istəyini atası – əsl lider olan Melvin Maksvellin hesabına yarandığını bəyan edir. Atası ona şəxsiyyətin inkişaf prioritetlərini, insanlarla münasibətləri birbaşa öyrədirdi. Çox şeyi də o, atasının yanında olduğundan, onu müşahidə edərək öyrənirdi. Ona görə də artıq kollecə qəbul olunanda Con liderlik məsələlərini hamıdan gözəl bilir, gözəl intuisiyası ilə qürrələnirdi.

Liderlər özləri lider yetişdirməyin qeydinə qalmalıdırlar. Bilməlidirlər ki, onların idarələri, işləri orada işləyən işçilərin arasından yeni liderlər yetişdirməkdən çox asılıdır. Daha çox güclü lider yetişdirilsə ümumi nəticədə idarənin uğur şansı da yüksək olacaq. Bütün potensial liderləri prosesə cəlb etmək, liderliyə yüksəlmək lazımdır.

«Ceneral elektrik» korporasiyası öz sahəsində dünya üzrə birinci olmaqla yanaşı, həm də lider ardınca lider yetişdirməklə məşhurdur. Bu gün onlarca kompaniyalara başçılıq edən çox güclü liderlər (Uilyam Anders, Larri Bossidi, Stenli Qoutt, Fred Qarri, Klayd Kiton, Alva O.Uey, Rodcer Şipka, Corc Cskofild və s.) «Ceneral elektrik»də yetişmişlər. Lider yetişdirmək bu kompaniyanın ən yüksək prioritetindən sayılır, hər il də kompaniya bu məqsəd üçün 500 milyon dollar xərcləyir. Kompaniyanın özünün başında isə böyük lider Cek Uelç dayanır.

Yetişdirmə qanununun məğzi çox sadədir: Konkret bir insan başqa birisini tanımalı, ona vacib olan hər şeyi öyrənməli, onu tərbiyələndirməlidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Hekayə saatında bu gün sizlərə Leyla Səfərovanın “İsa və Məryəm” hekayəsini təqdim edir.

Qeyd: Hekayədəki adların dinlə əlaqəsi yoxdur. Təsadüfi seçilmiş adlardır.

Xəyallar və həyatlar... Bir-birinə bağlı iki dünya və bu iki dünyanı bir-birindən ayırmağı bacarmayan insanlar. Və bir də... Və bir də bu dünyaları yaradanlar.

Keçmiş zamanlarda, hər kəsin dərdinin bir quru çörək olduğu dönəmlərdə bir adam varmış. Hansı ki, heybəti yeri, duası göyü sarsacaq adam. Və bir də, o adamın yar  bildiyi bir qadın... İsa, göylərdə yaşayan bir mələk. Hər kəsin ruhunda, hər kəsin mənliyində yaşayırdı o. Lakin necə də qəribədir ki, tək bir ruha, tək bir bədənə sahib olmağa doymur, bütün varlığıyla istəyir, sevirdi onu. Məryəm... Adı qədər gözəl qadın.

İllər öncə İsa yer üzünə enərkən ona bir mələk göndərildiyi, onu taparsa, körpücüyündən öpərsə yerə göyə sahib olacağı deyilər. Hər yerə hökm etmək fikri ilə İsa heç bilmədiyi, heç görmədiyi bu qadının arxasından gedərmiş. Başqa bir dünyada əsrlər keçib, lakin hər şey sanki sadəcə 5-10 ilmiş kimi davam edib insanlar üçün.

Səyahət, axtarış anbaan davam edir o günədək. O gün bir körpü başında ilk baxışdan vurulur bir qıza İsa. Bu dünyaya gəliş səbəbini, hökmranlığı unudur və o qızın gözlərində əsir qalmağı arzu edir bir ömürlük. Lakin bilmirdi ki, bu məhz axtardığı qadın, axtardığı eşqdir.

Küləkdə saçları dalğalanan Məryəm ayırmır gözlərini İsanın qara gözlərindən. İlk baxışdan sevə bilərmi insan insanı? Tanımadan, bilmədən. İlk dəfə gördüyü insana həsrət duyarmı? Duyarmış. Məryəmin illərlə bilmədiyi, varlığından xəbərsiz olduğu İsaya duyduğu həsrətin nə tərifi varmış, nə də izahı.

Məgər İsanın nə çox yarası varmış? Sarılıb Məryəmə. Dörd qolla, illərdir axtardığını bir anda itirməkdən qorxurcasına sarılıb və bir də buraxmayıb bu zərif qadını. Aylar keçib, İsa Məryəmi "Qəlbimin Kəpənəyi" deyə səsləyib hər gün, hər saat. Məryəm sarıb İsanın qollarındakı, üzündəki yaraları. Məryəm tutub İsanın gözündən düşən yaşları. Sarılaraq isidib ruhundakı soyuqluğu. Sadəcə İsa. Sadəcə onun varlığına sığınıb. Hər yerə hökm etmək istəyən İsa isə Məryəmin varlığıyla unudub bütün cahanı. Bəlkə də bu imiş əsl varlıq. Bəlkə də sevgi imiş. İsanın qollarındakı yaraları mərhəm, ruhundakı yaraları Məryəm sarıb hər gün, hər gecə...

Bəs sən tapdınmı ki öz Məryəmini? Tapdığın Adəmin Həvvasıdırsa necə yar olsun sənə?

Bu gün dərin düşüncələrlə qarşı-qarşıya qalmışam. Nədir sevgi? Nədir xoşbəxtlik? Keçmişdən bugünə hərkəsin yazdığı, yazdırdığı sevgi həqiqətən məlhəm olarmı yaralara? Bəlkə də xoşbəxtlik bir az da özünü fəda etməyi bacaranın idi. Özünü, ruhunu qurban verməyi bacaranların idi.

Cəsurlar bir dəfə, qorxaqlar min dəfə ölər deyiblər. Bu həyatda cəsarət olmayan hər şey, hər duyğu yarım qalmağa məhkumdur, deyəsən. Məryəmi axtarmayan, axtarıb tapdıqda yanında qalmayan hər İsa yarım qalacaq, yaralı qalacaq. Amma bəlkə də bu, Məryəmlərin xoşbəxtliyi olacaq, kim bilə bilər ki? Bəzən hekayələr yarım qalmalı, xoşbəxtliklər yarım qalmasın deyə.

Və sən... Hər kimsənsə, bilmirəm, amma inanıram. Qorxaqlığın qarşısında onu qorumaq üçün cəsurca dimdik duran ruhun qalib gələcək bu savaşda da, əminəm. Özünə yaxşı bax. Qəlbinin kəpənəyi getməsin səndən heç vaxt.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.07.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının redaktoru

(Fazil Mustafanın “Azərbaycan: Qaranlıq keçmişdən aydınlıq tarixə” kitabı üzərinə bir neçə söz)

Millət vəkili, Milli Məclisin İctimai birliklər və dini qurumlar komitəsinin sədri, hüquqşünas, fəlsəfə doktoru Fazil Mustafanın yeni kitabı – “Azərbaycan: Qaranlıq keçmişdən aydınlıq tarixə” – bir düşüncə toplusu olmaqla yanaşı, həm də milli-ideoloji durumun, tarix bilincinin və dini-təfəkkür vərdişlərinin köklü sorğulanmasıdır. Belə sorğulama kimimizə xoş gələr, kimimizə xoş gəlməz - bu da normal hal sayılmalıdır. Biz bir fikir adamının kitabında bizi qane etməyən məqamları top-tüfənglə qarşılamamalıyıq. 

Adıkeçən kitabın redaktoru olmaq surətiylə ilk dəfəydi Fazil bəylə belə dərin yaradıcı fikir alış-verişində bulunurduq; məmnuniyyət və qədirşünaslıqla vurğulamalıyam ki, mənim redaktor olaraq irad, tənqid və önərilərimdən bir çoxunu qəbul etdi və qəbul etmədiklərinə də müəllif özünüsavunma modunda deyil, təmkin və anlayışla yanaşdı. Ona görə, belə hesab edirəm, oxucuların bir sıra polemik məqamları olan bu kitaba dair konstruktiv fikirləri ümumi işin xeyrinə ola bilər. 

Kitab çağdaş Azərbaycan türklüyünün nəyi itirib, nəyi mənimsədiyini, nəyə sarılıb, nəyi yanlış davam etdirdiyini cəsarətli şəkildə düşüncə dartışmasına çıxarır. Tərifdən çox mədəni-diaqnoz, tərənnümdən çox tənqidi metodologiya ilə… Oxucu da bu kitabın mövzusu üzrə rutin dəyişikliyinə xor yox, xoş baxmaqla heç nə itirməz.

Ritorik suallar fonunda tarix fəlsəfəsi

Kitabın əsas fəlsəfi konstruksiyası beş ritorik sual çevrəsində qurulub. “Ey Türk!” xitabı ilə açılan bu suallar müəllifin düşüncə polemikası üçün açdığı meydandır. Bu suallar nə qədər ritorikdirsə, o qədər də radikal seçim tələb edir: 

“bilgisiz inanc, yoxsa bilginin dəyişkən inancı?”, “ideoloji məmnunluq, yoxsa faydalı niyyət?”… 

Fazil Mustafa “türk” deyərkən yalnız etnik etalonu yox, mədəni məsuliyyət daşıyan, ictimai faydası olan subyekti nəzərdə tutur.

Əsər boyunca müəllifin başlıca tənqidi mövqeyi budur: türkün tarixi şüuru təhrif olunub – o, əsasən mifə, xurafata, dini və ideoloji qəliblərə söykənir. Bu isə milli bərpa sürəcini gecikdirir - nəinki gecikdirir, hətta yönsüzləşdirir.

Tarixə münasibət: 

keçmişə yox, gələcəyə köklənmiş baxış

Kitabın əsas iddialarından biri də budur ki, biz – Azərbaycan türkləri – XIX yüzildən bəri bioloji keçmişdən mədəni tarixə addım atmış xalqıq; amma bu keçid baş verməklə yetinmir; keçidi dərk etməyin və bilincləndirməyin gərəkliliyi önə çıxarılır. Müəllifə görə, bizim milli yaddaşımız “fövqəltarixi” və “mifoloji” xarakter daşıyır. Bu isə gerçəkçi tarixi, yəni tərəqqi doğuran keçmişi, təkrarçı keçmişlə əvəzləyir.

Kitab bu anlamda, necə deyərlər, postkolonial bir manifestdir: Rusiya işğalının nəticəsində formalaşan “avropalaşma zəmini” bir şans olaraq təqdim edilir. Bu yanaşma müəyyən ziddiyyətlər doğura bilər – işğalı tərəqqiyə aparan yol kimi görmək milli təfəkkürdə kontrast doğurur; amma müəllifin vurğusu ideallaşdırmaya deyil, məcburi çağdaşlaşdırma ortamında formalaşan milli özünüdərkin gerçəkliyinə yönəlir.

Dinə yanaşma: tənqid və sekulyarizm çağırışı

Fazil Mustafanın tənqid vektorunun mərkəzində İslamın yanlış təfsirinə və ideoloji din modelinə baxış dayanır. O, fərqli dönəmlərdə dini təlimlərin əslində düşüncəni yox, itaəti təşviq etdiyini göstərir. Din – təfəkkürə yox, qoruyucu davranış modelinə çevrildikdə, toplum passivləşir. Bu baxış mədəniyyətin fəlsəfi xəritəsində çox önəmli yer tutur.

Müəllifin əsas arqumenti odur ki, İslamın qabaqcıl irsi (Mötəzili gələnək) davam etdirilsəydi, biz bu gün dini yaşamı zehni sekulyarizm müstəvisində yaşayardıq. Məsələ dinə qarşı çıxmaq deyil, əlbəttə – bir növ onu zehni dənətimdən çıxarmaqdır – bu, toplumun düşüncə enerjisini azad edir. Bu fikir, özəlliklə Doğu toplumlarında dinin siyasi alətə çevrildiyi tarixi kontekstdə daha da önəmlidir.

Simvolların tənqidi: kultun de(konstruksiyası)

Əsərin ən bariz və tənqidi cəhətlərindən biri də tarixi simvolların funksional baxışla yenidən qiymətləndirilməsidir. Dövlətçiliyimizin imperiya irsinin bu qədər sərt və açıq şəkildə tənqid olunması bəlkə ideoloji doqmaların qəlibini sındırmaqdır, bəlkə də bir başqa dəyərləndirməni haqq edir. Ümumiyyətlə, ideallaşdırılmış keçmiş qəhrəmanları bu kitabda sanki “funksional yoxlama”dan keçir.

Fazil Mustafaya görə, Səfəvilər Azərbaycan dövlətçiliyinin əsası yox, İran İslam Respublikası ideologiyasının mirasçısıdır. Bu fikrə razılaşmaq da olar, etiraz etmək… Mən şəxsən belə fikirləşmirəm - hesab edirəm, Qacarlar vaxtı Azərbaycan parçalanmasaydı yaxud daha öncəki dönəmdə Nadir Şah sui-qəsdə uğramasaydı, milli və imperiya coğrafiyamızın qədəri tamam başqa cür olacaqdı. Əlbəttə, bizim coğrafiyadan və mədəniyyət uqlimindən, ruhi gücdən ən azı bir neçə qabaqcıl şəxsiyyət doğacaqdı və dünyəvi dövlətə keçid edəcəkdi. Bu, bizim xalqın fitrətindədir - Çar Rusiyasından Sovetlərə keçid aralığında Xalq Cümhuriyyəti qurmağa macal tapan zehniyyətin bənzəri ya Nadir Afşardan Qacarlara qismən və Qacarlardan bir başqa Azərbaycan dövlətinə daha böyük ölçüdə dünyəvi keçid edəcəkdi. 1925-ci ildən bəri - Şah İranı yaxud İslam Cümhuriyyəti İranı olsun - yüzillik boyunca çoxsaylı soydaşımızın öldürülüb, asılıb-kəsilib, həbs edilməsinə, əl-qolunun bağlanmasına və didərgin salınmasına baxmayaraq, yenə bir çox İLKi İrana soydaşlarımız yaşadıb; ən başlıcası, məktəbsiz, kitab-dəftərsiz buraxılmasına - taleyin umuduna buraxılmasına baxmayaraq, milli ruh ölməyib. Arazın bu tayı - Azərbaycanın Quzeyi də işğaldan, ayrı-seçkilikdən, repressiyadan, iki Dünya müharibəsindən “nəsib”ini alıb. Buna baxmayaraq, yaradıb, İLKlərə imza atıb, qurub-yaradıb… Yalnız bir məqama diqqət edək: 1941-45-ci il müharibəsində 3 milyon əhalisi olan respublikamızın ən azı 600 min başıpapaq, əli silah tutan insanı öncəbhəyə göndərilib; onların yarısı həlak olub, hələ ömürlük şikəst qalanları demirəm. - Təsəvvür edin, Azərbaycan parçalanmamış olsaydı, belə böyük sayda soydaşımızın enerjisi, fəaliyyəti elmin, mədəniyyətin, dövlətçiliyin inkişafında necə xidmətlərlə müşahidə olunardı - elə deyilmi?

Lakin onu da danmayaq ki, burada müəllifin əsas məqsədi, milli kimlik kontekstində “kimi miras bilmək”, “kimin dəyərini daşımaq” suallarını çılpaq və cavabsız buraxmamaqdır. Yaxşı ki, müəllif məhz Dədə Qorqud irsinə üstünlük verir və Nadir Şahın qabaqcıl dini baxışlarını təqdirlə vurğulayır.

Zəkanın yönü: 

intellektual aristokratiya və elmi təfəkkür

Kitabın geniş fəlsəfi və kulturoloji incələmə müstəvisi düşüncə aristokratiyası ilə xalq kütləsi arasındakı boşluğu araşdırır. Burada Baltacıoğlu, Orteqa y Qasset və Ziya Göyalp kimi düşüncə ustadlarının ideyaları əsasında sual qoyulur: aydınlar xalqdan qıraqda qalmalı, yoxsa xalqın içində dərinləşməlidir?

Bu, eyni zamanda aydınların məsuliyyətinə, funksionallığına və faydasına təxirəsalınmaz çağırışdır. Tənqid aydınların vətəndaş qarşısında, tarix qarşısında daşımalı olduğu intellektual və mənəvi borcun ifadəsidir. - Müəllifin qənaəti belə ümumiləşdirilə bilər.

Azərbaycançılıq və türkçülük: 

coğrafi yoxsa mədəni seçim?

Kitabda Azərbaycan kimliyi ilə türk kimliyi arasında müəyyən qədər gerilimli dinamika müşahidə olunur. Müəllif “azərbaycanlı” kimliyini formal-identik kateqoriya, “türk” kimliyini isə mədəni-mental özək kimi görür. Bu yanaşma təkcə etnik kimlik yox, həm də mədəni yönəliş məsələsidir: biz hansı dəyərləri daşıyırıq və hansı yönə baxırıq?

Müəllifə görə, bu seçimdə əsas şərt – millilik yox, yenilənmə ruhudur. Bu ideya, klassik etnosentrik yanaşmadan fərqli olaraq, mədəni dinamizmi önə çıxarır.

Tənqidi şüurun mədəni platforması

Fazil Mustafanın bu əsəri tarixə, dinə, kimliyə, milli yaddaşa və çağdaşlığın anlamına yalnız ideoloji deyil, həm də kulturoloji-fəlsəfi baxışla yanaşmanın örnəyidir. Kitabın elmi gücü – onun retrospektiv incələmədən çox perspektiv təfəkkürə yönəlməsindədir. O, keçmişə boylanaraq, bugünü təftiş edib, gələcəyə düşüncə yolu çəkmə cəhdidir.

Əsərin ən dəyərli cəhəti isə susqunluğun tabu olduğu sahələrdə düşüncə qapılarını açması, rutin dəyişiminə çalışmaqdır – 

tənqidə cəsarət, 

çağdaşlığa iradə, 

kimliyə yenidən baxış ehtiyacı…

Bu səbəbdən də “Azərbaycan: Qaranlıq keçmişdən aydınlıq tarixə” – müəllifin fərdi çağırışlarının yanıbaşında, bütövlükdə çağdaş türk düşüncəsinin aydınlıq çağırışı kimi yorumlana bilər.

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sizlər əardıcıl gənc şairlərin şeirləri təqdim edilir. Bu gün Ülvi Bahadırın şeirləri ilə tanış olacaqsınız.

Ülvi Bahadır 1994-cü ildə Azərbaycan Respublikasının İsmayıllı rayonunda anadan olub. 2012-2016-cı illərdə ADPU-nun filologiya fakültəsində təhsil alıb. Hazırda Kulis.az mədəniyyət portalında çalışır.

Qırmızı yuxu

Başımız üstündə qırmızı bulud,
qırmızı-qırmızı baxır bizlərə…
çiyələk qoxulu qırmızı külək…
…sevgimi paylayır sevgisizlərə?..

Qırmızı yarpaqlar bəzəyir yeri…
…gedir sonsuzluğa bir qırmızı yol…
Qırmızı yanaqlı bir qız oxuyur...
"Mən səndən küssəm də, sən yanımda ol…”

Qırmızı bir qarğa neçə saatdır
üzümə durubdu qızıl-qırmızı…
Qırmızı sahildə oğlan nə vaxtdır…
…qırmızı dodağa qalıb tamarzı…

Qırmızı ay çıxır qaranlıqlardan…
səssizlik mahnısı zümzümə edir...
"Bir cavan oğlanın nəmli qisməti…
…bir qızın qızarmış qismətindədir”.

Qulaq as… qulaq as, qırmızı ruhum,
daha burda qalma, sonsuzluğa uç…
– A bala, qan yuyub aparır səni!
– Alo...
– Alo! 103?..

Bir gün...

Gün keçdikcə...
... sevdiklərinə daha çox sarılmaq istəyir insan –
Bərk-bərk... bərk-bərk...
Ayaqlarına düşüb yalvarmaq istəyir:
“Ölmədiyinizə çox sağ olun”...
Tez-tez ayaqqabılarına baxar – görüm həminki yerindədirlərmi?
Tez-tez paltarlarını qoxlayar – görüm əvvəlki ətrindədirlərmi?
Bəzən ayaqlarından əvvəl ayaqqabıların ölər, çünki
Bəzən ruhundan qabaq ətrin çatar Tanrıya...
Və ya...
...gün keçdikcə daha çox yorulmaq istəyir insan...
o qədər yorulmaq ki...
...yorulmaq əlindən bezib atsın özünü kimsəsiz körpülərdən...
o qədər yorulmaq ki...
...əllərin səndən xəbərsiz rədd olub getsin bu şəhərdən...
Bir də... hərdən
...gün keçdikcə daha çox vurulmaq istəyir insan...
cavabsız zənglərə...
zəhərli balınclara...
bağlı qapılara...
qutsal yollara...
Bəzən də...
...dünyanın ən unudulmuş dağına çıxıb qışqırmaq istəyir insan:
Tanrım, sən hara... bura hara?..

Empatiya

Qaşıdığım divarlar
Üstümə gəlir, eyvah.
Tavanda bir ağ dovşan
Üzümə gülür, eyvah.
Səhərdəndi bir xanım
Məğrur qəhqəhə ilə
Gülür televizordan
Deyəsən, bilir, eyvah.
Ölür... ölür...görürəm
teldəki sərçələr də...
Öpür...öpür...görürəm
Şimal küləklərini...
Bax, mən də beləcəyəm
Ayağımı sallayıb bir yalquzaq küləkdən... sərçətək oturmuşam
Sonra birdən, qəflətən
Saçımdan-ayağıma...
Gözümdən-dodağıma,
Yaşımdan-yanağıma...sənsiz-sənsiz olmuşam...
Yaxınların yorğunu bir uzaq tanıyıram...
Barmağımın ucunda...
Saçımın arasında...
Dizimin yarasında...
Gözlərimin içində...
Dünyanın axırında... kimsənin bilmədiyi... alatoran evimdə...
Uzaqların adamı yalquzaq tanıyıram...
Uçurumun sonuncu... daşından asır özünü
Ağzı ilişir budaqlara... dişindən asır özünü...
Sonra heç yoxmuşcasına... yetim bir ilğım kimi kiçilir gözlərimdə...
Tanrı hiyləgərcəsinə, qiyamətin vaxtını...
...savadsız uşaqlar kimi...köçürür gözlərimdən...
Deyəsən, bilir, eyvah
Gülür televizordan
Məğrur qəhqəhə ilə
Səhərdəndi bir xanım
Üzümə gülür, eyvah
Tavandakı ağ dovşan.
Üstümə gəlir, eyvah
Qaşıdığım divarlar.

Boy at

Süpürgəçi qarılar küçələrdən süpürəndə ulduzları...
Ulduzlar axın edir pəncərələrə...
Sənsə...
...sənsə, kim bilir, indi hansı nağılın baş qəhrəmanısan yuxularında...
Bəzən günəş elə barmağının ucundadı...
...sənsə küyə düşüb səmaya baxırsan...
Alatoran küçələrin birində...
Bir balaca uşaq var...əlində bir parça boyat çörək...
Arxasınca quduz itlər hürüşür...
Uşaq qaçır... itlər qaçır...
İtlər qaçır... uşaq qaçır...
Sonra itlər yorulur... ləhləyir... dayanır...
...amma uşaq qaçır... qaçır... qaçır...
...əlindəki boyat çörəyi dişləyə-dişləyə...
Sonra həmin uşaq ilişib ağzı üstə yıxılır çörək mağazasının qabağına...
Durur üst-başını təmizləyir...ağzının qanını çirkli paltarıyla silir uşaq...
Qəlbində mələklərin orkestri...
...dünyanın ən qədim musiqisini pıçıldayır uşağın qulaqlarına...
Yavaş-yavaş gedir uşaq... sübhün qoynuna
Sonra birdən günəşə ilişib yıxılır.

Təqib

Nəfəsimdən asılan bir gecə...
Mavi sonsuzluqlar qırmızı ləçəklərə dönərkən...
Saçlarımın ucundan yeni bir günün rüzgarı əsərkən...
Bədənimdə... ruhumda... ən dərinlərimdə...
Dünənin yadigarı...
Sərxoşluqdan qalan dəli bir gülümsəmə...
Rüzgar avarını çəkir sonsuzluq okeanında...
Yoxluğa məhkum olmuş ay işığı kirpiklərindən ağarır...
Hər şeydən xəbərsiz günəş...
...şəfəqlərini axtarır qarderobundan...
Qədim bir meşə... sonsuz bir dəniz...
Və xəfif bir arzu kimi...
Məndən...
gecədən...
qaranlıqdan...
Aydan...
ulduzlardan...
Mənə aid olan nə varsa...hər şeydən
...uzaqsan... uzaqsan... uzaqsan...
Cəhənnəm atəşinə yaxınlaşarcasına...
Közərən taleyimlə axınlaşarcasına...
Bir ümidin iziylə...
Bir nəğmənin səsiylə...
Bir ocağın hisiylə...
Qızılı sonsuzluqda quzğunlaşarcasına...
Uçuram...uçuram...uçuram
Və...
...sən gəlirsən ardımca... Tanrının nəfəsində...

Şərt

Sübh çağının qutsal sükutunu çəkirəm nəfəsimə...
Dünyanın ən qədim məbədində...
İnsanlığın ilk nəğməsini pıçıldayıram...
əllərim süd qoxuyan ətcəbalalar kimi uzanıb Tanrıya...
hardasa min il var...
...məni sevməməyin üçün dua eləyirəm...
Sən elə yağışı da sevirdin bir zaman...
...amma öldürdün onu alabəzək çətirlərində...
De görüm... de görüm heç saçlarına yazığın gəlmədi?..
Gözlərinə... əllərinə... dodaqlarına
Sən elə küləyi də sevirdin bir zaman...
Bəs niyə arxa çevirdin... güvənsiz dostlar kimi...
Bağladın pəncərələrini... örtdün qapılarını...
Dağılışdı bütün kəpənəklər...
Uçdu getdi bütün qaranquşlar o kimsəsiz küçədən...
Sən elə günəşi də sevirdin bir zaman...
Söylə görüm rahatsanmı... o daxmanın kölgəsində?..
Alın yazın silinməyib qaranlığın əllərində?..
Sən günəşə çıxsan indi, əriyərsən... çürüyərsən...
Boz torpağın yaddaşında səssiz-səssiz yürüyərsən...
Ən yaxşısı, yavaş-yavaş dinlə məni...
Yağışlarda qaça-qaça arınıb gəl...
Küləklərə uça-uça sarınıb gəl...
Günəşlərdə saça-saça daranıb gəl...
Sonra gəl qon kirpiyimə...
...sev məni...

Arxaik

küçələr vardı haa...
dopdolu küçələr...
Bir qadının göz yaşıyla axıb getdi uzaqlara...
İndi burda park salınıb...
Balaca yelləncəklərdə...
Uşaqlar yellədirlər öz bədbəxt analarını...
Bir də gördün...
Bir əl çıxır torpağın altından göz yaşı formasında...
Dartıb aparmaq istəyir... o ətcəbalaları...
Bir də gördün...
Bir səs gəlir ayağının altından...başının üstündən...
Ayaqlarının tozunu silir... göz yaşıyla...
Saçlarını darayır... nəfəsiylə...
Ağacların köklərindən su qalxır ən ucdakı yarpağına...
ağaclar parçalanıb, çevrilib beşik olur...
beşiklər birləşib, çevrilib kəfən olur...
kəfənlər çürüyüb, çevrilib torpaq olur...
torpağın arasında bir ovuc qabırğa nəfəs alır min ildi...

Yad daş haqqında 

Bəzən elə susur həyat,
Bəzən elə susur zaman,
Kirpiklərin bir ucdan tökülür əllərinə.
Dodaqların karıxır,
Gözlərin bina kimi uçulur ən dərinə.
Bəzən elə susur həyat,
Bəzən elə susur zaman,
Ağaclar un kimi ovulub tökülür öz içinə.
Yarpaqlar qalır havada.
İldırımların altında,
Qızıl qanların üstündə
İnsanlar savaşıb ölür,
Torpaqlar qalır havada.
Bəzən elə susur həyat,
Bəzən elə susur zaman,
Küləklərin hıçqırtısı gözlərinə nəm salır.
Utancaq əlsizliyin,
Yorğun qucaqsızlığın
Kiflənmiş yaddaşına həzin “sevirəm” salır.
“Sevirəm” dediyimiz adamlar
Heç Allah da bilmir ki,
Hansı gözlərdə quruyur,
Hansı dodaqlarda alçalır.

Axtarış

Əlimdə ayaq izlərin,
Səni axtarıram tanımadığım küçələrdə:
Hər tərəf saçlarla dolu…
Hər tərəf gözlərlə dolu…
Hər tərəf qoxularla dolu…
Səpə-səpə gedirəm ayaq izlərini.
Sən ki tükü tükdən seçənim,
Sən ki kəm gözlərdən keçənim,
Sən ki bütün qutsal qoxuları şərab kimi içənim!
Gör və gəl ardımca!
Arzuları boş ver.
Xəyalları unut.
O bədəni soyun!
…yapyalnız unudulmuş o sərsəri ümidə
gülə-gülə görün, gəl!
Sonuncu ayaq izin dilimin ucundadı.
Gecə duası
Küçəsində it ulayan
Bir yetim, əyyaş şəhərəm.
Gözlərimə sovurduğun
Külümü tapa bilmirəm.

Bəzən insan çəkinir
Alnıaçıq gəzməkdən,
Qorxur ki, oğurlayarlar
Alın yazısını da...

Olur ki, gələcəyin də
Keçmişinin tulasıdı.
Saçlarını tumarlayan
Bir kor pişik balasıdı.

Gündüz eyni, gecə eyni...
Otaq eyni, yataq eyni...
Eyni... eyni...
Qucaq eyni...
Bölük-bölük...
Xıncım-xıncım...
Sönük-sönük...
Bəzən çarəsiz xəstəlik olur
Təsadüfsüzlük...

Sonsuz durna qatarında
Gözündən vurulan durna
Uğursuz qəhrəman kimi
Düşdü Tanrının toruna,

Bəzən istəsən də, bilməzsən
gülüş
Ölümdü, ya qalımdı,
Ona görə də gülməzsən.
Hardan biləsən ki,
Unutmaq üçün doğulmamaq lazımdı.

Senti(men)tal

Bilirsən, indi nə haldayam, cənab psixoloq,
Elə bil ayaqlarımın yerində minlərlə qaranquş var...
əllərimin yerində kəpənək ordusu...
Ona görə yaz aylarında özümə qapanıram… keyiyirəm.
O gün sevgilim dizimin üstündə yatmaq istədi...
Qorxdum, cənab psixoloq, qorxdum,
Qorxdum ki... qorxdum ki, qaranquşlar duyuq düşər,
Həm ayaqsız qalaram... həm də ürəksiz
Ancaq həm də istəyirəm...
Qaranquşsuz bir dünyada sevgili nəyə lazımdı ki?
Çarəsizliyimi danışa bilmirəm Tanrıya, cənab psixoloq,..
Ancaq danışacam...
Mütləq danışacam...
Çünki istəyirəm qollarımı qaldıranda dünya kəpənəkləşsin...
Eybi yox, qoy mən qolsuz qalım...
Cənab psixoloq, o qədər yorğunam ki,..
İndicə bir ac quş...
qoy gəlib didsin məni...
Hər gün bir tikə aparsın...
...o ağacın budağındakı
günəşi hələ yarım görən ətcəbalalarına...
Quşlarsız bir dünyada yaşasam, nə olacaq ki?
Bilmirəm, bəlkə də, heç nə olmayacaq...
Bəlkə də, olacaq...
Olacaq...
Olmayacaq...
Ola...
Yeri gəlmişkən,
Siz “Başsız atlı” romanını oxumusunuz?..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.07.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün sizə dünyanın ən gözəl insanlarından biri haqqında söhbət açmaq istəyirəm. El arasında kiminsə haqqında söz düşəndə- filankəs sinəsində böyük ürək gəzdirir- deyirlər. Mənim qəhrəmanımı isə, sinəsindəki böyük ürək yaşadır. Onu şəxsən tanıyıram, namuslu, qeyrətli, təəssübkeş və təvazökar kişilərdəndir. Xaraktercə nəzakətlidir. Dərin duyğulu, fədakar, intuitiv, başqalarının ehtiyaclarına həssaslıqla yanaşan insanlardandır. Son dərəcə kövrək, münasibətdə etibarlı və sədaqətə önəm verən birisidir. Mehribanlığına da söz ola bilməz...

Deyir ki:- “Mən ali təhsil alandan sonra bir müddət kənddə müəllim kimi fəaliyyət göstərmişəm. Uzun illərdir oradan ayrılsam da, bu günədək yuxularımda həmin məktəbi görürəm. Bu da sonradan ona gətirdi ki, mən ali məktəbin nəzdində lisey yaradlıması təşəbbüsü ilə çıxış elədim və bu gün də çox sevinirəm ki, dostlarımın dəstəyi ilə bu məktəbin fəaliyyətini davam elətdirirəm. Bu məktəb artıq böyük bir kompleksə çevrilib. Məktəbdə olan hər bir uşağın özü də mənim üçün bir məktəbdir. Məktəb doğrudan da böyük bir fəlsəfədir. Həyatın dərk olunması da buradan başlayır. Yaponlar əbəs yerə demirlər ki: “Tərəqqinin, inkişafın üç səbəbi var: təhsil, təhsil və yenə də təhsil”. Sokratın bir ifadəsi var: “Yalnız bir Tanrı var, o da bilikdir, yalnız bir şeytan var, o da nadanlıqdır.” Hesab edirəm ki, keçid dövrünü üstələdiyimiz bu məqamlarda bizə təhsildən vacib heç nə yoxdur. Hesab edirəm ki, biz düzgün yoldayıq. Başqa sahələrə sərf edəcəyim enerjini məktəbdə sərf eləməyi özümün vəzifə borcum hesab edirəm və bununla fəxr edirəm. Aspirantlara, magistrlərə dərs desəm də, orta məktəbdə işləməyi özüm üçün Allahın lütfü, xoş qisməti hesab edirəm.”

İş həyatında son dərəcə tələbkar və diqqətlidir. Eyni zamanda kökə, ailəyə bağlı adamdır. Uşaq kimi yumşaq, emosional, sentimant quruluşdur. Nostalji hisslərlə hərəkət etməyi xoşlayır və sevdiklərini çox qoruyur, ürəyində onlar üçün xüsusi bir yer verir. Düşdüyü vəziyyət nə qədər çətin olsa da, münasibətlərində qətiyyət göstərə bilir. Necə deyərlər, fırtınalı məqamlarda çox səbrlidir...

“Təvazökarlıqdan uzaq olsa da qeyd edim ki, həm müəllim, həm naşir, həm tərcüməçi, həm alim kimi çox işlərə baş vurmuşam və artıq konkret hansı işləri görməli olduğumu müəyyənləşdirmişəm. Bu yaşdan sonra insan dərk eləyir ki, hansı dəyərlərin üstünə getməlidir, həyatda əsas nədir, ötəri olan nədir? Bu mənada hesab edirəm ki, düzgün yol seçmişəm və başa düşürəm ki, artıq geriyə dönüş yoxdur.”- söyləyir.

Zahirən sərt görünsə də, həssas və mühafizəkar bir təbiətə sahibdir. Düşüncələrini necə ortaya qoyacağını yaxşı bilir. İntuisiyasını məharətlə ifadə etməyi bacarır. Romantik adamdır. Hisslərinə həddindən artıq bel bağlayır. Bu səbəbdən də ayaqüstə möhkəm dayanıb...

Deyir ki:- “Ötən əsrin 90-cı illərində həm dünya ədəbiyyatından bizim dilə, həm də Azərbaycancadan digər dillərə tərcümədə doğrudan da çətinliklər, problemlər var idi. Jurnalın təsisindən etibarən, biz “Mütərcim” olaraq hələ Azərbaycan oxucusuna məlum olmayan müəllifləri- Coysdan başlamış rus ədəbiyyatından indiyədək Azərbaycan oxucusuna məlum olmayan əsərləri, əcnəbi müəllifləri seçib tərcümə edirdik. Ətrafımızda da çox yaxşı bir kollektiv vardı. Təbii ki, indi həmin enerji ilə bu gün davam edə bilməsək də, konkret olaraq hədəflərimizi müəyyənləşdirmişik. Jurnalımızın yönümünü daha çox rus ədəbiyyatının tərcüməsinə istiqamətləndirmişik. Məsələn, biz Dostoyevskinin “Yoxsul insanlar” əsərinin tərcüməsini vermişik. Çünki həmin roman da Azərbaycan dilinə tərcümə olunmamışdı. Hədəflərimizə doğru irəliləyirik, gələcəkdə də bunu davam etdirəcəyik. Gələcək göstərər. Tərcümə sahəsində işlərimiz əla gedir. Latın qrafikalı nəşrlər çap olunur, Yazıçılar Birliyinin orqanlarında, elə təkcə “Azərbaycan” jurnalının hər sayında xeyli sanballı tərcümələr gedir. 150 cildlik dünya ədəbiyyatı kitabxanasından tərcümə nəşrləri davam edir. Sankt-Peterburqda dünya tərcüməçilərinin dünya simpoziumunda iştirak eləmişdim. Oraya özümlə nəşrlər aparıb təqdim elədim, nəşrlər haqqında danışanda hamı təəccübləndi ki, ola bilməz ki, Azərbaycan kimi balaca bir ölkədə yüksək səviyyədə bu qədər kitab nəşr olunsun. Pessimistlərdən fərqli olaraq tərcümə sahəsi haqqında nikbin fikirdəyəm. Allaha şükür, artıq bizdə tərcümə işi normal səviyyədədir...”

Xeyli elmi-filoloji, bədii tərcümələri var. Adı Dostoyevskinin “Karamazov qardaşları” ilə assosiasiya olunur. Əsasən Dostoyevskinin tərcümə etməsinin səbəbini isə belə izah edir:- “Dostoyevski insan qəlbinin çırpıntılarını, insanı həyatda izləyən məşəqqətləri çox ustalıqla təsvir edir. Dostoyevskidə insan həyatının tarixçəsini öyrənmək, ona təsir eləmək, onda işıqlı nələrsə görmək var. Dostoyevski fenomenal bir hadisədir. “Karamazov qardaşları” dünya nəsrinin şah əsəridir. O əsəri mən Həştərxan Universitetində Filologiya fakültəsinin tələbəsi olarkən oxumuşdum. Amma onda dərk eləməmişdim. Yəni o əsərin dərinliklərinə varmaq o vaxt mənə bir az çətin olmuşdu. Deyək ki, “Cinayət və cəza”, lap elə “İdiot”un özünü də qavramaq mənə asan idi. Amma “Karamazov qardaşları”nı axıra qədər dərk eləyə bilməmişdim. Bəlkə də həcmi qorxutmuşdu məni. Sonralar, 2004-cü ildə Yazıçılar Birliyinin qurultayında Anar müəllim məclisə müraciət elədi ki, bizim ədəbiyyatımızın çatışmayan cəhətlərindən biri də odur ki, dünya nəsrinin şah əsəri “Karamazov qardaşları” dilimizə tərcümə olunmayıb. Sanki bu fikir, bu təklif ağlıma, düşüncəmə təkan verdi ki, əsəri dilimizə tərcümə edim. Əslində o ideya tələbəlikdən başımda oturmuşdu. O tərcümədə mənim sevimli müəllimim, professor Məmməd Qocayevin də zəhməti çoxdur. Çünki o da məni buna istiqamətləndirdi. Çox sevinirəm ki, biz bu tərcüməni eləyə bildik. Bu tərcümə bizim ədəbiyyatşünaslığımızda prinsipial məsələdir. Çünki indi tərcüməyə müxtəlif baxışlar mövcuddur: Hərfi tərcümə, sərbəst tərcümə, yaxud da sərbəst və hərfi tərcümənin ortaq bir nöqtəsini taparaq bədii tərcüməni həyata keçirmək mövqeyi... Dostoyevski elə bir müəllifdir ki, orada sərbəstliyə yol vermək qeyri-mümkündür. Onun öz sintaksisi, öz dili, öz intonasiyası, mətnin dinamikası, arxitektonikası var. Yəni Dostoyevskini başqa cür vermək olmaz. Sanki onun mətnləri bir vəhy kimi Dostoyevskiyə gəlib, o mətni, onun dinamikasını dağıtmaq, onun gərginliyini başqa cür ikinci dilə ötürmək olmaz. Ona görə doğrudan da bu tərcümə çətin oldu. Ondan sonra Tolstoyu tərcümə elədim, gördüm ki, bu daha asandır. Asanlıq və çətinlik obyektə, predmetə münasibətdən, məsuliyyətdən də irəli gəlir. Tərcümə edəndə “babam mənə kor dedi, gəlib gedənə vur dedi” deyib də yox, məsuliyyəti dərk edərək məsələyə yanaşmaq lazımdır. “Karamazov qardaşları”nı 4 il ərzində, bu məsuliyyəti dərk eləyərək tərcümə etmişəm. Düzdür, mətni sadələşdirmək də, asan dillə, qırıq cümlələrlə də vermək olardı, sintaksisi də dəyişmək olardı, amma burada qeyri-mümkün idi. Onda Dostoyevski yox, başqa müəllif alınardı. Bunu da əlavə etmək istəyirəm: Dostoyevski Azərbaycana nə üçün lazımdır? Bizim tanıdığımız Dostoyevski “Cinayət və cəza”nın, “Karamazov qardaşları”nın, “İdiot”un, “Alçaldılmış və təhqirolunmuşlar”ın, “Şeytanlar”ın müəllifi deyil təkcə. Rus nəzəriyyəçi ailmlərinin, Avrasiyaçıların mənəvi atasıdır. Burada hər şey Dostoyevskiyə söykənir. Dostoyevski sadəcə yazıçı yox, rus filosofudur, mütəfəkkiridir. Həm keçmiş, həm də indiki rus fəlsəfəsi tanınmış filosoflarının etiraf etdikləri kimi Dostoyevskidən qidalanır.”

Haqqında sevə-sevə danışdığım Telman Həmzağa oğlu Cəfərov (Vəlixanlı) 1963-cü ildə Yardımlı rayonunun Vəlixanlı kəndində dünyaya gəlib. Ali məktəbi fərqlənmə diplomu ilə bitirdikdən sonra üç il doğma kəndində rus dili və ədəbiyyatı fənnini tədris edib. 1988-ci ildə indiki Bakı Slavyan əyani aspiranturasına daxil olub və 1992-ci ildə “M.Y.Lermontovun nəsri Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı və tərcümələrində” adlı namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. 2004-cü ildə isə “Qədim rus ədəbiyyatında slavyan-türk əlaqələri” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək, filologiya elmləri doktoru adına layiq görülb. 1992-ci ildə BSU-nun rus ədəbiyyatı və onun tədrisi metodikası kafedrasında laborant vəzifəsinə qəbul edilən Telman Cəfərov hazırda Slavyan xalqları ədəbiyyatı kafedrasının müdrüdür. Ötən müddət ərzində universitetin tədris işləri üzrə prorektoru vəzifəsində də çalışıb. Bütün bunlardan əlavə o, 1993-cü ildə yaradılmış “Mütərcim” Tərcümə və Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzinin təsisçisidir. 1996-cı ildə elmi, ədəbi-bədii və tərcümə jurnalı kimi fəaliyyətə başlamış və hazırda Azərbaycan Yazıçılar Birliyi və Bakı Slavyan Universitetinin həmtəsisçiliyi ilə buraxılan “Mütərcim” dərgisinin baş redaktoru və naşiridir. Müstəqil Azərbaycanda nəşr və tərcümə işinin inkişafına xidmət göstərən ziyalılarımızdandır. Onun təşəbbüsü ilə təsis və təşkil olunmuş "Turan" liseyi ölkəmizdə fəaliyyətə başlayan ilk yeni tipli orta ümumtəhsil müəssisələrindən biri idi. 2016-cı ildə "Əməkdar müəllim" fəxri adına layiq görülüb. Bir sıra kitabların müəllifi və bir çox əsərlərin tərcüməçisidir...

Yaşı 62-ni haqlasa da yazıb yaratmaq eşqi gəncliyində olduğu kimi coşub daşır. Arzuları çoxdur. Gələcəyə ümidlərlə boylanır...

Deyir ki:- “Təbii ki, ilk növbədə arzum cansağlığıdır. Sonra da ən böyük arzu Allahın bizə verdiyi qabiliyyətə müvafiq olaraq planlaşdırdığımız işləri həyata keçirməkdir. Yaxşı ədəbi və elmi mühit olmalıdır ətrafda, mənim işlədiyim kollektivdə- Slavyan Universitetində bu var. Bizim jurnalımız da Yazıçılar Birliyinin və Slavyan Universitetini birgə dəstəyi ilə buraxılır. O dəstəyi hiss eləyirəm. Ətrafımda yaxşı dostlar var. Azərbaycanda hər şeyi görürlər, əsl zəhməti qiymətləndirirlər, dəstək verirlər. Çox təəssüf ki, bəzi insanlar isə sadəcə gileylənməklə məşğuldurlar. Giley Allah yanında da pis qəbul olunur. Giley yaxşı olan hər şeyi məhv eləməkdi, görməməzlikdən gəlməkdi. Həmişə şükür etmək lazımdır. Hazırda məşğuliyyətimə gəlincə, bir pedaqoq ki, gənc nəslin maariflənməsi ilə məşğulam. Ötən əsrin oxucusu ilə bugünkü oxucunu müqayisə eləmək olmaz. Dəyərlər, münasibətlər çox dəyişib. Xeyli görüləsi işlər var. Ən ümdə vəzifəm məktəbdə fəaliyyətimi davam elətdirməkdi. Arzum budur ki, qüvvəm, enerjim olsun, hər bir şagirdimə fərdi yanaşa bilim. Bədii tərcüməyə gəlincə, bu sahədə də yorulmadan çalışıram. İnsanlar bilməlidirlər ki, dünyanı yaşadan dəyərlər, dünyanı üstündə saxlayan sütunlar var. Fikrimcə, bunları həmişə insanların yadına salmaq lazımdır ki, yollarından sapmasınlar, doğru yolu seçsinlər...”

Bu günlər Əməkdar müəllim, filologiya elmləri doktoru, professor Telman Vəlixanlının 62 yaşı tamam oldu. Ona həyatda möhkəm can sağlığı, fəaliyyətində isə yeni-yeni uğurlar arzulayırıq. Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onu çox erkən itirdik. Cəmi 28 il ömür sürdü. Və onu itirəndə hər kəsin dilində bir nida var idi, “heyif səndən, Vüqar!”

Qrosmeyster Vüqar Həşimov 24 iyul 1986-cı ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdu. Şahmatdan başqa məharətlə pianinoda da ifa edirdi. Poeziyanı sevirdi. Boş vaxtlarında futbol və böyük tennislə məşğul olurdu. Fenomen yaddaşı ilə dünya tarixini, coğrafiyasını, musiqisini, idmanını və 7-dən çox xarici dili mükəmməl bilirdi.

Əfsus ki, belə fitri istedadlar çox yaşamırlar.

Amma əsas uğurları şahmatla bağlı idi. Ona hər kəs dünya çempionluğu vəd edirdi...

2009-cu ildə komandalar arasında Avropa Çempionatında Azərbaycan yığmasının heyətində yer aldı və yığmaməz dünyanı heyrətləndirərək qızıl medala sahib oldu. 2011-ci ildə Rusiyanın Xanti-Maysiysk şəhərində təşkil olunan Dünya Kubokunda 1/4 final mərhələsində qədər irəliləyib orada mübarizəni dayandırdı. Həmin ilin noyabrında Yunanıstanın Porto Karras şəhərində keçirilən komandalar arasında Avropa Çempionatında Azərbaycan yığmasının heyətində yer aldı və yığmamız Vüqarın parlaq çıxışı sayəsində yarışı gümüş medalla başa vurdu.

Avropa Çempionatından təxminən bir ay sonra, dekabr ayında Vüqar Çinin paytaxtı Pekində keçirilən "SportAccord" Dünya İntellektual Oyunlarında iştirak etdi. Bu oyunlarda rapid növündə gümüş medal qazanan Vüqar gözübağlı sürətli növdə bürünc medala sahib çıxdı. Yarışın rəsmi saytı bütün iştirakçıların oxşarlarını açıqladıqları siyahıda Vüqar Həşimovun xasiyyətinə görə əfsanəvi Ceki Çana oxşadığını qeyd etmişdilər...

Uğur xronologiyasına diqqət edək:

Xronologiya

1. 1996/2000/2002-ci il – Ukrayna, Aluşta, İspaniya, Minorka dünya çempionatının vitse çempionu

2. 1997-ci il – İstanbul "Zafer Haftesi" open turnirin qalibi

3. 1999-cu il – Rusiya, Moskva "Kasparov Kubokunun" qalibi

4. 1999-cu il – Beynəlxalq Usta dərəcəsi

5. 2000-ci il – Ukrayna şahmat olimpiadasının qalibi

6. 2002-ci il – "Trip Lite və Best Comp Qrup" kubokunun qalibi

7. 2002-ci il – Qrosmeyster dərəcəsi

8. 2004-cü il – Heydər Əliyevin xatirəsinə həsr edilmiş Sürətli şahmat turnirinin qalibi

9. 2005/2007/2008-ci il – Türkiyə, İstanbul şahmat festivalının qalibi

10. 2006/2007/2008-ci il – Fransa Kapella la Qrand open turnirinin qalibi

11. 2007-ci il – İspaniya, Barselona, Sanxenxo beynəlxalq turnirin qalibi

Vüqar Həşimov 2002, 2004, 2006 və 2008-ci illərin Şahmat Olimpiadalarında Azərbaycan yığmasının tərkibində çıxış edib. 2009-cu ildə Azərbaycan yığmasının heyətində Avropa Çempionu adını qazanıb. Dəfələrlə 1958-ci ildən İtaliyada müntəzəm olaraq keçirilən Recco-Emiliya şahmat turnirinin qalibi olub.

2009-cu ildə məhz Qrosmeyster Vüqar Həşimov Azərbaycan Şahmat yığmasını Avropa çempionu edib. 2009-cu ildə Çinin paytaxtı Pekində keçirilən Dünya İntellektual oyunlarının Rapid növündə gümüş medal, gözübağlı sürətli şahmat növündə isə bürünc medala sahib çıxıb.

2008-ci ildə Bakıda keçirilən Planetin I Qran Piri mərhələsində qızıl medala sahib olub. 27 dəfə Azərbaycan bayrağını dünya və avropa şahmat arenalarında yüksəkliklərdə dalğalandırıb.

Amma 2013-cü ildə onda xərçəng xəstəliyi aşkar olunub.

 11 yanvar 2014-cü ildə müalicə olunduğu Almaniyanın Heydelberq klinikasında dünyasını dəyişib.14 yanvar 2014-cü ildə mərhumla vida mərasimi Respublika Şahmat Mərkəzində təşkil olunub. O, həmin gün II Fəxri Xiyabanda dəfn edilib. 2014-cü ilin aprel ayında, Şəmkirdə Vüqar Həşimovun xatirəsinə həsr olunan beynəlxalq şahmat turniri təşkil edilib.

Turnirdə dünya ulduzları - Maqnus Karlsen, Fabiano Karuana, Şəhriyar Məmmədyarov, Teymur Rəcəbov, Sergey Karyakin, Hikaru Nakamura, Etiyen Bakrot, Vang Hao, Rauf Məmmmədov, Qədir Hüseynov, Pavel Elcanov, Rodoslav Voytaşek, Aleksander Motilev, Eltac Səfərli, Nicat Abbasov və Vasif Durarbəyli kimi şahmatçılar iştirak edib. Növbəti illərdə də bu turnir ənənəvi olaraq keçirilməyə davam edir.

 2016-cı ildə Bakıda Qrosmeyster Vüqar Həşimov Şahmat Akademiyası fəaliyyətə başlayıb.

Allah rəhmət eləsin!

O heç vaxt unudulmayacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının əməkdaşı Aida Eyvazlının Saxa Yakutiya Respublikasından olan tanınmış yazar Nikolay Luginov ilə müsahibəsi

“... Qədimlərdə böyük türk xaqanlığı var idi. Burada çoxlu tayfalar yaşayırdı!... Nədənsə bu xaqanlıq zamanın tufanlarına baş gətirə bilmədi. Bəlkə elə o dövrün də öz insanlarının günahı idi... Bəlkə onlar da öz oturduqları ağacın budağını kəsmişdilər...

Belə insanlara ən gözəl və firavan həyat versən də, yenə narazı olacaqlar, başqa həyat tələb edəcəklər... Lakin nə istədiklərini bilməyəcəklər... - Timurçin öz tənhalığını, tək uçuşna belə acı düşüncələrlə təskinlik verirdi. Bəzən də öz-özünə deyirdi: -Bəlkə mən də Carıqıday dədə kimi çıxıb gedim bu insanlrdan,

gedib dəmirçilik edim?

O öz düşüncələrinə gülməyə başladı. Yox belə olmaz. Geriyə yol yoxdur”.

Bu fikirlər Nikolay Luginovun üçcildlik “ Çingizxanın hökmü ilə...” kitabından götürülüb. Onun yaradıcılığının son 20 ili Böyük Asiyanın tarixi ilə bağlıdır. Görəsən onu bu tarixə bağlayan nədir axı?

Nikolay Alekseyeviç Luginov 1948-ci ildə Lena çayının sahilində - Kobyay ulusunun Tıayu aymakında doğulub. Deyir ki, Lenanın geniş sinəsinə baxanda sevinirəm. Sağıma baxıram Lena, soluma baxıram Lena. Çayın başlandığı yerdən Göy Səma da başlayır. Elə bil ki, Göy səmanın ətəyindən axır çay. Sonra elə bil ki, Daş burundan qalxıb, yerə enir, Taas Tumasdan keçib əylənir... Möcüzədir, möcüzə... Sonra da göyün şimalına qovuşur. Bir də baxırsan ki, dağın arxasından qalxan Günəşin əlvan şəfəqləri altında bərq vurur, naz edən gəlin kimi Sanki kənardan ona baxan sevgilisinə naz satır.

Bəzən də elə bilirsən ki, Günəş də odunu Lenanın üzərindəki parlaqlıqdan alır. Yakutlar ona “Sirrləri bilən adam” deyirlər. Onun dünyası bir başqadır. Çünki o, daha böyük toyonlar və sərkərdələrlə, Çingiz xanla, Əmir Teymurun ruhu ilə danışa bilir. Onun aləmində Saxa mifik bir insandır. Onun nitqi də o qədər gözəldir ki, o danışanda dinləyicinin gözlərinin önündə Avrasiya meqapolisi canlanır. Onun dediyi, yazdığı hər söz, hər söhbət, hər hekayət yenidir, ənənəvidir, millidir, dünyəvidir. Onun yazdığı əsərləri, danışdığı söhbətləri hansı dilə çevirsən, gözəldir, qəbulolunandır, onun sözü yaddaqalan və ibrətamizdir. Onun yazıçılıq taleyinin qəhrəmanları hunlar ölkəsindən gəlir. Mən onunla 2019-cu ildə Saxa Yakutiya Respublikasında Platon Oyunskinin Azərbaycan dilinə uyğunladırdığım “Qırmızı şaman” kitabının təqdimatında tanış olmuşdum. O, həm də Platon Oyunksi adına Ədəbiyyat Muzeyinin direktorudur.

Bunun özünün də bir rəmzi mənası vardır. Çünki Lugionov Oyunski yolunun və ideyalarının davamçısıdır. O da sələfləri kimi öz xalqının ədəbiyyatını yığıb tədqiq edir, qoruyur, bu ədəbiyyatı daha dərindən öyrənmək üçün gəncləri ətrafına cəlb edir.

Siz heç, muzeyin giriş zalında gələn qonaqlar üçün süfrə açıldığını, ziyafət verildiyini görmüsünüzmü? Mən görmüşəm. Nikolay Luginov ölkəsinə gələn qonaqlarının hamısını elə bu muzeydə qarşılayır. Deyir ki, Platon Oyunski özü də belə qonaqpərvər olub. Ədəbiyyat Muzeyi bütün xalqların nümayəndələrinin və ədəbiyyat, mədəniyyət xadimlərinin görüş yeridir. Ölkədə və dünyada baş verən qolbal və mühüm hadisələr də burada müzakirə olunur. Və buraya gələn qonaqlar Ədəbiyyat Muzeyindəki eksponatlar və nadir əlyazmaları ilə tanış olmaqla, bərabər, həm də mütləq Nikolay Luginovun süfrəsində çörək kəsirlər. Onun süfrəsi həmişə naz-nemətlə dolu olur. Naz-nemətlərlərlə dolu süfrə açmaq onun xobbisidir.

Süfrəsində olan balıq və ət yeməklərini isə bazardan almır. Özünün ovladığı heyvanların ətindən və tutduğu balıqlardan hazırlayır. Hələ bu azmış kimi, qonaqların özünə də ayrıca ov payı verir.

Onu tanıyanlar deyirlər ki, Nikolayın ruhu Kulikovskinin, Oyunskun ruhu ilə doğmalaşıb.

Haqqında danışdığım məşhur yakut yazıçısı Nikolay Luginov Yakutsk Dövlət Universitetinin fizika-riyaziyyat fakultəsini 1972-ci ildə bitirib. Ancaq texniki elmlər adamı, günlərin bir günündə anlayıb ki, riyaziyyat öz yerində, onu daha çox qələm və tarix çəkir. Yuxularına Yakut dini inanclarının və məişətinin Toyon obrazı olan Çingizxan gəlib. Yuxularının birində ona söz verib ki, kitabını, həyatını yazacaq. 17 il Çingizxan sevdası başından çıxmayıb. Hara gedibsə, onu axtarıb. 1999-cu ildə isə Çingizxanın iqamətgahı yerləşən Karakoruma ilk səfərini edib. Söhbətə elə bu səfərdən başladıq.

-Həmin səfəri necə xatırlayırsınız?

-Yaxın dostlarımla Yakutiyadan Monqolustanın Karakorum vilayətinə olan 400 kilometrlik yolu qət etdik. Yol boyu heç birimiz yatmadıq. Bizi könlümüzdə tutduğumuz yolun həyəcanı bürümüşdü. Bizim Yakutiyanın da çölləri, meşələri, ormanları çox geniş ərazilərdədir. Uzandıqca uzanır. Buradakı təbiətin də başqa cazibəsi var. Mənə elə gəldi ki, bu cazibəni yaradan da elə Çingizxanın özüdür. Siz bilirsiniz, bizim inancımıza görə Çingizxanın ruhu Saxa torpaqlarına hakimdir. O bizi qoruyur. Ölkəmizin ad sahibi olan, şərəfli adamları da onun ruhunun razılığı ilə şərəflənirlər.

Səhərin alatoranında Zöhrə ulduzunun doğuşunda çatdıq Karakorum səhralarına. Çingiz xanın İmperiya iqamətgahına. Bu həmin Zöhrə ulduzu idi ki, nə vaxtsa bu yollarda Nikolay Konstantinoviç Rerixi qarşılamışdı. Bundan sonra o, bütün Asiya ölkələrini səyahət etdi. Türk tarixini əbədiləşdirdi. Bu Zöhrə ulduzu bir neçə yüz il bundan əvvəl Çingizxanı və onun ordusunu da müşayiət etmişdi. Mən bu sonsuz səhralarda göy üzünə baxanda anladım ki, Yakutiyada ulduzlar bizə bu qədər yaxın deyillər. Lakin onların şəfəqi, soyuğu və işığı eynidir. Elə bil ki, ulduzlar göy üzündə giləmeyvə idilər. Əlini bir az yuxarıya qaldırıb, tərpətsən, hamısı yerə töküləcəkdi. Moğollar bu yerin adını Xar Xorum adlandırırlar. 1899-cu ildə bu sirli səhranın itmiş yolunu bizim üçün, türk dünyası üçün məşhur Sibir tədiqatçısı, ictimai xadim Nikolay Yadrintsev açıb. Karakorumu uyğurların hakimiyyəti dağıldıqdan sonra, ikinci dəfə 1220-ci ildə Çingizxan Orxon çayının yuxarı axarında Monqol İmperiyasının paytaxtı kimi elan edib. Burada Ugedey xanın sarayı olub. Və həmin sarayın qalıqları üzərində tarixi məkan yenidən bərpa edilib. Bu şəhər haqqında avropalı səyyahlar, sərkərdələr öz əsərlərində yazıblar. Bu yerlər ona görə də müqəddəsdir.

Biz bu müqəddəs məkanda dünyanı lərzəyə gətirən o müqəddəs Çingiz xanın sirli məzarını axtarırıq. Mən bu yerlərdə gəzməsəydim, “Çingiz xanın hökmü ilə” romanını yaza bilməzdim. Karakorumda olduğum günlərdə, hamı yatarkən mən Zöhrə ulduğunun doğuşu ilə bərabər yatağımdan durub o yerləri gəzirdim, havasını, küləyini, yovşan ətrini sinəmə çəkirdim. Sonra da elə oradaca, oturub qeydlərimi aparır, Çingiz xanın mənə çatdırdıqlarını yazırdım. Böyük şəxsiyyətlər haqqında yazanda, bu işi bir gün də yarımçıq qoymaq olmaz, yoxsa fikirlərin muncuq kimi dağılacaq... Mən də ömrümün 10 ilə yaxın hissəsini bax beləcə işlədim. Bu kitabı yazanda özümü o böyük sərkərdənin əsgəri hiss edirdim. Onun mənim üçün qoyduğu qaydalardan bir dəqiqə də kənara çıxmadım. Nizam-intizama əməl etdim. Üçcildlik kitabım dünyanın bir çox dillərinə tərcümə olunub. Kitabım əsasında ən çox baxılan “Çingizxan” filmi çəkilib.

- Hər bir yakut üçün Olonxo hər şeyin məhvərdir. Siz həm də doğma yurdun adət-ənənlərinin, Olonxonun, böyük yakut oğullarının kitablaşan həyatının qoruycususunuz. Şaman inancının Yuxarı, Orta və Alt dünyanın sirrlərini bilirsiniz.

-Çox adamlar bunu hiss ediblər yəqin. ... Dünyanı ideyalar idarə edir. İdeyalar çox olur. Lakin əsasən həyata keçən ideyalar Tanrı, Yaradan tərəfindən bəyənilən və ya insanın zehninə göndərilən ideyalardır. Xalqlar isə bu müxtəlif zaman kəsiklərində ideyaların daşıyıcılarıdır. Hamımız şahidi olmuşuq. Qabağa çıxan bir lider üçün deyirlər ki, onu Tanrı seçib, hamı onun ideyaları ətrafında birləşir, onun çağırışlarına əməl edir... Hətta fikirləşmirlər ki, bunun sonu nə ilə nəticələnəcək...

Belə insanlara həqiqətən də yaradan özü izn və güc verir. Biz olonxomuzla bu ideyaları yaşatmışıq. Olonxo dünyaya baxmaq üçün bir pəncərədir. Biz ənənələrsiz yaşasaq, xəlqiliyimiz itib gedəcəkdi. Xalq yaddaşımızı itirəcəkdik. Kimliyimiz olmayacaqdı. Mən deyərdim ki, bütün xalqların yaşamaq inadı öz mənbəyini bu əsaslardan götürür.

Əsrlər, qərinələr bundan əvvəl bir xalq kimi bizim öz qonşularımızdan, başqa dünyadan xəbərimiz olmayıb. Biz ətrafımızda başqa dünyanın, millətlərin olduğunu aşkar etmişik. 3-4 əsr bundan əvvəl aşkar etmişik. Müəyyən bir zaman kəsiyində Saxa öz sirli təbiətinə görə, soyuğuna, şaxtasına görə dünyaya yol tapmayıb. Söhbət əlbəttə bizəqədərki sivilizasiyadan deyil, XVI- XVII əsrlərdən gedir. Biz öz çaylarımız, meşələrimiz, yaratdığımız mədəniyyətimiz və inancımız ilə ilə baş-başa olmuşuq. Bununla belə, bizim dünyanı dərk etmək fəhmimiz olub. Hansısa təbiət hadisələrindən sonra biz buralara gəlmişik... Bu böyük sirrdir. Sonra burada oturuşmuşuq. Burada xalqımızın öz fəlsəfəsini, xəlqiliyini, təbiətini qorumuşuq. Ona nizam vermişik. Ana təbiət özü də bizə yardımçı olub, sözün əsil mənasında ANA olub. Burada yaşayan evenlər, evenklər, dolqanlar, yukagirləri də özümüz kimi qəbul etmişik. Biz öz yaratdığımız mədəniyyətimizin içərisində var olmağı, onu qorumağı bacarmışıq. Uşaqlığımdan özümü olonxo məclislərində görmüşəm. Burada sinədəftər kişilər söz söyləyib yarışırdılar. Çox cəlbedici bir atmosfer idi.

Olonxonun içərisinə düşən onun musiqisinin, mahnısının, sözlərinin cazibəsindən çıxa bilmir. Bu, insanın iliklərinə yeriyir. Bəlkə də ana bətnində olanda belə biz bunu eşitmişik deyə, ona bu qədər yaxınıq. Olonxo ilə biz ağız ədəbiyyatımızı qorumuşuq. Tariximizi, dünyanı dərk etmə anlayışımızı saxlaya bilmişik. Olonxoda bizim teatrımız, ədəbiyyatımız, musiqimiz, fəlsəfi fikirlərimiz, kosmoqonik ideyalarımız bir araya toplaşıb, simbioz yaradıb. Bəlkə də olonxosutları hər gün eşitdiyimizdən hər birimizdə ədəbiyyata, sözə belə maraq yaranıb. Bu, bizim genetik kodumuzdur, yaddaşımızdır. YUNESKO da Olonxonu bizim qeyri maddi irs siyahısına yazdı. Olonxo bizim milli sərvətimizdir.

- Nikolay Alekseyeviç, Yakut Ədəbiyyatının yaşı 100-ü ötüb. Bildiyim qədər siz bu hesabla razılaşmırsınız. Sizin üçün ədəbiyyat da hesabdır.

-Bəli, mən razı deyiləm. Bizim yazılı ədəbiyyatımızın yaşı 100 ildən artıqdır. Lakin yakutların qədim yazıları daşlarda yazılıb. VII əsrdən bizə əmanət qalan Kul Tegin daş kitabələrini dəqiq oxusanız, müasir yakut dilini görəcəksiniz. Saxalılar zadəgan xalqdırlar. Mən niyə belə düşünürəm? Ona görə ki, hər bir saxalı sözə böyük önəm verir, mənasını anlayır. Sözü ücalara qaldırır. Tarixin içərisinə mən riyaziyyatçı kimi gəlmişəm.Onun dərinliyinə elə riyaziyyatçı kimi enmişəm. Ona görə də məndə hər şey ciddi ierarx şəklindədir. Riayaziyyatda olduğu kimi, aşağılar yuxarılara tabe olmalıdır. Hər şeyin öz hesabı vardır. Mənim üçün həqiqət əsasdır. Müzakirəsiz həqiqətlərə daha çox üstünlük verirəm. O ki qaldı humanitar elmlərə - onlarda subyektivlik əsasdır. Subyektivliyin dairəsi çox genişdir. Orada çoxlu özbaşnalıq vardır. Humanitarlıq heç nəyi üst-üstə yığmır, tarixi faktları təsdiq etmir, əvvəlcə özü üçün, özünə xoş gələn bir ideyanı ortalığa atır, sonra ona uyğun gələn faktları toplaylıb, özü üçün yeni aləm və tarix yaradır. O demək olar ki, faktları üz-üzə qoymur. Əlbəttə bu da lazımdır. Tarix isə elmdən asılıdir. Siyasətlə bağlıdır, həyatın müxtəlif mərhələlərində dünyagörüşü və qloballığı əsas götürürərək, siyasi sifarişi yerinə yetirir. Tarix də hansısa ideyanın əsasında yazılır. Bu ideyaların əvvəlində xalqlar, onların qələbələri, fəthləri dayanır. Və o tarixləri bu günə qədər də köçürməkdəyik. Köçürə-köçürə bir çox faktları dəyişir və saxtalaşdırırq da. Ona görə də bir çox xalqların tarixləri siyasi sifariş kimi yazılıb. Bizim Yakutiyanın da tarixi siyasi sifarişlə yazılıb.

- Siz həm də imperialist ideyalarının təbliğatçısısınız. “Çingiz xanın hökmü ilə...” haqqında romanınızı oxuyandan sonra mən bu fikrə gəldim.

- İmperiyanın tarixi, imperiya üsul-idarəsi çox qlobal bir məsələdir- bu insanlığın tarixidir. Yaranma tarixi, məişəti, çiçəklənməsi, enişi, dağılması, sonra isə bu və ya başqa bir şəkildə ya tamam silinib getməsi var -- bax budur insanlığın tarixi. İnsan ümumiyyətlə subyektivlikdən yüksəkdə dayanır. Real olanı, obyektiv olanı təkzib edir və bu reallığın fonunda özü dəyişmir. Məsələn, sovet dövründə imperialism bizə çox yad olan bir təfəkkür və dünya idi. Bu bizə belə gəlirdi. Çünki bizi buna hələ məktəb illərindəki təbliğat və ideologiya ilə inandırmışdılar. İmperializm bizdən çöldədir, içimizdə deyil. Bu, aqressiv siyasətin tutqusudur. Əslində Sovet İttifaqı özü də bir İmperiya idi. Bütün kommunist ideyası kommunizm imperiyasına çevrilmişdi. İmperiyanı İmperiya edən onun ordusudur. Ordu həm də firavan həyatın qarantıdır. Bu belə olub, gələcəkdə də belə olacaq. Güc- qarantdır. Məzmundan fikri çıxarıb, bir şeyi təsdiq etmək başqa bir şeydir, təyinat vermək isə tamam başqa şeydir, bunun xoşagəlməz nəticələri olur.

- Siz deyirsiniz ki, müasir Rusiya Monqol İmperiyasının varisidir?

- Bəli, deyirəm. Bunu qərəzli irqçilik yönümündə tərbiyə alanlar çətin qəbul edirlər. Baxın: deyirlər ki, qıyıqgöz, enlisifət monqollar- rusların əcdadıdır, yəni, Rusiya İmperiyasının? İndi mən sizə deyim, siz də nəticə çıxarın. Əlbəttə, hər bir rusun qanında hun qanının olmasını deyəndə, onlar üçün inanmaq çətin olur. Daha dəqiq desəm, əsil həqiqət isə budur ki, indiki rusların əksəriyyəti Hun imperiyasının tərkinbində olan türk millətindən, onun tərbiyəsindən, onun dünyagörüşündən, onun ədalətindən yaranıblar və onların özlərinə desək ki, sizin başqa dövlətiniz olub, buna inanmaq istəməyəcəklər. Bunu qəbul etmək onlar üçün çox çətindir. Lakin bu faktdır. Rus İmperiyası Monqol İmperiyasının əhatəsində, türk dövlətlərinin çiynində böyüdü, yüksəldi, gücləndi. Rusiya dövləti vaxtı ilə Monqol İmperiyasının bir hissəsi, bir sancağı idi. Sonradan Moskva Monqol İmperiyasının Muxtar bir vilayəti oldu. Rusiya İmperiyası Monqol İmperiyasının dövlət siyasətini, dövlətçilik ideyasını, idarəçilik metodlarını, siyasətini zəbt etdi. Bu, göz önündə olan həqiqətdir. Baxın, elə götürək Sibir və Şimal məkanını ... Kazaklar 20-30 dəstə ilə, lap deyək ki, 50 nəfər adamla, bütün Şərqi Avrasiyadan Sakit Okeana qədər və Amerikadan- Alyaskaya qədər olan əraziləri necə gəzib, ələ keçirə bilərdilər? Və bu əraziləri fəth edəndə, və ya zəbt edəndə bir dəfə də olsun müqavimətə rast gəlmədilər? Belə olmur. Bunun izahı belədir: kazaklar yeni dağılmış moğol dövlətçilik sistemini buralarda müvəqqəti olaraq bərpa etdilər. Yeri gəlmişkən, vaxtı ilə “kazak” dediklərimizin özləri də elə türk əsilli tatarlar idilər ki, dilimizi də bilirdilər. Onların təsiri, gücü və əməyi sayəsində qədim imperiya torpaqlarını yeni rus imperiyası əsasları ilə qurmağa başladılar. Yakutlar həmin kazakların gəlişini Şahzadə Ağ Ordanın – Yuryunq Iraaxtağının elçiləri kimi qəbul etdilər. Ona görə də rusların ilk gəlişində müqavimət göstərmədilər. Müqavimət rus kazaklarının insanlara zülmü, ədalətsizliyindən sonra başladı.

- Bizə oxutdurulan kitablarda Rusiya İmperiyasının tarixi Kiyev Rusundan

başlanır.

-Kiyev Rusu bir neçə knyazlıqdan ibarət olan balaca dövlət idi. Bu bütün Rusiya deyildi. Kiyev Rusu- Kiyevin kiçik bir ərazisi idi. Sibir də sonradan ruslar tərəfindən zəbt olundu, əsası isə Moğol İmperiyasına bağlı idi. Moğol İmperiyası aşağıda deyil, hər zaman yüksəkdə idi, o barbar İmperiyası deyildi. Moğollar tam bir sivil imperiya idilər. Onların topu, tüfəngi , barıtı, hərb maşınları, od saçan silahları var idi. Onlar bütün planetdən öz inkişaflarına görə 500 min il irəlidə idilər. Kiyev Rusu tarixini ancaq belə izah etmək olar. Moğol imperiyası mövcud olanda Kiyev ərazisi də peçeneqlərin idi.

-Sizin inancınız Tanrıçılıqdır!

- Din mürəkkəb sualdır. Dini düşüncə hər kəsin qavramında vardır. Mən də dini inancı olan insanlardan biriyəm. Yaradana inanıram, onu dərk edirəm, özümü inanclı insan hesab edirəm. Mənim doğmalarım: həyat yoldaşım, uşaqlarım, nəvələrim—hamımız xristianlığı qəbul etmişik. Yakutlar Tanrıya –Tanqara deyirlər. Yakutların qədim dini inancı Tanrıçılıqdır. Qədim mənbələrdə də göstərilir ki, Tanrıçılıq-təkallahlılıqdır, insanlığın ən qədim dinidir. Tanrıçılıq bizim məişətimizdə və həyatımızda qorunub saxlanılmış çox mükəmməl dindir. Digər quruluşlarda, məsələn türk dünyasında onu buddizm və islamla aradan çıxarıblar. Bir çox dini qruplardan , dünyəvi dinlərdən fərqli olaraq, pravoslavlar da tanrıçılıq dininə daha yaxındırlar. Ona görə də Saxa xalqı dindəyişmə prosesində pravoslav qoluna sitayiş etməklə, Tanrıçılığı qoruyub saxlaya bilib. Və həm də Tanrıçılıq dininə məxsus olduqlarına görə özlərini qoruyub saxlaya biliblər.

SONDA ZƏRURİ QEYD:  Ədəbiyyat insanı, insan isə dünyanı formalaşdırır,- deyən Nikolay Luginov Yakut klassik ədəbiyyatına və dünya ədəbiyyatına verdiyi tövhələrə görə ən böyük titullara və mükafatlara layiq görülüb: “Çingiz xanın hökmü ilə”, “Aygillə”, “Kustuk”, “Taas Tumus”, “Qara qarğa haqqında ballada”, “Şimal əfsanələri”, “Ağ durnaların mahnısı”, “İldəgiz haqqında əfsanə”, “Qocanın təbəssümü”, “Çay üüstündə ev”, Nuoraljımın zəmisi” kitablarının müəllifidir.

“Çingiz xanın hökmü ilə” üç cildliyinə görə Rusiyanın Böyük Ədəbiyyat Mükafatına layiq görülüb, Rusiya Federasiyasının əməkdar mədəniyyət xadimidir, Saxa (Yakutiya) Respublikasının Fəxri vətəndaşıdır, Saxa (Yakutiya) Respublikasının əməkdar mədəniyyət xadimidir, P.A.Oyunski adına Saxa (Yakutiya) Respublikasının Dövlət mükafatının laureatıdır, “ALJİR mədəniyyətlər qovşağında” Beynəlxalq Mükafatının və Qazaxıstan Respublikasının “Alaş” ədəbiyyat mükafatının laureatıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.07.2025)

“Ədəbiyyatvə incəsənət” portalındaBİRFOTONUNTARİXİ rubrikasında bu gün sizlərlə YadigarSadıqlının mərhum daxili işlər naziri, general Arif Heydərovun dəfn prosesindən fotoya şərhi təqdim edilir.

Heydər Əliyev və SSRİ daxili işlər naziri Nikolay Şelokov Azərbaycan daxili işlər naziri Arif Heydərovun dəfnində iştirak edirdilər. Arif Heydərovun 1978-ci ilin yayında qətlə yetirilməsi o dövrün ən səs-küylü hadisələrindən biri olmuşdu.

Arif Nəzər oğlu Heydərov 1926-cı il iyunun 28-də Ağdaş şəhərində anadan olub. Əslən Qubadlının Gürcülü kəndindən olan ailəsi Ağdaşda yaşadığı üçün atası Nəzər Heydərov burada işləyirdi. Daha sonra Bakıya təyinat alır və Arif də məhz burada böyüyür. Nəzər Heydərov 1949-1954-cü illərdə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin sədri vəzifəsini icra edib. Lakin Stalinin ölümündən sonra Mircəfər Bağırovun bütün yaxın ətrafı kimi o da vəzifəsini itirib.

Arif Heydərov əmək fəaliyyətinə 1942-ci ildə neft mədənində çilingər kimi başlayıb. Bir il sonra Moskvaya göndərilərək kəşfiyyat məktəbində təhsil alıb. 1944-cü ildə oranı bitirdikdən sonra kəşfiyyatçı zabit kimi İkinci Dünya Müharibəsində iştirak edib. Müharibədən sonrakı iki il ərzində isə Şərqi Almaniyada və Polşada operativ xidmət aparıb.

1947-ci ildə Azərbaycana qayıdan Arif Heydərov təhlükəsizlik nazirliyində işləməyə başlayıb. Eyni zamanda Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsində qiyabi təhsil alıb. Məhz burada Heydər Əliyevlə tanış olaraq yaxın dost olmuş, bu dostluq sonradan onun daxili işlər naziri təyin olunmasında mühüm rol oynamışdı.

1967-1970-ci illərdə Arif Heydərov Türkiyədə SSRİ-nin konsulu vəzifəsində çalışıb. Əslində isə o, sovet kəşfiyyatının həmin ölkədəki rezidenti idi.

1969-cu ildə Heydər Əliyev Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi təyin olunduqdan bir il sonra köhnə dostunu və KQB həmkarını Bakıya gətirərək daxili işlər naziri vəzifəsinə təyin edir.

1978-ci il iyunun 29-da, 52 yaşının tamam olmasından bir gün sonra general-leytenant Arif Heydərov öz kabinetində müavini, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı general-mayor Səlahəddin Kazımovla birlikdə qətlə yetirilir.

Qatil Ziya Muradov Şuşa həbsxanasının zabiti idi. O zaman həbsxanalar DİN-in tabeliyində olduğundan o, xidməti səbəbdən həbsxananın klubunda yaşayırdı, buna görə də ailəsindən ayrı düşmüşdü. Dəfələrlə nazirliyə müraciət edərək mənzillə təmin olunmasını və ya başqa şəhərə köçürülməsini xahiş etmişdi. Lakin bu xahişləri cavabsız qalmışdı. O vaxt yayılan söz-söhbətlərə görə, nazir müavini Səlahəddin Kazımov süründürməçiliyə yol verir, hətta rüşvət tələb edirmiş. Ziya Muradovun da əsas narazılığı məhz ondan idi.

Hər şeydən bezən və psixoloji gərginlik keçirən Muradov 1978-ci il iyunun 29-da xidməti silahını götürərək nazirliyə gəlir. Burada Səlahəddin Kazımovun nazirin kabinetində müşavirə keçirdiyini öyrənib ora gedir. Qəbul otağında nazirin köməkçisi polkovnik Əziz Səfixanovu qətlə yetirib kabinetə daxil olur. Əvvəlcə Səlahəddin Kazımovu güllələyir. Ehtimal olunur ki, əslində Arif Heydərova atəş açmaq niyyəti yox idi. Lakin onun stolun gözündən silah çıxarmağa çalışdığını görəndə onu da vurur. Kabinetdə olan digər şəxslərə toxunmadan, Muradov sonradan silahı öz ağzına dirəyib atəş açaraq intihar edir.

Həmin ilin sentyabrında sovet lideri Leonid Brejnev Bakıya gələcəkdi. İki generalın – nazir və nazir müavininin qətli böyük rezonans doğurur, xarici radiostansiyalar bu barədə geniş materiallar yayımlayır. Lakin aparılan istintaq cinayətin arxasında hər hansı siyasi motivin olmadığını, səbəbin adi süründürməçilikdən və şəxsi narazılıqdan qaynaqlandığını müəyyənləşdirir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.07.2025)