Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə layihəsində bu günkü mövzumuz qədim türk dini inanclarında göy tanrı kultunun siyasi legitimləşdirmədə roludur. Düçünürük ki, əvvəlki mövzular kimi bu mövzu da diqqətinizi cəlb edəcək.

Qədim türklərin dünyagörüşündə mərkəzi yer tutan Göy Tanrı (Tengri) kultu yalnız dini sistemin əsas elementi deyil, həm də erkən dövlətçilik quruluşunun legitim əsasını təşkil edən ideoloji sütunlardan biri olmuşdur. Türk xaqanlarının hakimiyyət iddiaları və siyasi fəaliyyətləri çox vaxt Tanrı tərəfindən bəxş olunmuş ilahi mandatla əsaslandırılmış, beləliklə də, dini inanc siyasi legitimliyin əsas mənbəyinə çevrilmişdir. Bu anlayış, xüsusilə, Göytürk yazılı abidələrində (Orxon-Yenisey kitabələrində) aydın şəkildə ifadə olunmuşdur: xaqan öz hakimiyyətini xalqın və Tanrının iradəsinin birləşməsi kimi təqdim edir və «Tanrı istədiyi üçün mən xaqan oldum» formulu ilə bu mandatı rəsmi şəkildə elan edir.

 Göy Tanrı kultunun siyasi funksiyası yalnız hakimiyyətin mənşəyini izah etməklə məhdudlaşmır, həm də onun qorunması və davamlılığını şərtləndirirdi. Hakimiyyət Tanrının bir lütfü sayıldığından, xaqanın vəzifəsi Tanrının qoyduğu kosmik nizamı qorumaq və xalqın rifahını təmin etmək idi. Əgər xaqan bu missiyadan yayınar, ədalətsizlik və zülmə yol verərdisə, Tanrı tərəfindən verilmiş «qut», yəni hakimiyyət bəxti və səlahiyyəti ondan alına bilərdi. Bu inanc sistemi, dövlət idarəçiliyində mənəvi məsuliyyət və əxlaqi davranış prinsiplərinin qorunmasına xidmət edirdi.

 Göy Tanrıya istinad həm də türk dövlət ideologiyasına universallıq çaları qazandırmışdı. Qədim türklər öz imperiyalarını yalnız etnik-siyasi ittifaq kimi deyil, Tanrının yaratdığı və qoruduğu bir dünya nizamının davamı kimi təsəvvür edirdilər. Bu, onların imperiya quruculuğuna kozmik bir missiya donu geyindirirdi. Beləliklə, Tanrının himayəsi altında olmaq ideyası təkcə hökmdarın deyil, bütövlükdə dövlətin legitimliyini möhkəmləndirirdi və bu, həm daxili itaəti təmin edir, həm də qonşu xalqlara qarşı ideoloji üstünlük yaradırdı.

 Bu dini-siyasi sintez nəticəsində Göy Tanrı kultu qədim türk dövlətçilik ənənəsində təkcə bir inanc obyekti deyil, həm də siyasi hakimiyyətin əsaslandırılma mexanizmi olmuşdur. Hakimiyyətin Tanrı iradəsi ilə əlaqələndirilməsi türklərin dövlət quruculuğuna müqəddəs xarakter verərək, onların tarix səhnəsində güclü və davamlı siyasi birliklər yaratmasına zəmin hazırlamışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Təqvimlər təkcə məşhurların doğum və ölüm tarixləri üçün deyil, hər dəfə kimisə tanıtmaq da bir işdir. Necə ki, bu gün sizə gənc qrafik dizayner, rəssam Rəsul Həsəni tanıtmaq istəyirəm. O, həqiqtən də tanıdılmağa layiqdir. Xuyun, agah olun ki, necə böyük işlərə imza atıbdır.

Bu gün onun doğum günüdür.

Rəsul Həsən 1991-ci il sentyabrın 24-də Bakıda anadan olub. 2009-cu ildə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Texnologiya və Dizayn fakültəsinə daxil olub və 2013-cü ildə "Dizayn" ixtisası üzrə oranı bitirib. Rəsul Həsənov 2004-cü ildən dizayn sahəsində çalışmağa başlayıb, 2009-cu ildən bir çox reklam agentliklərində qrafik dizayner, art direktor olara fəaliyyət göstərib. O, həmçinin müxtəlif təhsil müəssisələrində pedaqoji fəaliyyət ilə məşğul olub.

2015-ci ildə "Düha", 2018-ci ildə isə "Düha 2" adlı rəqəmsal portretlərdən ibarət fərdi sərgiləri təşkil olunub. O, 2018-ci ildə yazdığı Azərbaycanda ilk dəfə brendinq sahəsini əhatə edən "Bir Brendin Hekayəsi" adlı kitabın müəllifidir. Onun 2021-ci ildə nəşr olunan ikinci kitabı "Qrafik dizaynın əsasları" Azərbaycanda qrafik dizaynın nəzəri əsaslarını əhatə edən ilk kitab olub. 2023-cü ildə bir neçə illik tədqiqatları və Azərbaycan, Rusiya, Avropa və Amerika arxivlərindən topladığı vizual məlumatlar əsasında hazırladığı 624 səhifəlik ensiklopedik nəşr hesab olunan "Azərbaycan qrafik dizayn tarixi" adlı kitabını təqdim edib.

O, bir neçə məşhur azərbaycanlının tarixi sənədlər, heykəli əsasında realistik görünüşünü hazırlayıb. Rəsul Həsənov bir neçə layihələrin təşəbbüskarı və rəhbəridir. 2011-ci ildə o, 2012-ci ildə NETTY İnternet Mükafatını qazanan Azərbaycan musiqi arxivi "Muzzaz" portalını yaradıb. Həmin il o, mədəni məqalələr, müsahibələr və bədii portfolioların paylaşılması üçün platforma olan "Target Magazine" onlayn jurnalını təsis edib.

2015-ci ildə "Graphic Design Azerbaijan" onlayn dizayn cəmiyyətini yaradıb. Həmin ildə o, Ramiz Əlili ilə birgə su altında qalan Bayıl qalasının bərpası layihəsini hazırlayıb. 2021-ci ildə isə Azərbaycan tarixinə aid yüksək keyfiyyətli fotoşəkilləri pulsuz təqdim edən iri fotoarxiv saytı olan "Azkataloq.org"u yaradıb. O, həmçinin Azərbaycanda beş il ərzində hər il keçirilən ilk Dizayn Forumunu təşkil edib. 2022-ci ildə 1000-dən çox iştirakçını cəlb edən ilk "Bakı Dizayn Festivalı"nın təşəbbüskarı olub.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.09.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Kəleyberdə yaşayan Vüqar Nemətdir.

Vüqar Nemət

Kəleybər

EŞQİN PƏRDƏARXASI

Gör bir kimi sevdim mən arxadaş!

Üzümə, üzümə durdu.

Gözləri əsla eşitməz

Və qulaqları kordu!..

Durdum gecə boyu yoxluğunun qapısında

Uçdum sözcüklərin qanadlarında

Özgə-özgə düşünüb

Ağladım öz yerimə

Heç bir kimsə bilmədi

Gülüşlərim qanadı

Mən bir sevda yolçusuydum

Uyur-gəzərlər kimi.

Sətir-sətir gəzərdim

Bu yağış ölkəsini.

Yoluma işıq tutardı onun gözləri

Gözlüyünü saxlamaq üçün

Yaxşıca tasarlanmışdı

Qulaqları və burnu!..

Həsrətdir, kədərdir, acıdır, qəmdir

Eşqin pərdə arxası cəhənnəmdir.

Durmadan qaralar qanlar

Özünü div aynasında görən bunu nə anlar?!

Göy üzünü dilə-dişə saldılar

Ölü göz adamlar.

Aktyor adamlar.

Bir də, adı pisə çıxmış bir ölüm!..

Gör bir kimi sevdim mən arxadaş!

Üzümə, üzümə vurdu.

Gözləri əsla eşitməz

Və qulaqları kordu!..

“Ədəbiyyat  və incəsənət”

(24.09.2025)

Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Kino yalnız əyləncə vasitəsi deyil. O, bir xalqın tarixi, mədəniyyəti və milli yaddaşını gələcək nəsillərə ötürən güclü bir vasitədir. Film ekranında canlanan obrazlar, hadisələr və mənzərələr təkcə keçmişin xatirəsini yaşatmır; həm də gələcək üçün dərs və örnək olur. Bu səbəbdən kino milli yaddaşın güzgüsü, tarixin canlı salnaməsi kimi çıxış edir.

Azərbaycan kino sənəti bu baxımdan zəngin təcrübəyə malikdir. 20-ci əsrin əvvəllərindən başlayaraq, kino Azərbaycan xalqının tarixini, mədəniyyətini və gündəlik həyatını əks etdirən bir sənət forması olub. Qarabağ müharibəsi, milli qəhrəmanlıq, xalqın yaşam tərzi, ənənələr və folklor motivləri – bunların hamısı ekran vasitəsilə gələcək nəsillərə çatdırılır.

Kino və tarixi yaddaş

Hər bir film tarixi anları yalnız vizual formada təqdim etmir; o, həmin anların emosional və mənəvi dərinliyini də göstərir. “Əsrin müqaviləsi”, “Dolu” kimi filmlər yalnız hadisələri anlatmır, həm də xalqın hisslərini, qorxularını, ümidlərini və mübarizəsini əks etdirir.

Milli yaddaşın qorunmasında kino xüsusilə önəmlidir, çünki gənc nəsil daha çox vizual informasiya ilə öyrənir. Film vasitəsilə keçmişi tanıyan gənclər yalnız tarix faktlarını öyrənmir, həm də öz kimliklərini dərk edir, milli dəyərlərin əhəmiyyətini anlayır.

Qarabağ motivləri və kino

Qarabağ mövzusu Azərbaycan kinosunda milli yaddaşın ayrılmaz hissəsi kimi təqdim olunur. Bu mövzu yalnız müharibə və qəhrəmanlıq hekayələrini əks etdirmir; o, həm də insan taleyini, ailələrin yaşadıqlarını, torpağa bağlılığı və mədəni irsi nümayiş etdirir.

Filmlərdə Qarabağ motivlərinin işlənməsi, həm tarixi həqiqətlərin qorunması, həm də xalqın kollektiv yaddaşının gücləndirilməsi məqsədi daşıyır. Məsələn, son illərdə çəkilən filmlərdə bu bölgənin mədəniyyət və ənənələri də əks olunur ki, tamaşaçılar yalnız faciəni deyil, həm də zəngin mədəni irsi görürlər.

Kino və milli kimlik

Milli yaddaş və milli kimlik bir-birini tamamlayan anlayışlardır. Kino vasitəsilə bu əlaqə daha da möhkəmlənir. Filmlər xalqın tarixi, adət-ənənələri, musiqisi, rəqsi və folkloru ilə gənc nəsli tanış edir. Beləliklə, kino həm əyləncə, həm təhsil, həm də milli irsi qoruma vasitəsi olur.

Azərbaycan kino sənəti klassiklərdən başlayaraq müasir dövrə qədər bu missiyanı uğurla yerinə yetirib. Hər bir rejissor, ssenarist və aktyor milli yaddaşı qoruyaraq, onu yeni formalarla təqdim edir.

Kino və gənc nəsil

Gənclər Azərbaycan kinosunun həm istehsalçıları, həm də tamaşaçılarıdır. Onlar film vasitəsilə milli dəyərləri öyrənir, tarixi başa düşür və gələcək üçün yeni baxışlar inkişaf etdirirlər. Gənc rejissor və ssenaristlər milli motivləri müasir texnologiya və janrlarla birləşdirərək, milli yaddaşı həm yerli, həm də beynəlxalq auditoriyaya çatdırırlar.

Beynəlxalq film festivallarında nümayiş olunan Azərbaycan filmləri milli yaddaşın yalnız yerli auditoriyaya deyil, dünyaya tanıdılmasının bir vasitəsidir. Xarici tamaşaçılar Azərbaycan tarixini və mədəniyyətini yalnız ekran vasitəsilə öyrənir və dəyərləndirirlər.

Kino və mədəni diplomatiya

Kino həm də mədəni diplomatiyanın güclü vasitəsidir. Filmlər ölkəmizin tarixini, mədəniyyətini və milli irsini dünya ictimaiyyətinə çatdırır. Bu, həm xarici auditoriyanın diqqətini cəlb edir, həm də Azərbaycanın mədəni kimliyini beynəlxalq səviyyədə təqdim edir.

Məsələn, Qarabağ mövzusunda çəkilən filmlər beynəlxalq festivallarda nümayiş olunaraq, həm tarixi həqiqətləri çatdırır, həm də milli irsi qoruyur. Kino bu baxımdan həm sənət, həm də diplomatik alət kimi çıxış edir.

Kino milli yaddaşın əvəzolunmaz güzgüsüdür. O, xalqın tarixini, mədəniyyətini və kimliyini gələcək nəsillərə çatdırır, milli irsi qoruyur və dünyaya tanıdır. Qarabağ motivləri, milli dəyərlər, folklor və musiqi vasitəsilə Azərbaycan kinosu yalnız keçmişi deyil, həm də gələcəyi ekrana gətirir.

Zaman keçdikcə texnologiya və yeni yaradıcılıq üsulları əlavə olunsa da, kino həmişə milli yaddaşın və kimliyin canlı, təsirli və sərhədsiz güzgüsü olaraq qalacaq.

Çünki hər kadr, hər səhnə bir xalqın tarixini danışır və gələcək nəsillərə yol göstərir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.09.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

– Ay nənə, bir nağıl de!

– Ömrüm-günüm, yat daha,

Hamısını indi desəm, nağıl qalmaz sabaha.

– Can nənə, de birini də.

– Ağrın alım, sözə bax.

Evimizdə səndən savay, gör heç varmı bir oyaq?

Gecə keçib, ev soyuyub, hənir gəlmir ocaqdan;

Taxt üstündə məstan pişik, odur yatıb bayaqdan.

Ört üstünü, dərdin mənə, bax, eşikdə yel əsir...

Bir gizilti duyur uşaq vücudunda bu ara,

Həsrət qonan gözlərini zilləyərək divara,

Çarpayının baş ucunda öz əliylə asdığı

Şəklə baxır, fikrə gedir, qucaqlayıb yastığı

– Bəs ay nənə, atam indi haradadır, görəsən?!

– Bıy, başıma nələr, oğul, yatmayıbsan hələ sən?!

– Axı, nənə, heç demirsən atam haçan gələcək,

İndi onu səngərdə bəs üşütmürmü qar, külək?

Şair Əhməd Cəmil 1913-cü il oktyabrın 20-də İrəvan quberniyasının İrəvan şəhərində kustar sənətkar ailəsində doğulub. Dörd yaşında ikən atasını itirib, anasının himayəsi altında boya-başa çatıb. İbtidai və orta təhsili Gəncə şəhər məktəblərində alıb.

Orta məktəbin yeddinci sinfində oxuyarkən "Gözəl Qafqaz" adlı ilk şeiri 1928-ci ildə "Qızıl Gəncə" jurnalında dərc olunub. Azərbaycan Proletar Yazıçıları Cəmiyyətinin Gəncə bölməsində fəal iştirak edib. Onun şeirləri "Qızıl Gəncə", "Dağıstan füqərası", "Gənc bolşevik", "Hücum", "İnqilab və mədəniyyət" qəzet və jurnallarında vaxtaşırı dərc olunub. Sonra Bakıda Ali pedaqoji institutun ədəbiyyat fakültəsində təhsilini davam etdirib

 Şəmkir rayonunun Zəyəm kəndində, sonra Gəncədə orta və ali məktəb müəllimi, metodist olub. 1940-cı ilin sentyabr ayından Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqında şeir bölməsində məsləhətçi, "Ədəbiyyat qəzeti"ndə ədəbi işçi, məsul katib işləmiş, sonra ittifaqın məsul katibi seçilib.

İkinci Dünya müharibəsi illərində Şimali Qafqaz, Krım cəbhə qəzetləri ("Döyüş zərbəsi", "Hücum", "Vətən uğrunda irəli") redaksiyalarında çalışıb. Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin məsul katibi, həm də idarə heyətinin üzvü seçilib. Uzun müddət "Ədəbiyyat qəzeti", "Azərbaycan" və "Ulduz" jurnalları redaksiya heyətinin üzvü olub

1948-ci ilin oktyabrınadək səhhəti üzündən işləməyib. Sonra 1948-ci ilin oktyabrında Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqında idarə heyətinin məsul katibi seçilib. 1950-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında məsləhətçi, 1951-ci ildə "Ədəbiyyat qəzeti"ndə müvəqqəti redaktor işləyib. Azərnəşrdə baş redaktor, redaktor, Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyində məsləhətçi, "Azərbaycan" jurnalının redaktoru, Azərnəşrin baş redaktor, Gənclik nəşriyyatında redaktor, "Ulduz" jurnalında baş redaktor işləyib.

Rus, gürcü, Ukrayna, erməni, özbək, belorus, tacik və s. dillərdən Azərbaycan dilinə tərcümələr edib. Xidmətlərinə görə iki dəfə "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni, Azərbaycan Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fəxri fərmanı və medallarla təltif olunub.

Tərcümələri

1. S.V.Mixalkov. V.İ.Lenin muzeyində

2. Lenin və Stalin haqqında

3. M.Y.Lermontov. Borodino

4. A.Tvardovski. Lenin və peçqayıran

5. S.M.Marşak. Naməlum qəhrəman haqqında hekayə

6. M.Mirşəkər. Mahtab

Kitabları

1. Yadigar

2. Əsgər qardaşıma

3. Can nənə, bir nağıl de

4. Böyük qardaşımız

5. Şeirlər

6. Təməl daşları

7. Qələbə yolları

8. Şeirlər

9. Mənim azad torpağım

10. Əhməd Cəmil

11. Bahar şəfəqləri

12. Seçilmiş əsərləri

Mükafatları

- Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı

Ədib 1977-ci il sentyabrın 24-də Bakıda vəfat edib. Bakı şəhərinin Yasamal rayonunda adına küçə var.

Allah rəhmət eləsin!

P.S: Dillərəzbəriolan şeirisə başlıqda verdiyim bu şeirdir:

– Ay nənə, bir nağıl de!

– Ömrüm-günüm, yat daha,

Hamısını indi desəm, nağıl qalmaz sabaha.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.09.2025)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Efiopiyalı atlet Abebe Bikila1960-cı ildə Romada keçirilən Yay Olimpiya Oyunlarında marafon qaçışında qızıl medal qazandı və bu nəticə ilə Afrika qitəsindən Olimpiya çempionu olan ilk idmançı oldu,

Bikila marafonu 2 saat 15 dəqiqə 16 saniyəyə qaçaraq həm də yeni Olimpiya rekordu qoydu.

Sonralar, 1964 Tokio Olimpiadasında da marafonda ikinci dəfə çempion oldu — bu, tarixdə ilk dəfə idi ki, bir idmançı marafon üzrə ard-arda iki dəfə Olimpiya qızılı qazanırdı.

İndi isə mətləbə keçirəm.

Roma Olimpiya Oyunlarına Adidas şirkəti sponsorluq edirdi. Ona görə bütün idmançılar bu markanın ayaqqabılarını geyinməli idilər. 

Ayaqqabılardan heç biri ayaq ölşüsü 46 olan Abebe Bikilanın ayağına olmur. Buna görə Bikila marafonda çarəsiz qalıb ayaqyalın qaçır. Və, həm çempion olur, həm rekordu qüırır.

Onun yalın ayaqla qalib olması Adidasa böyük zərbə vurur. Çünki Bikila Adidasın ayaqqabısını geyən 68 idmançıya qalib gəlmişdi.

Bax belə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.09.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

Səməd Vurğunla Rəsul Rzanın düşmənçiliyi, məncə, Vaqif Səmədoğlu və Anarın saxta və yalançı dostluğundan üstündür, onların mübarizəsi bunların saxta qardaşlığından yüz qat yuxarıda dayanır. İnanıram ki, yeni gələn ədəbi nəsil bütün bunlara həqiqi qiyməti verəcək. Mən gənc yazarların bunları çox gözəl tanıdıqlarını və qiymət verdiklərini görürəm. Daha onlar haqqında mənim nəsə yazmağıma ehtiyac yoxdur.

                                                 Əkrəm Əylisli, “Ədalət” qəzeti, 31 avqust 2005

Hər iki tərəfdən – dırnaq içində deyirəm: “səmədçilər”dən də, “rəsulçular”dan da onillərdir Anarla Vaqifin kəllə-kəlləyə gələcəklərini gözləyənlər var. Kənardan baxıb həzz almaq üçün. Görməyəcəklər. Olmayacaq bu. Çünki biz o tərbiyənin yiyəsi deyilik. Qəzetdə (əleyhimə) yazı çıxanda Anara dedim ki, o cür adamlara reaksiya vermək lazım deyil. Yazı müəllifinin istədiyi odur ki, sən ona cavab verəsən. Cavab verildi. Sonra ikinci, üçüncü yazı yazıldı. Və həmin müəllif öz istəyinə çatdı: yəni mən də varam.

                     Vaqif Səmədoğluyla müsahibədən. “Azadlıq” qəzeti. 20 iyul 1999

Əvvəla, Səməd Vurğunla Rəsul Rzanın yaradıcılıq mübahisələrini düşmənçilik kimi qələmə verən aravuranlar onların sağlığında da vardılar, indi də, göründüyü kimi, kökləri kəsilməyib.

İkincisi, dostluqda sədaqətin və etibarın nə olduğunu bilməyən, yeri gələndə də, gəlməyəndə də bütün dostlarını satan adamın, əlbəttə, saxta deyil, səmimi dostluq haqqında nə təsəvvürü ola bilər?

 Anar

Mən Əkrəm Əylisli haqqında bircə söz demək istərdim. Əkrəm Əylislinin kim olduğunu bilmək istəyirsinizsə, “Dəhnə”ni, “Ağ dərə”ni, “Adamlar və ağaçlar”ı oxuyun. Mən tanıdığım, mən sevdiyim Əkrəm Əylisli ordadır, televiziya ekranlarında gördüyüm Əkrəm Əylisli çox cılız bir varlıqdır.

                                   Vaqif Səmədoğlu, “Yeni Azərbaycan” qəzeti,2 may 2002

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.09.2025)

Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və İncəsənət"

Artıq sizləri xəbərdar etmişik, sentyabrın 26-dan 30-dək Bakıda 8-ci Türkiyə–Azərbaycan türk film günləri keçiriləcək. Tədbir sentyabrın 26-da Nizami Kino Mərkəzində qala gecəsi ilə açıq elan ediləcək.

Bəs builki film günləri nə ilə yadda qalacaq? Ondan başlayaq ki, tədbirin fəxri qonağı Türkiyənin tanınmış kinoaktrisası, “Yeşilçam”ın ulduzu və Türkiyə Prezidentliyi Mədəniyyət və İncəsənət Siyasəti Şurasının üzvü Hülya Koçyiğit olacaq. İlk dəfə Azərbaycana gələcək sənətkar qala mərasimində tamaşaçılarla görüşəcək. Açılışda Hülya Koçyiğitin baş rolu canlandırdığı məşhur “Gəlin” filmi nümayiş olunacaq.

Qala gecəyə “Savaşçı” serialının baş rol ifaçısı Berk Oktay, “Aşk Bağları” filminin aktyorları Anıl Altan və Duyğu Mercan, eləcə də tanınmış musiqiçi Arslanbek Sultanbekov qatılacaq. Həmçinin “Rafadan Tayfa”nın prodüseri İsmayıl Fidan, “Şımarık” filminin prodüseri Karina Mia Satlıkova və “Aşk Bağları” filminin prodüseri Qalip Güner də Bakıda kinosevərlərlə görüşəcəklər.

Film günləri Türkiyənin Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Kino Baş İdarəsi, Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi, Azərbaycan respublikası Kinematoqrafiya Agentliyi, eləcə də Türkiyənin ölkəmizdəki səfirliyinin dəstəyi ilə, Yerli Düşüncə Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə reallaşır. Layihənin əsas məqsədi iki qardaş ölkə arasında mədəni əlaqələrin möhkəmləndirilməsidir.

Onuda qeyd edim ki, filmlərin nümayişi ödənişsiz olacaq və tamaşaçılar 5 gün ərzində türk kinematoqrafiyasının seçilmiş nümunələrini izləmək imkanı əldə edəcəklər.

Buyurun, gedin, izləyin, həzz alın.

Şəkildə: Hülya Koçyiğit “Gəlin” filmində

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.09.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Mətanət Vahidin ədəbi tənqidə aid yazısı təqdim ediləcək.

Mətanət VAHİD

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

MÜASİR HEKAYƏ: GƏNC ƏDƏBİ SƏSLƏR VƏ ESTETİK AXTARIŞLAR

Çağdaş hekayə sürətlə yenilənən dünyanın mürəkkəb, dəyişkən reallıqlarını əks etdirən canlı mexanizm, yeni ifadə formaları və axtarışlara can atan dinamik prosesdir. Müasir hekayəçiliyimizdə hələ də “gerçək(çi)lik” axtarışında olan oxucuya rəğmən, bədii mətn həyatın ən dərin qatlarını, insan psixologiyasının gizli sirlərini yazmaq üçün daha çox absurda və fantastikaya üz tutur. Reallığa reallığın içindən deyil, uydurma bir mövqedən baxmaq, onu insandan qopararaq fərqli bir nəzərlə izləyib-dəyərləndirmək bədii mətnin prioritetinə çevrilir. “Ulduz” jurnalının mart sayında yer almış nəsr nümunələri gənclərin ədəbiyyata münasibəti və mövqeyini bu və ya digər dərəcədə ifadə edə bilir. “Hekayənin indiki zamanı”na ayrı-ayrı müəlliflərin timsalında müxtəlif mətnlər prizmasından nəzər saldıqda ümumi mənzərənin fərqinə varmaq mümkündür.

Əli Zərbəlinin qara yumor üzərində qurulmuş, sosial-psixoloji motivli, pritçavari “Qəhqəhə” hekayəsi kəndin reallıqları ilə yanaşı, bir ailənin faciəsi və ona münasibət timsalında usandırıcı yeknəsəqlik və rəngsizliyin içərisində bir damcı rəng axtarışıdır. Abbasın sonunu gətirən qəhqəhəsi hekayənin ilk cümləsindən təsvir edilən “can sıxıntısı”ndan qurtuluşdur, isterikadır, susduqlarını hayqırıb ölməkdir – kamikadzelikdir: “Usandırıcı yavaşlığın hökm sürdüyü vaxtlarda heyrətamiz olaylar yekrənglikdən və bezginlikdən çatlayan ürəklərə məlhəm olur, miskin həyatlara rəng qatır, sıxıntıdan köks ötürən fağırların dadına çatır. Bu gözlənilməz, sirli vaqiələrin kədərli, yaxud ürəkaçan olması o qədər də əhəmiyyətli deyil, əsas odur, bu hadisə rəvayətlər, fərziyyələr doğsun, gözləri təəccübdən bərəltsin, barmaqları ağızlarda qoysun”. Süjeti qeyri-adi, hətta absurd hadisə üzərində qurulan hekayədə adamın gülməkdən ölməsi  metaforadır. Hekayə xəbərlərin ildırım sürətilə yayıldığı və şayiələrin şişirdilib böyüdüldüyü, televiziya efirləri və sosial medianın ömrümüzə hakim kəsildiyi bu zamanın gərdişinə atılan gurultulu qəhqəhədir. Baş verən qəfil faciəyə deyil, ona yanaşmaya olan zərif ironiya mətn boyu hadisələri izləyir.

İnsanlara sehr, əhvalat, dedi-qodu edə biləcəkləri mövzu, situasiya – bir sözlə, “əyləncə” lazımdır. Bir hadisənin məntiqi izahı, qanunauyğun nəticəsi varsa, o gözdən düşür, şüuraltı olaraq həmin əhvalata min cür don geydirib ətrafına sirr pərdəsi çəkirlər. Abbasın “qeyri-adi, heyrət doğuran ölüm”ünü həkim Fətəliyev tibbi cəhətdən izah etsə də, kənd əhalisinə bu versiya maraqlı və cəlbedici gəlmədiyinə görə tez unudurlar. Əli Zərbəli bu hekayə ilə cəmiyyətə həqiqətin deyil, tamaşanın gərəkli olduğunu gülməkdən ölən Abbasa münasibət timsalında nümayiş etdirməyi, sosial motivi uğurlu bədii həll variantında təqdim etməyi bacarır.

Abbas “gülən ölü” kimi qayınatası Hafizi təəccübləndirir; hekayədə “Abbas, həqiqətən, ölüyə bənzəmirdi” fikri təkrarlanaraq onun başqa ölülərdən fərqliliyi təsvir edilir. Bu təsvirdən isə oxucu bir ölüdən daha çox, gülməyə hazırlaşan cavan oğlanı “görür”. Sonda “kopya atası” olan Nihadın hər qəşş edib güləndə anası Sənubərin ürəyinin düşməsi detalının hekayənin başlanğıcındakı cümlələri qapatması Əli Zərbəlinin mətnyaratma prinsiplərinə bələdliyindən xəbər verir.

Hekayənin uğursuz cəhəti isə zaman anlayışında, bir növ, qarışıqlıq olmasıdır. Həmçinin Sənubər və Abbas gənc ailə olsa da, müəllif onları vaxtsız “qocaldır” – davranış və nitqləri ilə yaşlarından xeyli böyük görünən bu obrazlar inandırıcı təsir bağışlamır. Başqa bir tərəfdən, absurd üzərində qurulan hekayədə bunlar gənclərin “qocalığı”nı vurğulamaq üçün müəllifin düşünülmüş seçimi də ola bilər.

Nadir Yalçının “İnsan məskən salır” hekayəsində müasir həyatın monotonluğu, tutqunluğu fonunda sadə bir əhvalatı izləyirik: iki köhnə tələbəlik dostu görüşür, içir, söhbət edir və ayrılır. Bu sadə süjetə müəllif keçmişin insanı necə formalaşdırdığını (həmçinin deformasiya etdiyini) və bəzən hər şeylə barışmaq məcburiyyətini sığdırır. Muradın “bazar ertəsi işləməməyi”, həftə başlayan kimi işdən yayınması həyatın planlı, bəlli strukturlu, ağır ritminə qarşı içində qorumağa çalışdığı azadlıq qığılcımı, bir növ, dünyaya qarşı passiv müqavimətidir.

“İnsan məskən salır” hekayəsində məkanı zaman və yaddaşa bağlı emosional təbəddülatlar idarə edir, formalaşdırır. Qəhrəmanların ruh halına uyğun olaraq öncə okean kimi “genişlənən” “Xəzər” kafesinin sonra “burulub-burulub bulanıq məkana” çevrilməsi hekayənin emosional yükünü cəmləşdirən ağırlıq nöqtəsidir. Adilin “şəxsi” olmasa da, etik sərhədi aşan sualı söhbətlə birgə məkanı da “dağıdır”; kafedəki okean illüziyası o anda çökür və yerini təkrar “zirzəmi”yə verir.

İnsanı içindən yeyən keçmişin yükü kimi, Murad yaddaşındakı travmatik xatirədən şahmatı körpüdən atmaqla azad olmaq istəyir, amma körpüyə qalxmaqdan qorxur.  Vaxtilə daha çox növbəti mərhələyə keçid, həyatla ölüm, ümidsizlik və yaşamaq arzusu arasındakı incə xətt, həyatın iztirablı labirintindən çıxış funksiyası daşıyan körpü indi artıq qorxuludur. Çünki daha intiharçını xilas edəcək diplomat qadın – bu şəhərin “uçurumdan qoruyan”ı yoxdur. Muradın körpüdən özünü yox, acı xatirəsini atmaq istəyi, kafedən çıxarkən zamanın fiziki olaraq dəyişməsi və sonda “şahmatı qucaqlayıb” evə tələsməsi həyatla barışıqlığın, bütün yükü ilə yaşamağa davam etmək məcburiyyətinin ifadəsidir. Fərdin və bütövlükdə cəmiyyətin psixologiyasını önə çəkən hekayədə intihara və sosial yadlaşmaya meylin səbəbləri işarır.  İnsanın mənəvi-emosional təkliyi və digər sosial-psixoloji məsələlər hekayənin ümumi atmosferi ilə həmahəngləşə bilir.

Bir neçə il öncə bizim qadın yazarların əsərlərindən bəhs edəndə ən çox şikayətləndiyim məqam dil problemi idi. Nədənsə əksər gənc qadın yazarlarımızın mətni məndə naşı tərcümə təəssüratı doğururdu. Mətanət Teymurlunun “İçimdəki yaddaş” hekayəsi də adından tutmuş, bəzi fikirlərin ifadəsinədək məndə natamamlıq, naşılıq hissi ilə müşayiət olundu. Məsələn, “Yaşıl ağacları gözləyən binalar kimi, hər şeyin üst-üstə düşməyi bir yana, xoşbəxt davranmaq ayrı bir uğur idi.”; “Dodaqlarımı araladım, amma səsim çıxmadı. Özümü eşitməzliyə vurdum. Bu, məni qorumaq üçün inkişaf etdirdiyim köhnə vərdiş idi. Yanımdakılar da "o heç kimlə danışmaz" və s. deyirdi. Elə danışıram ha! Sadəcə, sizə həsr edilmişdi bu tərəfim” kimi cümlələri bir neçə dəfə oxusam da, bunların hekayə cümləsi olduğuna özümü inandıra bilmədim.

         İkinci abzasdan sonra adaşım hekayənin ideyasını oxucuya sözbəsöz çatdırır: “Əbədi olmayan bu dünyada insanları axtarırıq.  Halbuki, sadəcə, sənət və elm əbədi qalacaq”. Qəhrəmanın daxili təlatümləri, sənət və gerçəklik arasında var-gəl edən ziddiyyətli düşüncələri, mənəvi tənhalıq duyğusu, onu özü qədər anlayacaq həmdəm arzusu, sosial mühitə uyğunlaşmaqla fərdi kimliyini qoruma mübarizəsi, sənətə yönəlməklə özünü ifadə etməyə çalışmaqla yanaşı, həm də həyata tutunma istəyi  monoloq və dialoqlar, bəzən gərəksiz uzadılan təsvirlər boyunca əks olunur. Yarımçıq qalan tablolar, bit(iril)məyən işlər onun daxili aləmindəki natamamlığı simvollaşdırır. Melodiyalar, işıq oyunları, təkrarlanan rəng detalları obrazların daxili aləminin təzahürü kimi ifadəsini tapır. Müəllif hekayədə dəniz metaforası, şəhərin bozluğu, pəncərədən süzülən işıq və qəhrəmanın tabloları vasitəsilə poetik təsvirləri ön plana çıxarmaqla məkan və əhvali-ruhiyyə arasında harmoniya yaratmağa çalışır.

          Təəssüf ki, bütün bunlar hekayənin bədii uğurunu təmin etmək üçün kifayət deyil. Ayrı-ayrı cümlələr üzərində dayanıb bu hekayənin bədii cəhətdən zəifliyini təsdiqləməyi artıq hesab edirəm. Yalnız bunu deyə bilərəm ki, bu mətni gənc müəllifin dilemmalarının proyeksiyası, iç səsinin ifadəsi və bu duyğularını bədii sözə çevirmək cəhdi ilə hekayə məşqi kimi qəbul etdim. Sənət onu qayğılardan və parıltıdan daha çox cəlb edərsə, əziyyəti qorxutmazsa, zamanla öz bədii təcrübəsindən öyrənərək səriştəli bir nasirə çevriləcəyinə ümid etmək olar.

Aysel Şıxlının “Sonsuzadək gülümsəyən uşaq” hekayəsi empatiya, sosial məsuliyyət, qeyd-şərtsiz sevgi, qayğı kimi məsələləri həssaslıqla qabartmaqla oxucunun hisslərinə toxunmağa çalışan ədəbi nümunədir. Hekayə oxucuya fərqliliyin fərqli sevilməyə layiqlik demək olmadığını, sadəcə, başqa bir növ gözəllik olduğunu anladır. Mətbuatdan izlədiyimiz qədərincə, 2024-cü ildə Mir Cəlal adına IV hekayə müsabiqəsində III yerə layiq görülsə də, bu mətndə məhz nəqletmə önə keçdiyindən, müəllif sözü danışan detalların səsini basdırdığından belə bir mövzudan gözlənilən təəssüratı ala bilmirik. Fikrimcə, hekayənin mesajlarının dialoqlarda bu qədər açıq şəkildə verilməsi mətnin bədii təsirini kölgədə qoyur. Hekayənin gedişatında qəhrəmanın xəstəliyi – angelman sindromu ilə bağlı informativ keçidlərin yer alması mətnin üslubuna çevrilir. Bu mətnarası keçidlər hekayənin axarına daha çox “qaynayıb-qarışsaydı”, içərisində “əridilsəydi”, mətnin xeyrinə olardı.

Yeri gəlib, qeyd edim: bəzən hekayənin  elə məqamı yetir ki, mətləb oradaca mabədə varmalı, bitməlidir, di gəl uzandıqca uzanır və sən artıq hekayəni oxumaqdan daha çox bitməsini gözləyirsən. Məncə, hekayə müəlliflərinin ən geniş yayılmış qüsurlarından biri hər şeyi yazıya almaqla çatdırmaq cəhdidir. Mətn nə qədər kompaktdırsa, əhvalat az sözün bətninə yığılır, sıxılırsa, mənalar genişlənir, dərinləşir. Əhavalatların az sözün bətninə yığıldığı mətnlər oxucu ilə gizlənpaç oynayır, “İsaq-Musaq quşu əfsanəsi” misalı “tapdın? Hələ yox” deyə axtarışa sövq edir – sədası bir yandan gəlir, “öz”ü başqa tərəfdən görünür. Bu cür uğurlu bədii mətnlər isə, təəssüf ki, çox yazılmır.

Uraqan Abdullayevin “Pianino” hekayəsində musiqi alətinin timsalında xəyalın nəğməsini eşit(dir)mək cəhdi, zərif duyğulara sədaqətin maddiyyatdan daha dəyərli olduğu təlqini maraqlı bir əhvalat, ağrılı bir xatirə əsasında çatdırılır. İstəyi böyüklər tərəfindən gözardı edilən uşaq üçün həyata keçməyən arzu yaşa dolduqca psixoloji zədəyə çevrilir. Əvvəlcə evdəki pianinoya toxunmaq yasağı zaman keçdikcə qəhrəmanın bir piano sahibi olmaq məqsədinə çevrilir. Atasının rahatlıq, məkan genişliyi düşüncəsi ilə pianinonu yeni ev sahibinə bağışlaması, övladının arzusu ilə hesablaşmaması onu çox məyus etsə də, istəyindən dönmür: yeni ev sahibi İlqarın qarşısına çıxıb pianinonu istəyir. Öz aləmində onu atasının “qəzəbindən” uzaq tutur, təhlükəsiz bildiyi əmisigildə “gizlədir”. Bir-iki həftə sonra isə əmisi arvadının pianinonu satdığını öyrənib sarsılır. Beləcə, qəhrəmanın arzusunun əlindən alınmasının, sonra da satılmasının hekayəsini oxuyuruq.

Təəssüf ki, əksər müəlliflər bütün diqqətlərini oxucuya maraqlı əhvalat nəql etməyə yönəltdiklərindən onun necə danışıldığına önəm vermirlər. Bir neçə kitab müəllifi olan gənc yazıçının, ümumiyyətlə, yaradıcılığı üçün xarakterik olan zə(r)if ironiya, lirik-sentimental ladlardan pafosa qədər “yüksəlmələr”, qəfil publisistik ahəngə köklənib bədii mətnin intonasiyasında xaric notlarda vurğular etmək haşiyələri “Pianino” hekayəsi üçün də keçərlidir.

Heyran Zöhrabovanın “Bir gün Səbinəgildə” hekayəsinin mövzusu diqqətə layiq olsa da, daha çox “hekayət” təsiri bağışlayır. Çünki müəllif situasiyanı göstərmək, obrazı təsvir etmək yerinə, izah etmək yolunu tutur: “Mirzə Həcər xalanın qaynı oğludur. O, şizofreniya xəstəliyindən əziyyət çəkir, el dilində desək, Mirzə dəlidir. Çox sakit və yaşının 30-dan yuxarı olmasına baxmayaraq, o, sözəbaxan, eynilə mülayim təbiətli bir uşaq kimidir. Heç vaxt heç kimi incitməzdi, məhz bu səbəbdən tanıyan hər kəs onu çox sevirdi. Zamanın çoxunu məhəllədəki uşaqlarla futbol oynamaqla keçirirdi. Həcər xala Mirzəni doğma balası kimi çox sevir, Sabirdən (Səbinənin həyat yoldaşı) ayırmırdı”. Bu ahəngdə davam edən hekayə boyunca müəllif daha çox informasiya verməyə, izah və şərhlər təqdim etməyə çalışır.

Ulucay Akifin “Gözlənilməyən bir qətlin tarixçəsi” hekayəsi kütlə psixozunu Süleymanın faciəsi fonunda nümayiş etdirməklə çoxqatlı sosial psixoloji kontekstlərə toxunur. Protaqonistin psixoloji dəyişikliyini göstərən detalların kifayət qədər əksini tapmaması, bəzən banallıq dərəcəsində açıq rəmzlərin yer alması ilə yanaşı, oxucu beynində yaranmış suala sonadək cavab arayır.

Hekayədə əsas diqqəti cəlb edən məqam Qabriel Qarsia Markesin “Gözlənilən qətlin tarixçəsi” əsəri ilə intertekstuallıq təşkil edilməsidir. Ulucayın hekayəsindəki qətl adındakı “gözlənilməz”liyə rəğmən, gözləniləndir. Süleyman otuz il öncə tərk edib getdiyi kəndinə ölmək üçün gəlir: “Süleyman çox yorulmuşdu. Həm də hiss eləyirdi ki, kəndə qayıtdığı üçün narahatdır. Bakıdan niyə qaçdığını unutmuşdu. İndi o problem eyninə də deyildi. Elə bil bu kənddən qıraqda heç həyatı olmamışdı. Bakıda yaşadığı otuz il elə bu kəndin həndəvərində fırlanmaq kimi bir şey idi onun üçün. Kəndə haqq-hesab çəkmək üçün qayıtmışdı...” Məqsədi tərk etdiyi kəndin doğmalığına sığınmaq olsa da, o doğma məkan artıq Süleymanı çoxdan yad bilib özündən atıb – kənd də onu tərk edib.

Markesin povestində Anxela ilə bağlı sirrin üstü açılmadığı kimi, Ulucayın hekayəsində də əvvəllər aralarından su keçməyən Hikmətlə Bəylərin qəfil düşmənliyinin səbəbi pazlın çatışmayan hissəciyinə dönür: “Uşaqlıqdan bir yerdə böyümüşdülər. Sonra nə oldu, nə olmadı, heç kənd camaatı da bilmədi, bir gecənin içindəcə qanlı-bıçaq oldular. Görəndə bir-birlərinə salam da vermədilər”. Hekayə bu sirrin ətrafında xeyli açıq sual qoysa da, məramı cavab deyil. Süleymanın qayıtdığı doğma kənddə hamı zəncirin bəndləri kimi bir-birinə bağlıdır, o bu halqada artıqdır, yaddır – düşməndir, Paşinyandır. Kolumbiyalı yazıçının əsərində qəsəbə sakinləri gözlənilən qətlə imkan verdikləri üçün günahkardırlarsa, Markesvari atmosferə bürünmüş Süleymanın kəndinin camaatı qətli özləri törətdikləri üçün suçludurlar. Bu faciə kənd sakinlərinin əyri güzgüsüdür. Markes əsərini, bir növ, qətlin sirlərini çözmək, əhvalatını nəql etmək üzərində qurursa, Ulucay, əksinə, qəhrəmanını addımbaaddım onu gözləyən sonun məkanına gətirib çıxarır.

Müəllifin əsl məramı nə ölümü, nə də səbəbini göstərməkdir: intertekst yaratdığı əsərin ideyasını öz mətninə “daşımaq”dır. Burada bizi maraqlandıran əhvalatın nə dərəcədə inandırıcı olub-olmaması deyil, müəllifin öz məramına nə dərəcədə nail ola bildiyidir. Hekayədə intertekstin “karnavallaşması” gerçəklərdən, reallıqdan uzaqlaşmaq məqsədi daşıyır. Mətn bizə bilinənlərin və fərdi şüurun inkarını təqdim edir – bütün şərtlər və məhdudiyyətlərdən arınmış, iyerarxiya və qanunların olmadığı bir vəziyyəti nümayiş etdirir.

          Gənc yazıçıların psixoloji mövzulara üstünlük vermələrinin əsas səbəbi müasir cəmiyyətin və fərdlərin psixososial stress içində olması və daxili konfliktlərinin artması ilə əlaqədardır. Xüsusən şəxsi kimlik axtarışı, uğursuz münasibətlər, bu fonda ailə və cəmiyyətə yadlaşma, depressiya və sosial təzyiqlər kimi məsələlər gənclərin yaradıcılığına daha çox yansıyır. “Ulduz”un mart sayında da hekayələrin əsasən psixoloji mövzuda yazıldığını izləyirik.

Şamil Həsənin mürəkkəb psixoloji qatlara malik, ekspressiv və vizual detallarla zəngin “Bağacıq” hekayəsinin qapalı, rütubətli otağın təsviri ilə başlaması oxucunu gənc qəhrəmanın əhvalına uyğun atmosferə kökləyir. Yarıyuxulu, xəstə gənc can sıxıntısından bağacıqlarla – böcəklərlə “əylənir” – onları öldürdükcə davranışlarını izləyir. Öldürüb yanaşı düzdüyü bağacıqlar çoxaldıqca gənc qəhrəman buna daha da aludə olur və etdiyi hərəkətdən, böcəklərin çarəsizliyindən zövq almağa başlayır. Hekayə gəncin içindəki passiv aqressiyanı bu şəkildə proyeksiyaladığını nümayiş etdirir. Birinci şəxsin dilindən nəql olunan mətndə gənc qəhrəman yuxudan oyanan kimi kefsiz olduğunu bildirir. Bu dilxorluğun səbəbi isə, özünün də qeyd etdiyi kimi, nə sətəlcəmdir, nə də pulsuzluq: “Mən gecəyarısı sayıqladığım vaxt bir yuxu gördüyümü xatırladım, görürdüm ki, qrosmeyster Kasparovla şahmat oynayıram, o, məni yarışda məğlub edir, sonra mənə bic-bic dodaqaltı gülümsəyirdi, çox əsəbiləşmişdim, yuxudan qışqıraraq ayılanda anamı başımı ovxaladığını, qaynar su uzatdığını gördüm. Doğrudur, gecə bunu sayıqlama kimi qəbul etdim, amma indi oyananda məndə kiməsə, nəyəsə qarşı ikrah yaratdığını hiss edirəm. Şahmatı hələ bir həftə bundan qabaq bir qız öyrətmişdi, o qızdan yaman xoşum gəlirdi, indi elə hiss edirəm ki, o, məni öyrədibsə, mən heç kimə məğlub ola bilmərəm”. Yuxunun təsiri və yəqin ki, ondan da öncə atasızlıq, maddi çətinliklər, şəraitsizlik səbəbilə içində baş qaldıran qəzəb hissi ilə bağacıqlarla qəddar davranır.

Böcəklərin ona dua etməsi, itaət göstərməsi qəhrəmanın komplekslərinə qarşı inkişaf etmiş hakimiyyət istəyi kimi təzahür edir. Bu xətt yuxu səhnəsində daha qabarıq şəkildə əksini tapır. Yuxuda bağacıqları özünə səcdə etdirən qəhrəmanın gerçəkdə də onlarla hakim-məbud münasibəti qurması artıq reallıqla xəyalın sərhədlərinin itməsi anlamına gəlir. Özünü aciz hiss edən qəhrəmanın altşüurunda qurduğu hakimiyyət modeli ondan daha acizlərə tətbiq olunur. Əslində, gəncin davranışlarında qəzəbdən daha çox sanki qisas yanğısı özünü göstərir: yuxuda məğlub olduğu erməni əsilli Kasparovdan, yoxsa yaşadığı həyatdan qisas aldığı sualı hekayədə açıq qalsa da, hər şeyin əvəzini böcəklərdən çıxdığı aydın görünür. Odur ki, əlavə olaraq “Əslində, mənim ürəyim sıxılırdı, kiməsə, nəyəsə qarşı naməlum hisslər keçirirdim, sanki qisas alırdım, bu hisslərə nə ad qoyacağımı da bilmirdim” cümləsi ilə hekayənin ideya xəttinə, bir növ, açıqlama gətirmək mətnin qüsurudur.

Ayxan Ayvazın “Banan qabığı” hekayəsi travmanın metaforik təsvirinə əsaslanan bədii psixologizm nümunəsidir. Mətnin adının eşitmə bənzərliyi ilə yanaşı, ideya yaxınlığı ilə də J.D.Selincerin məşhur, qısaca çox vaxt “Banan balığı” adlandırılan “Banan balığı üçün mükəmməl gün” hekayəsi ilə intertekstual əlaqə yaratdığını gözardı etmək olmaz. Amerikalı yazıçının əsərinin metaforlaşmanın “şərh düyünü” kimi çıxış edən başlığında əksini tapan erotik atmosfer Ayxanın hekayəsində də qabarıqdır. Selincerin qəhrəmanı Seemore çoxlu banan yeyən bir balığın çuxurda ilişib ölməsindən bəhs edir. Bu vəziyyət nəticədə ölümə və ya günahsızlığın itirilməsinə səbəb olan şirnikləndirici vasitələrlə (bananlarla) dolu bir həyatın metaforası kimi şərh edilə bilər. Selincerin hekayəsində banan balığı travmanın, psixoloji deformasiyanın və çıxılmazlığın bədii ifadəsinə çevrildiyi kimi, Ayxanın mətnində də banan qabığı travmatik yaşantının vizual simvolu kimi çıxış edərək sonda atılır. Bu mənada, ikincidə nikbin sonluğa daha çox ümid var.

Bəlli olduğu kimi, Selincerin hekayəsi psixoanlitik şərhlərdə fərqli interpretasiyalar qazanır. Dilrubanın davranışları da “Banan qabığı” hekayəsinin podtekstini nişan verir – o həm təcavüz qurbanıdır, həm də bu aktı xatrılamaqdan özünə məlum olmayan zövq alır: “Anamın qabağına yüyürdüm, əlindəkiləri alıb mətbəxə apardım və onda gördüm ki, bacım uzanıb, bananları da üstünə düzüb. Elə o an mətbəxə gələn atamla usta da bu mənzərəni görüb çaşdılar”; yaxud “Bacımın pal-paltarı, telefonu, çarpayısı da sarıya çevrilmişdi. Bütün günü öz-özünə danışır, arada bananları ilə oynayır, sonra uzun-uzadı pəncərədən çölə baxırdı”.

Bədii-estetik gücü həmçinin rəng simvolikasına əsaslanan hekayənin intermedial aspekti də diqqətəlayiqdir: rənglərin vizual sənətlərdəki psixoloji-assosiativ mənalarından istifadə edilməsi mətnə fərqli kontekst qazandırır. Qara və sarı rənglərin qarşılaşdırılması məzmunun məhz bu rəmzləşmə üzərindən ifadəsinə şərait yaradır. Sarı çox vaxt günəşi, istiliyi, enerjini, sevinc və nikbinliyi ifadə edir. Psixoloqun sarı rəngi “alternativ günəş” kimi tövsiyə etməsi də bu travmanı “işıqlandırmaq”, ağrını günəş metaforası ilə “yuyub” sağaltmaq cəhdidir. Psixoloji terapiyanın tərkib hissəsinə çevrilən sarı rəng hekayədə bütün simvolik mənaları ilə birgə emosional yük daşıyıcısı olmaqla yanaşı, ailənin ümidlərini təmsil edən estetik detal kimi hekayənin strukturuna hopur.

Orxan Həsəninin “Metro terminalının sevgisi” hekayəsi metafizik atmosferi və detallarla rəmzləşdirilmiş məzmunu ilə ölüm, reinkarnasiya, ruhun heç bir şəkildə yoxa çıxmayıb müxtəlif formalarda varoluşu kimi mövzular vasitəsilə sevginin əbədiliyini vurğulayır. Orxanın nəsrindəki gerçəklik absurdla reallığın, emosiyalar və qatı düşüncənin sərhədindəki “normal” həyat tərzidir. Bu hekayədə də iyirmi yaşında ölən qəhrəmanın metro terminalı kimi “zühur etməsi”, hiss və düşüncələri ilə birinci həyatını davam etdirməsi, hətta intiharı ilə belə öl(dürül)ən iyirmi yaşlı gənc oğlana bənzəməsi (“Məni kimsə itələdi, ancaq bilmirəm kim”) yaradıcı ruhun keç(ir)diyi transformasiyaları nümayiş etdirir.

Hekayəyə görə, yaradıcı fəaliyyət seçimdən daha artıq məcburiyyətdir. Başqa sözlə, ruhun azad seçimi cismin məhkumluğudur – mexaniki bədən içində həbs olunsa belə, bircə obyektə bütün dünyanı sığdırıb həyatın, varlığın timsalı kimi sevə bilir. Hekayənin əvvəlində uruqvaylı yazıçı, jurnalist Eduardo Qaleano və israilli Edqar Keretdən gətirilən nümunələrin proloq seçilməsi təsadüfi deyil. “Oğlum öldü və göyərçinə çevrildi” cümləsi “Metro terminalının sevgisi” hekayəsinin əsas ideya və məzmun xəttinin, bir növ, xülasəsini verdiyi kimi, mətn də Keretin hekayələrinin atmosferini xatırladır.

  Orxan Həsəni, demək olar, bütün nəsr əsərlərində olduğu kimi, bu hekayəyə də öz obrazını gətirir. Hekayənin sonunda püşkatma zamanı verilən cəza (“Orxan Həsəni! Siz bundan sonrakı həyatınızı dar otaqda, heç kimlə ünsiyyət qurmadan hekayə yazaraq keçirəcəksiniz”) yazıçı taleyinin hökmünə çevrilərək sənətin fəlsəfi konsepsiyasını özündə cəmləşdirir: darıxmaq, mexanikiləşmək, yaddaşlardan silinmək qorxusu ilə üz-üzə qalan qəhrəman və sənət vasitəsilə yaşamaq, nəfəs almağa çalışmağın simvolu kimi yaradıcı fəaliyyət, yazmaq aktı. Beləliklə, müəllifin obrazı burada (yalnız) avtobioqrafik element deyil, ümumiyyətlə, yazıçı taleyinin, sənətə məhkumluğun ifadəçisidir.

Lamiyə Məmmədovanın “Pişik” hekayəsi psixoloji nəsr nümunəsi kimi, valideyn-övlad münasibətləri, keçmişin silinməyən izləri və uşaqlıq travmalarının insanı tənhalaşdırdığını, hətta sərtləşdirdiyini əks etdirir. Qəhrəmanın emosional vəziyyəti və keçmişin xatirələrinin bu günlə paralel təqdiminə əsaslanan hekayədə bütün detallar psixoloji halın ifadəsinə xidmət edir. Uraqanın hekayəsində pianino ilə bağlı acı xatirələr Lamiyənin hekayəsində pişiklə bağlı travma kimi təzahür edir. İnsanın daxili boşluğu, yaralı keçmişlə üzləşmə  haqqında psixoloji hekayə kimi “Pişik” bədii məziyyətlərindən daha çox, arzusunun əlindən alındığı uşağın, illər öncəki davranışı üçün peşmanlıq duyan ananın əhvalatı ilə yadda qalır.

Həmid Piriyevin “Nəlbəkidə üzən kağız gəmilər” hekayəsi insan ruhunda keçmişə qayıtma ehtiyacını, dünyanı saf bildiyi dövrlərə duyulan həsrəti, zamanla dostluqların, doğmalığın və xatirələrin necə solduğunu ifadə edən, nostalji ilə bu gün  arasında uçulmaqda olan mənəvi körpünün təsvirini verən uğurlu bədii mətn nümunəsidir.

Hekayədə keçmişin xoş anları xəfif kədərlə xatırlansa da, bu nostalji idealizmdən uzaqdır – obrazlar da, münasibətlər də gerçək və təbii təqdim olunur. İtirilmiş dostluq, məhəbbət və zamanın amansızlığı qarşısında xarakterlərin sınması uşaq saflığının itməsidir. Nəsri detal və müşahidə ustalığı ilə fərqlənən Həmid Piriyevin bu hekayəsində də vağzal, paslanmış vaqonlar, karamel kağızlarından düzəldilən kağız gəmilər, nəlbəki içində üzdürülən uşaqlıq arzuları və s. kimi bütün  detallar mətnin emosional çəkisi ilə yanaşı, bədii-estetik məziyyətlərini artırır.

Uşaqlıq dostları Şəlpəqulaq, Merinos, Yam-yam, Əyripəncə zamanla həyatın sərt üzünə uduzmuş, fərqli yollarla məğlub olmuş insanlardır. Ləqəbləri uşaqlıq şirinliyi ilə yanaşı, xaraker xüsusiyyətlərinə, bəlkə, bir az sonrakı aqibətlərinə də ironik işarədir. Vaxtilə “vaqon üstündə oynayan” uşaqların həyat relsləri artıq tamamilə ayrı-ayrı istiqamətlərə getmiş, biri türməyə düşmüş, digəri bıçaqlanaraq ölmüş, başqaları isə gündəlik yaşam savaşında itib-batmışdır.

“Nəlbəkidə üzən kağız gəmilər” xatirələrin bu günə proyeksiyalanmasının hekayəsidir – başlanğıcla son, uşaqlıqla yetkinlik arasındakı əlaqənin qırılmazlığı barədə, uzatsan, roman olacaq mətn hər şey haqında heç nə kimi görünən boşluğun əks-sədasıdır. Mətnin estetik işarələrinin birləşdirdiyi yol xəritəsi boyunca hərəkət edən karamel kağızlarından hazırlanmış gəmilər  uşaqlıq arzularının dar çərçivələrdə əriyib yox olduğunu, böyük sualara açılmadığını göstərən detal olmaqla yanaşı, keçmişin yalnız xatirələrdə qaldığını, geridönülməzliyini də incəliklə vurğulayır.

Furqanın “Onun meyvəsi” hekayəsində döyüşdə ayağını itirmiş bir qazinin yaşantıları üzərindən fiziki və psixoloji travmanın poetik-estetik ifadəsi yaradılır. Mətnin bədii gücü vizual detallar və simvolik obrazlara əsaslanan təsvirlərdədir. Qazinin ayağının yerində minaatan lüləsini görməsi, Cəbrayıl torpağında ağac kimi basdırdığı ayağının yuxularında çiçək açıb meyvə gətirməsi və meyvənin tennis topuna çevrilməsi detalları travmanın şüuraltında və yaddaşda aldığı formanın ifadəsi kimi vizuallaşır.

Jalə İslamın “Bizi ayıran yollar bir gün qovuşduracaq…” mətnini gənc müəllifin hekayə məşqi hesab etmək olar. Məcburi seçim və qərarlara boyun əyməyin insanın həyatında doğurduğu fırtınaları əks etdirən bu mətn valideynləri tərəfindən sevilməyən Araz və Vladimirin timsalında bədbəxt övlad nümunəsini nümayiş etdirir. Valideynin sevgisizliyi və məsuliyyətsizliyinin səbəb olduğu travmatik münasibətlər, övladın yaddaşında, xarakter və davranışlarında ömürlük iz qoyan zədələr aparıcı xətt olsa da, bunlar mətndə uğurlu bədii həllini tapa bilmir. Hekayə daha çox publisistik ahəngdə, xüsusən televiziya seriallarının hissolunan təsiri ilə və bir az da hibrid dil və ahəngdə yazılıb: “Amma evdə əgər bir nəfər xoşbəxtdirsə, bu o demək deyildir ki, hər kəs xoşbəxt və bəxtiyar olmalıdır. Belə bir qanunun olduğunu düşünmürəm. Digər otaqda uzun müddətdir ki, yataq xəstəsi olan nənəsinin onların gedişindən xəbərdar olduğu gündən etibarən göz yaşları dinmirdi. Oğlunun ölümündən sonra ona tək dayaq olan ailə üzvləri də bu yaşlı qadını tərk edib gedirdi... İnsanlar həyatda bəzən seçim etmək məcburiyyətində qalırlar. Araz anlamışdı ki, nənəsi də bu seçimin qurbanıdır. Anasının düşüncəsiz seçimi onun içinə dərin duyğuların kök salmasına səbəb olmuşdu. Yaşanmış bəzi hadisələr bizi düşünməyə sövq edir. Əgər mən onun yerində olsa idim, nə edərdim? Ya da qarşımdakının seçim şansından biri də mən olsa idim, mən də qurban olardımmı?” Müəllif səsinin önə keçdiyi bu mətndə ideya cəlbedici olsa da, onun hekayə kimi alındığını demək olmur.

          Beləliklə, tanış olduğumuz bu mətnlərdə müşahidə edilən tənhalıq, sosiallaşma problemi, mənəvi deqradasiya, aqressiya, mənasızlıq hissi və depressiv ovqat təkcə fərdi yaşantının deyil, həm də bütöv bir nəslin ruh halının ədəbi ifadəsidir. Gənclərin hekayələrində bədii məkanın konkretlikdən çıxaraq rəmzi səciyyə daşıdığını, zaman anlayışının nisbiləşdiyini, ovqatın əhvalatın önünə keçdiyini, metaforik qatın zənginləşdiyini, dilin daha çox canlı danışıq tərzinə uyğunlaşdırıldığını izləyə bildik. Konkret nümunələr əsasında ümumiləşmiş bu qənaətlər gənclərin ədəbiyyatda yeni söz deyə bilməsələr belə, fərqli tərzdə demək, yazmaq istək və iddialarına diqqət çəkir. Gənclər tamamilə banal mövzulara, adi situasiyalara qeyri-standart bucaq altında baxmağa meyillidirlər; bu, bədii mətndə fərqli süjet, obrazlar və ideyalarla ifadəsini tapır. Bacardıqca forma və məzmunla bağlı eksperimentlər etməyə çalışırlar.

          Gənclərin süjet xəttində kəskin dönüşlərlə xarakterizə olunan hekayələri dinamikası etibarilə çevikdir. Bir çox müəlliflərin mətnindən mütaliə bazası görünməkdədir. Xüsusən dünya ədəbiyyatından məşhur müəlliflərin üslubundan tam və ya qismən təsirlənməklə yanaşı, bunun bazasında öz fərqli səslərinin olmasına da çalışırlar. Həmçinin  gənclərin bir qismi əsərlərində fəlsəfi-psixoloji analizlər aparıb qəlib cavablar təqdim etməyi sevir. “Ulduz” jurnalının mart sayında yer almış hekayələrin timsalında izlədiyimiz qədərincə, gənclər ədəbiyyatın estetik sərhədlərini müəyyən etməyə, öz dil və üslub xüsusiyyətlərini formalaşdırmağa can atırlar. Bu prosesdə kimin nə dərəcədə uğurlu olduğunu isə zaman  göstərəcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.09.2025)

İlqar İsmayılzadə,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, AJB və AYB-nin üzvü, «Ədəbiyyat və incəsənət» portalının Cənub təmsilçisi

Bu təqdimat yazısında tarixi abidələr, pəhlivanlar və şəhidlər diyarı olan, eyni halda Odlar Yurdu Azərbaycanın poeziya paytaxtı kimi tanınan doğma Cəlilabad rayonundan bir mütəfəkkir yazıçı-şair barədə danışmaq istəyirəm. O isə Aqşin Yenisey adı və imzası ilə ölkədə və ölkə hüdudlarından kənarda tanınan dəyərli və fəxarətli həmyerlimizdir.

Aqşin Yenisey: 05 sentyabr 1978-ci ildə Azərbaycan Respublikası, Cəlilabad rayonunun Boyxanlı kənd inzibati ərazi dairəsində yerləşən Şötüklü kəndində bir sadə və zəhmətkeş ailədə dünyaya göz açıb. Orta məktəbi doğulduğu kənddə oxusa da yeniyetmə yaşlarında ikən Bakı şəhərinə köçmüş və paytaxtda məskunlaşmışdır.

Bakı Dövlət Universitetinin coğrafiya fakültəsini bitirib. Azad Yazarlar Ocağının üzvü olub. İki dəfə ailəli olan həmyerlimizin iki oğlu var.

Yeniyetmə illərindən etibarən ədəbiyyat və xüsusilə də poeziyaya maraq göstərib. İlk şeirlərini gənc yaşlarında yazmağa başlayıb və tezliklə öz fərdi üslubunu formalaşdırıb. Onun əsərlərində klassik və çağdaş elementlər bir araya gəlir.

İndiyədək öz bədii yaradıcılıq nümunələri ilə müxtəlif jurnallarda, qəzet və ədəbi tədbirlərdə fəal iştirak edir. O, bu fəaliyyətləri sayəsində ədəbiyyat aləmində tanınmağa başlayıb. Onun şəxsi təcrübələri və həyat yolu, yaradıcılığında öz əksini tapır. Belə ki, şəxsi həyatı və yaşantıları onun şeirlərində tez-tez hiss olunur.

Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, Aqşinin ədəbiyyat sahəsində daşıdığı "Yenisey" təxəllüsü Yenisey çayı hövzəsindən tapılan, eyni halda qədim türk svilizasiyasına aid olan abidələrlə bağlıdır.

Aqşin Yeniseyin poeziyasında insanın daxili aləmi, cəmiyyətlə münasibətlər, sevgi, yalnızlıq, azadlıq, həyat və ölüm kimi universal motivlər əsas yer tutur. O, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış və görkəmli nümayəndələrindən biridir. Onu sadəcə Azərbaycanlı yazıçı, şair və publisist olaraq təqdim edib ötmək olmur. Çünki Aqşin Yenisey öz fərqli imzası, dərin düşüncəsi və baxış bucağı ilə həm də bir mütəfəkkir və sosioloq kimi təqdim edilə bilər. Çağdaş Azərbaycan poeziyasının önəmli nümayəndələrindən biri olaraq öz orijinal üslubu və fəlsəfi dərinliyi ilə milli ədəbiyyatda xüsusi mövqeyə və imzaya sahibdir.

200-ə yaxın məqalənin, xüsusilə də bir çox şeir, hekayə, satirik və publisistik yazıların müəllifidir. İndiyədək müxtəlif media resusrlarında (qəzet, jurnal və internet portallarında, eləcə də telekanallarda) yayımlanan şeir, hekayə, məqalə və müsahibələrindən əlavə aşağıdakı kitabları işıq üzü görmüşdür:

1. "Unutmaq sözünün şəkli", Bakı: 2002;

2. "Sizin eradan əvvəl", Bakı: "Qanun" nəşriyyatı, 2005;

3. "Cənnətdə terror aksiyası", Bakı: "Qanun" nəşriyyatı, 2009;

4. "Yüz qırx yeddi dənə sən", Bakı: "Qanun" nəşriyyatı, 2013;

5. "Məbədin sükutu", Bakı: "Qanun" nəşriyyatı, 2013;

6. "Tarix və Tale", Bakı: "Teas Press" nəşriyyatı, 2019...

Əslən doğma yurdumuz Cəlilabadda doğulub boya-başa çatsa da, respublika və ölkə hüdudlarından kənarda öz imzası ilə tanınan, həm də geniş oxucu kütləsi qazanmış görkəmli yazıçının indiyədək bəzi əsərləri türk, gürcü və fransız dillərinə tərcümə və çap edilmişdir. Hal-hazırda isə ədəbi yaradıcılıqdan əlavə, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi və Daha TV-nin birgə layihəsi olan “Fikir vaxtı” verilişinin eksperti kimi çıxış edir...

Son olaraq doğma elimizin və eləcə də çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının  fəxarətlərindən olan mütəfəkkir yazıçı-şair Aqşin Yenisey bəyə uzun, sağlam və mənalı-məsud ömür, ailə xoşbəxtliyi və yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.09.2025)