İlhamə Məhəmmədqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Uluslararası Aktivist Sənətçilər Birliyinin, Sumqayıt Dövlət Rəsm Qalereyasının və Əli Kərim adına Sumqayıt şəhər Poeziya Klubunun birgə təşkilatçılığı ilə Sumqayıt şəhərində “Sənətin Qardaşlıq Rəngi” adlı simpozium təşkil edilib.

Öncə müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin banisi Heydər Əliyevin və şəhidlərin xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edillib, Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Respublikasının  Dövlət Himnləri səsləndirilib. 

Tədbiri giriş sözü ilə açan Əli Kərim adına Sumqayıt şəhər Poeziya Klubunun direktoru şair İbrahim İlyaslı qonaqları salamlayaraq rəsm sənəti üzərindən Türkiyə və Azərbaycan arasında bir körpü qurulmasının həm dərin məna, həm də tarixi əhəmiyyət daşıyan bir fəaliyyət olduğundan, İncəsənətin müxtəlif növlərində müştərək layihələrin həyata keçirilməsi ilə xalqlarımızı bir-birinə daha da yaxınlaşdırmasından danışıb.

Uluslararası Aktivist Sənətçılər Birliyinin Azərbaycan təmsilçisi Nəvai Metin və türkiyəli rəssam Elif Şahin Altunkaya, Sumqayıt Dövlət Rəsm Qalereyasının direktoru Ellada Həsənova, AYB Sumqayıt bölməsinin sədri Gülnarə Cəmaləddin, yazıçı-jurnalist Eyruz Məmmədov, yazıçı, dramaturq, kulturoloq Hafiz Ataxanlı və digər rəssam, şair və yazıçıların çıxışlarında yaradıcılığın gücünün təbliğat vasitəsi olaraq sülhə, Türkiyə-Azərbaycan qardaşlığına əvəzsiz xidmət etdiyi, töhfə verdiyi vurğulanıb. Bir millət, iki dövlət sloqanının, Turan ideyasının sarsılmaz türk birliyi üçün böyük zəmin olduğu ifadə edilib. Həmçinin belə uğurlu sənət mübadilələrini mütəmadi şəkildə gerçəkləşdirmək arzusu dilə gətirilib.

Tədbirdə dekorativ-tətbiqi sənət ustalarının əl işləri nümayiş olunub.

Sumqayıt Musiqi Kollecinin kollektivi musiqi nömrələri ilə çıxış edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.01.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Şəhidlərin hər biri bizə əzizdir. Hər birinin bir qəhrəmanlıq hekayəti var. Elə bu gün doğum günü olan Azad Hümtovun da. 

Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin baş leytenantı Azad Hümbətov 24 yanvar 1996-cı ildə Bakıda doğulub. Bəli, sağ olsaydı bu hün 29 yaşını qeyd edərdi. 

Əslən Göyçə mahalının Aşağı Şorca kəndindəndir.

2013-cü ildə Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbinin tank bölüyü ixtisasına daxil olmuş, 2017-ci ildə həmin məktəbi leytenant hərbi rütbəsi ilə bitirmişdir. Təyinatı üzrə elə həmin ildən Füzuli rayonunun Horadiz şəhərindəki N saylı hərbi hissədə öz vəzifəsinə başlamışdır.

2018-ci il "Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi" münasibətilə keçirilən hərbi tədbirdə ön sırada bayraqdar vəzifəsini daşımışdı. Bundan sonra o "Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi (1918–2018)" yubiley medalı ilə təltif olundu.

Hümbətov peşəkarlığını artırmaq üçün Bakıda yerləşən Silahlı qüvvələrin təlim və tədris mərkəzində 45 gün müddətində zabit heyətinin təkmilləşdirmə kursunu keçərək baş leytenant rütbəsi almışdır. 

Füzuli, Qubadlı, Laçın istiqamətlərində gedən döyüşlərdə iştirak etmişdir. 27 oktyabr 2020-ci ildə Laçın uğrunda gedən döyüşlərdə şəhid olmuşdur. İkinci Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur.

Allah rəhmət eləsin.

Amin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzet” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə tənqidçi, millət vəkili Elnarə Akimovanın yazısı  təqdim edilir. 

Tehran Əlişanoğlunu necə təqdim etsəm düzgün olar? AMEA-nın müxbir üzvü, şöbə müdiri, ədəbiyyatşünas alim... Nədənsə mən onu daha çox tənqidçi statusunda qəbul edirəm. Ona görə yox ki, bu gün də "əlindədir yenə qələm"! - rəhbərlik etdiyi Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsində keçirdiyi kitab müzakirələrində səbatlı, əsaslı fikir və mülahizələri ilə tənqidçi kimi mötəbər kürsünü heç kimə güzəşt etmədiyini sərgiləyir. Həm də ona görə ki, olduğu bütün çevrələrə, cızdığı dairələrə, təmsil etdiyi instansiyalara baxmayaraq, Tehran Əlişanoğlu özü də özünü məhz bu sahədə rahat, "evin yiyəsi" kimi hiss edir. Niyə də yox? Buna hamıdan çox haqqı çatanlardandır Tehran Əlişanoğlu! 1990-cı illərin ədəbiyyatının, akademik Nizami Cəfərov demiş, "kimisinin cəmiyyətə, kimisinin siyasətə üz tutduğu" ən gərgin, ən dramatik zamanında bu sahəni ölməyə qoymayanlardan, yükünü çəkənlərdən oldu Tehran müəllim.  Poeziyadan yazdı, əsrdən doğan nəsrin poetikasına vardı, dramaturgiyanın problemlərini aktuallandırdı, ədəbi mühit qovğalarının daim içində oldu, cari məsələlərin heç bir nüansından yan keçmədi. Klassikanı çağdaşlığa daşıdı, çağdaşlıqda modern tendensiyaların izini aradı, sənəti psevdosənətdən, peşəkarı diletantdan ayırmaqda təcrübəsi, biliyi, düşüncə və zəka arsenalı ilə iştirak etdi. 1995-1997-ci illərdə "Press-fakt" qəzetindəki "Ədəbiyyat söhbəti", 1996-1998-ci illərdə "Ədəbiyyat qəzeti"ndəki "Məqamlar", 1998-1999-cu illərdə "Rezonans" qəzetindəki "Gündəlikdən", 2000-2001-ci illərdə yenə "Ədəbiyyat qəzeti"ndəki "Tənqidçinin dəftərindən", 1999 və 2002-ci illərdə "Bizim əsr" qəzetində  "Tənqid meridianları", "Polemik" və "Tənqid" sırasından olan məqalələri, "Ekspress" (1999) və "Yeni Azərbaycan" (2003) qəzetində silsilə yazıları,   "Həftəiçi" qəzetindəki məsul olduğu ədəbiyyat səhifəsi, yaradıcısı olduğu, Azərbaycan ədəbi internetinin əsasını qoyan "YeniSi" www.yenisi.net saytı (2002),  təsis etdiyi "Tənqid.net" jurnalı (2006), müəllifi olduğu monoqrafiyalar, kitablar, dərsliklər,  habelə yüzlərlə məqalələr...

Ustad Yaşar Qarayev yazırdı ki,  "tənqid - ədəbiyyata məhəbbətin adıdır"! Həqiqətən belədir. Bunu bu peşənin içində olmadan anlamaq mümkün deyil. Tənqidçisənsə çariliyi də izləməlisən, yenilikləri də zamanında duyub dəyərləndirməlisən, habelə üstünə yağan qınaq və ittihamların predmeti olmaq əzabına da qatlanmalısan. İçində ancaq böyük məhəbbət gəzdirənlər yolundan sapmaya bilir. Tehran Əlişanoğlu tənqidin təkcə yükünü çəkənlərdən yox, həm də təəssübünü çəkənlərdən olub. Onun "Rezonans" qəzetində  bir zaman ədəbi mühitdə olub, geri çəkilən tənqidçilərlə müsahibələrini xatırlayıram. O müsahibələr 1980-90-cı illər ədəbi tənqidinin keçdiyi yolun mənzərəsini görmək üçün necə böyük material verirdi. Yaxud "Bizim əsr" qəzetində ədəbiyyat tariximizin elə bir dövrü, şəxsiyyəti, prosesi yox idi ki, Tehran müəllim bunları elmi-nəzəri analizin predmeti etməsin. Həm də yeni dövrün reallıq və meyarları müstəvisindən. Ədəbiyyat tarixi bu yazılarda həm yeni epoxanın yanaşması ilə nəfəs alır, dolğunluq qazanır, həm də onun tənqidçi düşüncəsinin nəzəri və xronoloji hüdudlarını, bu hüdudlara məxsus geniş və qlobal vüsəti meydana qoyurdu. Yəni, o illərdə Tehran müəllim ancaq yazmadı, həm də maarifçi bir missiyanı üzərinə götürdü. Bu missiyanın mötəbərliyi bu gün "Tənqid.net" jurnalının saylarında yetərincə dolğun əks olunur. Əslində "Tənqid.net" jurnalının özü də bizim elmi-nəzəri düşüncədə maarifçi missiyanı gerçəkləşdirən mətnlər toplusudur. Müstəqillik dönəmindən bu yana mən xüsusilə, klassika, modernizm, postmodernizm sənət cərəyanlarını ardıcıl, sistemli diqqətdə saxlayan, həqiqi ədəbiyyatın yönünü, izini nişan verən ən yaxşı çalışmaları jurnalın içinə cəm edib mənzərə yaradan "Tənqid.net"dən yaxşı məxəz, qaynaq tanımıram.  

Qəribədir, 1990-cı illər ədəbiyyatımızda daha çox boşluq mərhələsi, keçid dövrü kimi səciyyələnir. Amma görünür, boşluq mərhələsi kimi xarakterizə olunan bəzi dövrlər şəxslərin yaradıcılığında ən məhsuldar dövrü hasilə gətirir. Necə ki, Tehran Əlişanoğlunun həmin dövrdə yazdığı məqalələrə, ordakı ümumiləşdirmə və müşahidələrə nəzər yetirəndə bu qənaət hasil olur. Çünki Tehran müəllim ən çətin, ən kritik məqamlarda boşluğun özünü tədqiq predmetinə çevirdi, nəzəri bazası ilə meydana girib prosesi canlandırmağa müvəffəq oldu. "Analiz yazıları"! Bu yazılarda milli ədəbi-bədii fikrin tarixi inkişafına xas olan qanunauyğunluqlar tənqidçinin nəzəri marağının əsas hədəfində olan amil kimi mənalanırdı. Tehran Əlişanoğlu ədəbi-ictimai-fəlsəfi fikrimizin yeni inkişaf mərhələsində yalnız müasir ədəbiyyatımızın bütün cərəyanlarını və yaradıcılıq metodlarını təhlil etmir, həmçinin bu yeniliklərdə Azərbaycan klassiklərinin, milli folklor bazasının gücünü arayır, rus, Avropa və Şərqlə olan fikir əlaqələrini üzə çıxarmağa çalışırdı. Bu yazılarda milli ədəbi keçmiş elmi-nəzəri inkişafın yeni mərhələsində nəzərdən keçirilir, yeni epoxanın başlıca yaradıcılıq prinsipləri olan modernizm, postmodernizm  cərəyanlarına münasibət konseptual nəzəri fikrin və elmi-filoloji strukturun təməli üzərində şərhini tapırdı. Xüsusilə, 90-cılar, 2000-cilər ədəbi nəslinin ədəbiyyata qatdığı - davalarından tutmuş mətnlərinə qədər hər şey tənqdiçinin o dövr yazılarında mənalanır, ümumiləşir, yenilik adı ilə iddia edilənlərin doğru istiqaməti müəyyənləşdirilir və əsaslandırılırdı.  Bu gün həmin məqalələr dövrün tərcümeyi-halının oxunmasında böyük və güclü bir arsenalı təşkil etməklə bərabər, Tehran Əlişanoğlunun özünün də alim, tənqidçi tərcümeyi-halının ən şərəfli, ən qaynar dövrünün qaynağı kimi dəyərlidirlər. 

Müəllifin bu dövr ərzində çap edilən yazılarında ədəbiyyat tarixçiliyi, realizm, romantizm, ənənə və novatorluq, irs və varislik kimi ədəbiyyatımızın köklü nəzəri problemlərindən tutmuş çağdaş prosesimizin inkişaf meyllərinin öyrənilməsinə, cari bədii təsərrüfatın təhlilinə qədər yeni kontekstdə yanaşma, fərqli baxış bucağı nəzərə çarpır. Sonralar, zaman etibarilə daha öncələrə, "Press-fakt" qəzetindəki "Ədəbiyyat söhbəti" başlıqlı ədəbi-tarixi esselərin çap olunduğu 1995-1997-ci illərə gedib çıxan yazılarını 2020-ci illərdə "Alatoran" yayınlarında kitab kimi çap elədi Tehran müəllim. Həm də elə T.Mustafayi adı ilə. Nədən məhz T.Mustafayi? Tənqidçinin şərhində oxuyuruq: "T.Mustafayi bir obrazdır. Bunu mən yaratmışam. Necə ki, Məhəmməd Füzuli - Məcnunu, Migel de Saavedra Servantes - Don Kixotu. Məqsəd nədir; guya T.Mustafayi dağılmış, dağınıq vəziyyətdə olan ədəbi prosesin strukturunu, layihə üzrə, kərpic-kərpic bərpa edəsiymiş. Yəni təkbaşınamı?" 

Tənqidçinin iddiası yerində idi. 1990-cı illəri - keçid dövrünü xarakterizə edən bu gərgin, dramatik, xaotik dönəmin ədəbi prosesi o qədər ağır idi ki, meydanda olan azsaylı tənqidçinin fəaliyyəti bir ordunun işini görməyə bərabər idi. Tehran Əlişanoğlunun kitabı da məhz "1990-cı illərdə böyük epoxal sınmalar içrə olan milli ədəbiyyatın iç durumunu təsvir və tərənnüm etmək cəhdi"dir. Əsər boyu - bütün tarixi ədəbi-nəzəri təcrübəni mənimsəməklə yanaşı, sənət kriteriyaları, bədii zövq və dünyagörüşü, eləcə də dəyərləndirmə prinsipləri baxımından, istər yeni rakursdan araşdırdığı klassik mətnlərə, istərsə də müstəqilliyin ilk dönəmlərinin ədəbi proseslərində gedən yeni təmayül və axtarışlara kongenial olan müəllif - obraz danışır. Öz imkanlarını tükətməkdə olan milli ədəbi-nəzəri fikrin yeni metodoloji prinsiplərə, təhlil və qiymətləndirmə üsullarına ehtiyac duyduğu 90-cı illərdə ərsəyə gələn bu söhbətlər iki uğurlu cəhəti özündə ehtiva edir: yeni epoxanın bəxş etdiyi azad, müstəqil, ədəbiyyat haqqında ehkamsız, buxovsuz mühakimə səriştəsi və müasir dünyanın ədəbi-nəzəri fikri kontekstində düşünmək və milli dəyərlərə bu zəmində nəzər yetirmək meyli, məsələlərin dünya ədəbiyyatı kontekstində dərki, "çağdaş Dünyayla, Zamanla ayaqlaşmaq ideyasının təzə təzahürü" ki, kitabın bütün estetik platforması bu iki qayənin, xəttin üzərində qərarlaşır.

Bir məqamı da xüsusi vurğulamaq istəyirəm. Tehran Əlişanoğlunun qələmində mətn bölünməyib. AYB-Alatoran, yaşlı-cavan, ənənəvi-avanqard, klassik-novator - meydanda mətn adına predmet olubsa, bu bölgülərə yer qalmayıb. Əsas qayə yaradıcı prinsipiallıqla dəyər və meyarları müəyyənləşdirmək, üzə çıxarmaqdırsa burda xırda maraqlar deyil, ədəbiyyatşünaslıq elminin təcrübə və bilikləri danışıb.

*

Hər alimin ədəbiyyatşünaslıqda vizit kartı sayılacaq tədqiqatı olur. "XX əsr Azərbaycan nəsrinin poetikası" monoqrafiyası Tehran Əlişanoğlunun alim obrazının, onun hermenevtik çalışmalarının bəhrəsidir. Bu kitab nəsrimizin konseptual dərki, sistemli öyrənilməsi istiqamətində mühüm addımı ifadə edir. Elmi-nəzəri səviyyəsi, mütaliə genişliyi, faktoloji zənginliyi ilə seçilən "XX əsr Azərbaycan nəsrinin poetikası" monoqrafiyası həm bütün dövrlərin, həm də böyük mənəvi, milli-əxlaqi və bədii yaddaşın nəsr əsərləri kontekstində açılması, dərki baxımından tutarlı material verir. 

Müstəqillik dönəmindən sonra meydana çıxan bu tədqiqatda nəsrin mövzu və problematikası ilk dəfə olaraq, bu qədər dolğun və konseptual səciyyədə, həm "Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbi ənənələrinin gəlişməsi", həm də ümumdünya nəsri kontekstində araşdırılır. "Azərbaycan nəsrinin yaddaşında klassik poetik irs, klassik ədəbi təfəkkür genetik olaraq yaşasa da, çağdaş Azərbaycan nəsrinin formalaşması tədricən, yeni dövr mədəniyyəti daxilində, XVIII-XIX əsrlərdə baş verən ardıcıl estetik-janr çevrilmələri ilə gəlir", - yazan tədqiqatçının baxışında tarixi trayektoriya mərhələli şəkildə  - XX əsrin əvvəllərində yaranmış nəsrə, daha sonra 20-50-cu illərə, daha sonra yeni nəsr hadisəsi olmaq baxımından 60-80-ci illərin prozası müstəvisinə adlayır. Müəllif tarixi-müqayisəli müstəvidə təhlilə geniş imkanlar yaradaraq - cəmiyyət, mənəviyyat, məişət, psixoloji durum mənasında - elə bir məqam qalmır ki, milli nəsrin lokal təzahürlərinə qədər enərək problemi incələməkdən yan keçməsin.  

Monoqrafiyada daha mühüm cəhət, nəsrdə insan ruhunun aranması ilə bağlı meylin ən üst sırada qərarlaşmasıdır. Bu, artıq sovet şablonlarından, sosialist realizmin ikili yanaşmasından tam arınmış, sırf estetik mündəricə ilə yazılan tədqiqatdır. "Dəyişən dünyanın insanı"! Müəllifin "X.Orteqa - i-Qasset"in 1930-cu ildə yazdığı "Roman haqqında düşüncələr" əsərindən sitat çəkdiyi "yeni insanın özü ilə bahəm gətirdiyi yeni spontan dəyərlər sistemi həm də elə bu insanın məzmununu təşkil edir" - qənaəti tədqidat boyu aktuallığını qoruyan problem kimi müxtəlif dövrlərin nəsr nümunələrində şərhini tapır. 

*

2018-ci ildən Tehran Əlişanoğlunun tərcümeyi-halında yeni bir estetik dönəm başlayır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin ədəbiyyatdakı obrazını elmi-nəzəri düşüncənin predmetinə çevirmək, bu böyük liderin gördüyü işlərə dəyər vermək! Əslində, bu dəyər amilinin əsası alimin 2005-ci ildə yazdığı "Azərbaycan, Azərbaycan" elmi-publisistik oçerkində qoyulmuşdur. Fikir həyatımızda qiymətini hələ lazımınca almayan bu kitab milli dövlətçilik ideyasının tarixini izləmək, milli düşüncəyə söykənən milli mənlik şüurunun yaranmasının aspektlərini öyrənmək, bədii və ictimai-siyasi təfəkkürdə təşəkkül tapan müstəqillik amilinin rolunu üzə çıxarmaq baxımından mühüm araşdırmalardan biridir. Həmçinin Heydər Əliyevin şəxsində qorunan milli ideallar, onun əməyi ilə qurulan, qorunan siyasi birliyin və tarixi təfəkkür bütövlüyünün vəhdəti, bütün bunların elmi-nəzəri yekunu olaraq azərbaycançılıq ideologiyasını yaradıb inkişaf etdirməsi Tehran Əlişanoğlunun kitabında nüans səhihliyi ilə araşdırılır, ədəbi talelərin və əsərlərin şəxsində izahına varılırdı. 2018-2019-cu illərdə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə Ulu Öndər Heydər Əliyevin anadan olmasının 95 illiyi münasibətilə hazırlanan "Ədəbiyyatda Heydər Əliyev obrazı - tarixi gerçəklikdən milli ideala" ikicildliyində yer almış sanballı bir oçerkin müəllifi olan Tehran Əlişanoğlu Heydər Əliyevin nəsrdə və folklorda bədii təcəssüm tapan obrazını araşdırmaqla ədəbiyyat və siyasət tandemini estetik vəhdət, bütöv sistem kimi çevrələyirdi. Və belə geniş tarixi fon və əhatəli kontektlə ədəbi düşüncənin inkişafında Heydər Əliyevin rolunu və mövqeyini dəqiq təyin etməyə, bu mövqenin hərtərəfli tədqiqi və nəzəri ifadəsi üçün elmi-filoloji vəzifələrin də proqramını müəyyənləşdirməyə imkan yaradırdı.  

Sonra yenə bu sıradan AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun hazırladığı "Vətən və dövlətçilik məfkurəsinin intibahı - Heydər Əliyevdən İlham Əliyevə" kitabı ilə (müəlliflər: İsa Həbibbəyli, Tehran Əlişanoğlu, Elnarə Akimova, Əlizadə Əsgərli, Aygün Bağırlı, Lalə Həsənova) davam tapan yolçuluq və ötən il Ümummilli liderin 100 illiyinə həsr etdiyi üç kitabın - "Mənim Prezidentim (Ulu Öndər Heydər Əliyevin 100 Yaşına)", "Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında Heydər Əliyev" və "Azərbaycançılıq oçerkləri. Ulu öndər Heydər Əliyevin 100 illiyinə" kitablarının işıq üzü görməsi...

Hər üç kitab Heydər Əliyev və ədəbiyyat mövzusunu geniş kontekstdə və bütün çalarları, əhatəliyi ilə tədqiq predmetinə çevirir. Ümummilli liderin kolossal zəhmət qoyduğu işlər dövlətçiliyin simasını müəyyən edən tarixi xidmət olaraq araşdırılır, onun yeni Azərbaycan dövlətinin qurucusu, bu yolda milli məfkurəyə istinadı bütün yönləri ilə meydana qoyulur. Bununla müəllif həm tarixi yaddaşın bərpasına xidmət edir, həm də bu böyük liderin misilsiz xidmətlərinə dəyər qazandırmaq, onu yeni epoxanın düşüncə kontekstindən incələməyə imkan yaratmaq, ən kiçik nüansı belə bədii-estetik yaddaşın məxəzinə çevirmək niyyəti daşıyır.

*

Mərhum alimimiz Şirindil Alışanlı haqqında yazdığı vida sözündə Tehran Əlişanoğlunun belə bir qeydi diqqətimi çəkmişdi: "Professor Şirindil Alışanlı çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının sütunlarından biri, ədəbiyyatşünaslığımızın yüz illik bilik və təcrübəsini özündə cəmləmiş, bu xəzinəyə sahib çıxan, onu daim sabahkı nəslə, tələbələrinə, doktorantlarına ötürməyə can atan, ədəbiyyatşünaslığımızın təkcə bugün deyil, sabah qayğıları ilə yaşayan nadir alim və şəxsiyyət idi". Bu fikri oxuduğum zaman elə Tehran müəllimin özünə də aid eləmişdim. İrsə sahib çıxmaq, humanitar düşüncənin qayğıları ilə yaşamaq, bütün filoloji fəaliyyəti buna yönəldərək elmin intişarına xidmət göstərmək mənasında. Əslində, getdikcə daralmaqda olan bu çevrənin - həqiqi alim ünvanlarımızın sayının azaldığı indiki zamanda qəribə bir xiffətin də ağrısını hiss etməyə bilmirəm.  

*

"Mən elmi və ədəbi-tənqidi prosesi müntəzəm izləyənlərdənəm", - məqalələrinin birindən belə bir cümlə keçir Tehran müəllimin. Yaradıcılığının bütün dövrlərinə baxanda bu qənaət özünü doğruldur. O, ən qaynar, ən dinamik şəkildə fəaliyyət göstərəndə də prosesin içindədir, azacıq kənara çəkilib müşahidə etmək, izləmək yolunu tutanda da. Onu bu ruhda saxlayan içindəki mətn duyumudur. Ədəbiyyat şövqü, gücü, bilgisi və sevdası. Bu sevda yolu ilə irəliləmək, yaşa dolmaq isə hər qələm adamına nəsib olan ucalıq deyil.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Təbrizdə yaşayan Mehdi Qəmsizdir

Mehdi Qəmsiz

Təbriz

GƏLMƏK İSTƏSƏN

İstirsən gedəsən, tutmuram, amma –

Geyinər gözlərim yaşını hər gün.

Xəyalın boylanıb göylərdən bura,

Könlümə saplayar qaşını hər gün;

Geyinər gözlərim yaşını hər gün.

Sevincək cumaram qaranlıqlara,

Gilən kimi günüm qara olmasa.

Bağrıma basdığın güllü yastığın,

Gecələr qanayan yara olmasa;

Gilən kimi günüm qara olmasa.

Hər zaman burdakı hər nədə varsan,

Salaram ətrini ürəyimə mən.

Qocalıq yaddaşım ağlın itirsə,

Döyərəm adını biləyimə mən;

Salaram ətrini ürəyimə mən.

Yıxaram dünyanı ayaqlarına,

Əlimdə çiçəklər ayağın öpər.

Ruzgarlar qaldırıb səni göylərə,

Göydə gəzəyənlər barmağın öpər;

Əlimdə çiçəklər ayağın öpər.

And olsun səsinə, “tək” boş yerim var,

Sən gəlmək istəsən özünü gətir.

Baldan şirin dadan sözün, söhbətin,

Gözəllik oylağı gözünü gətir;

Sən gəlmək istəsən özünü gəti

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.01.2025)

İlqar İsmayılzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

İlqar İsmayılzadə fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktorudur, "Həməşəra" mətbu orqanının təsisçisi və baş redaktoru, "Zəfər" Media Mükafatı laureatı, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür. “Məzarda yatan sevgi” janr etibarı ilə povest adlandırıla bilər, biz bir neçə gün dalbadal hissə-hissə povesti sizlərə təqdim edəcəyik ki, sizlər Fidan və Fatehin nakam sevgi hekayəsindən xəbərdar olasınız.

4-cü paylaşım

(Həyatda nakam sevgiyə mübtəla olanlara ithaf olunur!)

Bir həftədən sonra onlar yenidən görüşdülər. Fateh bu dəfə Fidan üçün sevgi rəmzi sayılan qızıl gül gətirmişdi. Fidan gülü aldıqda çox sevindi, gülü kiçik bir güldana yerləşdirərək onu iş masasının üzərinə qoydu. Yenə də otaqda tək əyləşib, danışmağa başladılar. O, bir çox suallar və söhbətlərdən sonra Fatehlə ailə həyatı qurmağa öz razılığını bildirdi.

Fateh Fidandan evlənməyə razılıq cavabını alandan sonra sözün əsil mənasında özünü fateh və qalib sayırdı. O, sanki özünü bir məmləkəti, ölkəni tutan və ölkələri fəth edən bir qəhrəman kimi hesab edirdi. Olduqca incə, səmimi, mehriban, səviyyəli, həm də, cazibədar bir xanımın qəlbini fəth etdiyini düşünürdü. Aralarında uzun müddət ayrılıq olsa da qəlbi və xəyallarında sevib yaşatdığını əldə etmişdi. O, bir tərəfdən uzun illər boyu sevib itirdiyini tapmış, digər tərəfdən də Fidanın onunla ailə həyatı qurmaqla bağlı razılığını ala bilmişdi.

Bu sevinc və qürur Fidanın Fatehə: "Fateh! Əzizim! Mən səni sevirəm!" sözünü dedikdən sonra neçə bərabər oldu.

Onlar günorta çağı yaxınlıqda yerləşən bir kafedə əyləşib günortanı yedilər və daha sonra gəzintiyə çıxdılar. Qızıl payız fəslinin gözəlliyi və ürəkaçan havası onların arasında olan sevgi hislərini neçə bərabər edirdi. Fateh Fidanı ilk dəfə 30 il öncə payız fəslinin astanasında görüb vurulmuş, məhz 30 illik fasilədən sonra yenidən payız fəslində onu tapıb yenidən sevgiyə və eləcə də, evlənib birlikdə xoşbəxt həyat sürməyə qərar vermişdilər.

Bir-birini daha yaxşı tanımaq üçün tez-tez görüşüb gəzintiyə çıxır və maraqlı söhbətlər edirdilər. Hər dəqiqə onların arasında olan sevgi və bağlılıq güclənirdi...

Fateh şəhərdə özünə iş yeri tapmalı, birgə yaşamaq üçün münasib mənzil kirayə etməli idi. Çünki, artıq Fidanla ailə həyatı qurub uzun illər boyu qəlbində yaşatdığı sevgini reallaşdırmalı idi. Nəhayət, gecə olduğundan Fateh Fidanı evlərinə tərəf yola salıb şəhərdəki xalasının mənzilinə tərəf hərəkət etdi. Gecəni səhərə qədər gözlərinə yuxu getmədi. Onun həyatı müsbət mənada alt-üst olmuşdu. Axı itirdiyi yarını və sevdiyini tapmışdı. Artıq günəş doğduqdan sonra Fateh bir-iki saatlıq yuxuya getdi..

Birdən telefonuna gələn zəngin səsindən oyanıb telefonunu əlinə aldı. Bu, Fidan idi. Sevgi dolu sözlərdən sonra sanki Fatehin qəlbini qıran bir cümlə ilə onun həyatı və ümidləri üzərinə qara buludlar gətirdi.

- "Fateh! Əzizim! Mən səni sevirəm! Amma problemlərini həll etməzdən öncə işi və mənzili olan xüsusilə də, heç bir zaman ailə həyatı qurmamış subay bir namizəd tapılsa, mən ona müsbət cavab verəcəm! Çünki, mən ikinci dəfə ailə həyatı quracağım təqdirdə subay şəxslə ailə həyatı qurmağı düşünmüşdüm. Halbuki sən bir dəfə evli olmusan. Həm də, hal-hazırda 2 övlad sahibisən..."

Bu sözlər Fatehi bərk qəzəbləndirdi. Bir tərəfdən qəzəblənib qəlbi qırıldı, digər tərəfdən isə dünən "səni sevirəm" sözünü deyən bir xanımın bir neçə saatdan sonra belə bir fikirə düşməsindən təəccübləndi. Telefonu söndürüb qəhərləndi və göz yaşları üzünə axmağa başladı. Bunun necə bir sevgi olduğunu öz-özündən soruşur, təəccüb və narahatlıq içində vurxunurdu.

Belə bir mövqe bəlkə də, gənc və təcrübəsiz bir xanımdan gözlənilə bilərdi. Lakin orta yaşlı, eyni halda bir dəfə uğursuz evlilik həyatını təcrübə etmiş bir xanımın belə davranışı Fateh üçün olduqca üzücü və anlaşılmaz idi.

O, uzun illər boyu sevgisində ciddi olmayan, bəlkə də heç sevginin mahiyyətini anlamayan bir xanıma vurulduğunu fikirləşməyə başladı. Çünki, onu sədaqətlə sevən bir xanım belə bir sözü deməməli idi. Fidanın bu sözü əslində Fatehin ona qarşı 30 illik sadiq məhəbbətinə etinasızlıq və hörmətsizlik idi. Bəlkə də Fidan sonradan dəyişmiş və həyatda üzləşdiyi çətinliklər və acılıqlar onu sevgiyə qarşı belə biganə və amansız etmişdi..

       Fidan sonrakı görüşdə və yazdığı məktublarda dönə-dönə telefonda dediyi sözə görə Fatehdən üzr diləyib onun qəlbini ələ almağa çalışdı...

Onun məlum hərəkəti Fatehi nə qədər sarsıtsa da, yenidən aralarında münasibət bərpa edildi. Fateh 30 il boyu qəlbində və həyatında saxladığı birisinin səhvini dərhal bağışlayıb onu əvvəlki kimi sevməyə davam etdi.

Fatehlə Fidan bir-birinə gün ərzində müxtəlif məzmunlu sms-lər göndərir, telefon bağlantıları yaradaraq sevgi və məhəbbət dolu hisslərini açıqlayırdılar. Onlar tezliklə bir-birinə qovuşmaq və ailə həyatı qurmaq üçün nəzir etdilər. Onların etdiyi nəzir ailə həyatı qurduqdan sonra birlikdə Bibi Heybət ziyarətgahına getmək və ora bir xalça hədiyyə etmək idi...

Onların arasında bağlılıq günbə-gün möhkəmlənir, sevgiləri həddini aşırdı. Onların bir-birinə söylədikləri sevgi və məhəbbət dolu sözlər öz təsirini göstərirdi.

Bir gün onlar birlikdə İçəri Şəhərdə təşkil edilmiş, həm də Fatehin yaxın dostlarından birinə aid olan heykəltaraşlıq və rəsm sərgisinə getməyi qərara alıb yola çıxdılar. Fateh incəsənət sahəsində uzun illər boyu çalışdığı və bu sahədə ali təhsil aldığından sevdiyi qızla belə bir sərgiyə getməkdən xüsusi zövq alırdı. Onlar sərgidə nümayiş etdirilən eksponatları böyük maraq, xüsusi diqqət və zövqlə seyr edirdilər. Bu sərgidən baxış keçirmələri olduqca maraqlı və yadda qalan oldu. Lakin bu dəfə Fateh üçün növbəti xoşagəlməz bir hadisə baş verdi. Belə ki, sərginin qapısından xaric olarkən Fidanın telefonuna yenə də onu çıxılmaz vəziyyətə salan bir zəng gəldi. Bu dəfə də zəng edən şəxs onların şirkət ofisində ilk görüş zamanı Fidana zəng edən oğlan idi! Fateh bunu bilən kimi acıqla Fidana - "Mən səni sevirəm!" sözünü dedikdən sonra nədən həmin oğlanla əlaqəsinə son qoymadığının səbəbini soruşdu.

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız. Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.                           

Əslində, uğur formulası ümumi olduğu qədər də spesifikdir, yəni bir xalq üçün lazım olan uğur qazanmaq keyfiyyətləri başqa bir xalq üçün aparıcı olmaya da bilər. Məsələn, Azərbaycanda (ümumən Şərqdə) uğur formulasında mental qayda-qanunlara, davranış tərzinə istinadı, möhkəm ailə faktorunun, nümunəvi tərbiyənin rolunun hegemonluğunu, milli kökə və dini mənsubiyyətə bağlılıq faktorunu spesifikliyə aid edə bilərik.

Mən öz şəxsi təcrübəm, eləcə də illərdir ki, davam edən müşahidələrim nəticəsində uğurun qazanılmasında aşağıdakı 15 parametrləri xüsusi olaraq qabardardım

15) Özünəinam.

Nəhayət, uğur qazanmaq yolunda ən vacib parametrlərdən biri olan «özünəinam»a gəlib çıxdıq. Ən sonda ən vacib olan parametrə toxunuruq, belə ki, özünəinam, bütün böyük uğurların məhz startıdır, bu hiss yoxdursa hansı uğurdan söhbət gedə bilər axı? «Özünəinam» insanın hər şeyə nail olacağına qəti əminliyidir, ən çətin vəziyyətdə, ən ağır şəraitdə özünə güvənməsidir.

Özünə necə inanmalı? Adi sualdır, amma adi olduğu qədər də bəzən həlli müşküllük yaradan situasiyalara işarə edən sualdır.

 - İlk öncə, əziz oxucum, qarşınızda duran məqsəd və vəzifələrin ağırlığını, həlledilməzlik illüziyasını dağıdın, «həll edilməz məsələ yoxdur, mən hər şeyi bacarıram», «azacıq zaman lazımdır, sonda gülən tərəf mən olacağam» tipli autotreninqlərdən faydalanın. Çox vaxt insan hər hansı kiçik problemini süni olaraq böyüdür, həlledilməz həddə çatdırır, nəticədə də panikaya düşür, həyatın nəbzini itirir. Buna əsla yol verməyin!

 - Özünəinamı bərk sarsıdan faktorlardan biri də uğursuz bir şəxsdən nümunə götürməkdir. Kimsə həmin işi sizdən əvvəl görüb, onda alınmayıbsa «bu məndə də alınmaz» deyə qorxu keçirirsiniz. «Hər situasiya fərqli, hər şəxs də fərqlidir» postulatını əsas götürüb kimlərisə özünüzə nümunə gətirməyin. Yox, əgər mütləq nümunə gətirmək istəyirsinizsə, onda çalışın, uğurlu bir insanı nümunə gətirəsiniz.

 - Özünəinam hissini gücləndirməyin başqa bir yolu öz kemiş qələbələrinizi xatırlamağınız, uğurlarınıza təkrarən nəzər yetirməyinizdir, Bunlar sizə əlavə stimul verəcək, gücünüzə sanki əlavə güc qatacaq.

 - Özünəinamı formalaşdıran daha bir detal reallıqda qalmaq, xəyallarda uçmamaqdır. Nə mənada? O mənada ki, biz bəzən öz gücümüz dişarında olan işləri aşırmaq xəyalları qürur, planları cızırıq. Kiminçünsə milyonçu olmaq, kiminçünsə Olimpiya çempionluğu qazanmaq, kiminçünsə prezident seçilmək mümkün hal olduğu halda, təbii ki, böyük əksəriyyət üçün mümkünsüzdür. İnsanlar milyardlarcadır, ən uca zirvələr isə tək-tük seçilmişlər üçündür. Baxın, seçilmiş olmasına heç bir zəmin olmayanın seçilmişlik iddiası sonda təbii ki, uğursuzluqla nəticələnir və onun özünəinam hissləri zədələnir. Bu səbəbə görə də, başından uca tullanmaq planları qurmayın, özünəinamınızı real planlarda sınaqdan çıxarın.

 - Özünəinam hissini gücləndirmək üçün şəxsi mövqeyə malik olmaq, prioritetləri düzgün sıralamaq, pozitiv və uğurlu ətrafa malik olmaq, stress və depressiyalardan qaçmaq da vacib rol oynayır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.01.2025)

Sizləri bilgiləndirmişdik ki, Yeni ildə poçtumuza gələn ilk məktub Cavidan Hacıyevin şeirlərindən ibarət olub. Cavidan fərqli yazır, heç kəsi təqlid etmir. Mövzuları da özünəməxsusdur. Məsələn, indi süjetli şeir demək olar ki, yazılmır. Amma onun əksər şeiri məhz süjetlidir. Oxudun, sanki qısametrajlı bir filmə baxdın.

Şeirlərinin bir hissəsini diqqətinizə çatdırmışdıq, indi də digərlərini ixtiyarınıza veririk.

Şaxta Baba

Nə yaman sərt keçdi otuzu gecə,
Soyuqdan üşüdü həyat bu yerdə.
Səssizcə yataqda qısılıb küncə
Nəsə pıçıldayır Fidan gizlində.

Böyük bir qız olub, var altı yaşı.
Ancaq, nağıllara inanır hələ.
Bayram gecəsində səssiz danışır,
O, Şaxta Babadan umur hədiyyə.

Bir Şaxta Babaya inanır Fidan -
Bir Şaxta Baba ki yanıltmır heç vaxt.
Keçən il söylədi — «Gələn qışacan».
Deyibsə, deməli O qayıdacaq.

Deyəsən, bu işin sirrini bilir. 
Bir Şaxta Babaya inanır Fidan.
Libası geyəndə «baba» deyilir -
Qalan günlər isə söyləyir — «ata»

Atası dedi ki, məskəni dağlar.
Gedir, qarlı dağda qurmaqçün dəyə.
İlahi, hamının gözləyəni var.
Şaxta Babaları özün hifz elə.

Nə yaman sərt keçdi otuzu gecə,
Soyuqdan üşüdü qış da — titrədi.
Fidançün bir nağıl bitdi indicə -
Üç alma yerinə — ata həsrəti.

Kimin ahı tutub, kim edib qarğış?
Çaylarda su donur, damarda qanlar.
Nə yaman sərt keçir gecələr bu qış.
Atasız üşüyür neçə fidanlar.

Atan nağıllara oldu qəhrəman.
Atan bir həsrəti sona yetirdi.
Uçulmaz bir dəyə qurubdur — dağdan
Canıyla bizlərə Vətən gətirdi.

Nifrət

Burda bir qız sevinir
Özünə nifrət dolu.
Burda bir qız sevinir
Qəlbində ancaq. Solur
Səssizcə burda bir qız
Solur hamıdan gizli,

solur hamıdan yalqız.
Solur burada bir qız,
Solur hər gündüz-gecə,
Solur burada bir qız
Diksinərək hər səsə.

İndi sevinməliydi axı fişəng səsinə, 
Deyilən sağlıqlara, dəyən qədəh səsinə.
İndi sevinməliydi burda toy olacaqdır -
Əri ərənə döndü, dağda toya yollandı.
Bura vəhşət çökübdür. «Ay nazəndə sürməli,
Toy nədir? — Qayalarda indi mamır bitməli»
Deyib getdi səngərə, Ondan yoxdur soraqlar,
Burada bir qız sevir, Onun gözləyəni var...

Əcəl zəngi yorulmur, susmur bircə dəqiqə.
İndi çox tanış adda bir meyit gəlir kəndə.
Gözü yaşlarla dolu, qəlbində kinli hənir
«Nə yaxşı ki O deyil» — deyib, bir qız sevinir...

Orda bir qız sevilir
Güllə boran altında,
Orda bir qız sevilir -
Sevilməyəcək daha.
Kəndə yenə gedəcək, al-siyahlı cənazə -
Ölüm axı gələndə, soruşmur ki icazə....

Nə yaman qış sərt keçir, niyə ərimir bu qar?
Qana doymuş torpaqlar, qara bağlı qapılar.
Gedənə ölüm düşdü, qalana itim qaldı.
İnsan cüdaya döndü — Vətəndən yetim qaldı.

Bu dərd zamanla itməz, zaman bu dərddə itir.
Birdə göstərmə Allah, bizə vətən həsrəti

Qəbir

Qəbrini qazıram arzularımın.

Özüm öz arzuma qatil olmuşam.
“Xoşbəxtlik” adında bir xəyalımın,
Sən demə, sadəcə, qurbanıymışam.

Qəhrəman sayırdım mən də özümü
“Həyat” ismi olan qəddar savaşda.
Uduzub, açaraq ona gözümü,
Gördüm, düşmən olub doğma qardaş da.

Görünür, qəribə döyüşdü həyat.
“Vur ki, vurmasınlar” – olub tək qayda.
Məğlubsan, nə qədər etsən ehtiyat:
Öldürsən – qatilsən, ölsən – nə fayda?

Sanarıq, baxırıq diqqətlə ona,
Həyata dörd açıb gözlərimizi.
Tək göz yox, qəlb baxsa həyat yoluna,
Görərik, nə sirlər gözləyir bizi.

Bəlkə da, savaşa başladım erkən,
Bəlkə, başlamadan məğlub olmuşam.
Bir daşmı vururdu sinəmdə, görən,
Bir kora hədiyyə güzgü almışam.

Kor adam alaraq güzgünü ələ,
Gətirdi aynanı gözünə sarı.
Baxsa da, görmürdü aynada heç nə,
Gülüşlə boğurdu göz yaşlarını.

Döyünə bilərmi, görən, daş ürək?
Almazmı gücünü ürək duyğudan?
Duyaraq yaşasın insanlar gərək:
Yaşamaq fərqlənir mövcudiyyatdan.

Qəbrini qazıram arzularımın.
Bəlkə arzumun da yaşam haqqı var.
Ölməsin görərək xəyallarının,
Yaşayır arzuya qəbirqazanlar.

...

Yazılmayan şeirlərdən kağız çiçək dəstələri.
Bəmbəyazdı bu güllərin mürəkkəbsiz ləçəkləri.
Sadə bəyaz vərəqlərdi, yox mürəkkəb, yoxdur sətir,
Nə gözyaşı yağışı var, nə yolda qız, nə də çətir.
Bircə O var. Həsrət ilə baxıb çölə pəncərədən,
Ürəyində şeir deyir yazılmamış sətrlərdən.
Həsrət ilə baxıb çölə gözləyir O, həmin qızı:
Yeriməyi bacarmayan lal birinin baxıcısı.
Həsrət gedir — o qız gəlir, verir Ona dərmanını,
Adət üzrə sorur yenə cavabsız Ondan halını.
Dodağında təbəssümlə tərk edərkən palatanı,
İlk dəfə O əllərindən yapışdı tibb bacısının.
Çətinliklə öz üzünə verib O da təbəssümü
Qıza verdi düzəltdiyi bəyaz kağız qızılgülü.
Tək nəfərlik sevgi ilə sürüb həyatın çağını,
Kağız güllə qaldırmışdır O da bəyaz bayrağını.
Alıb gülü gülüş ilə çıxdı çölə tibb bacısı.
Boğulurdu sükut ilə lalın sevgi çığırtısı....

...Əri sordu həmşirədən haradan almış bu gülü?
Qızsa dedi, bu sadəcə bir xəstənin təşəkkürü.
Anlayanda tibb bacısı görünməyən şeirləri.
Tez qayıdıb palataya — tapdı Onun cəsədini...

...Anlatmışdır həmin qıza deyilməyən şeir səsi:
Hər əlilin mütləq vardır sevdiyi bir həmşirəsi.
Əlil əza eybi deyil, ruhumuzun nöqsanısa,
Onda həyat nərdivandır, biz əlil arabasında.

Sürünən qartala.

Xəyalı qalsa da o ulu dağda,
Qazırdı torpağı bir qoca qartal.
Qayadan tayaya düşüb bu çağda
Nə yaman alçaldın, ay uca qartal?

Niyə tərk elədin ulu zirvəni?
Düşüb utandınmı qartal adından?
Daşları qoparan, çılğın, sərsəri
Külək doğulurdu qanadlarından.

Küləksiz qalıbdır neçə zirvələr.
Qalıbdır kimsəsiz qayalarıyla.
Axı çox olsa da uca zirvələr
Onlar da öyünüb qartal adıyla.

Qazırsan torpağı qarğalar kimi.
Sən hansı günahı gizlədirsən ki?*
Bir vaxt ov etdiyin, şikar bildiyin
İlanlar içində bezməmisən ki?

Sürünmə, ay qartal, tez ol, aç qanad.
Uç ulu zirvənə, uç elə indi.
İtirmə zirvəni, çünki bu həyat
Qartalı ilantək süründürəndi..

Təmsildəki kimi

Bantını saçlarına bağlayıb bu balaca
Tez-tələsik gedirdi məktəbə qaça-qaça.
Güzgününsə önündə bir balaca yubanır,
Yenə bantına baxır, saçını tumarlayır.
Fevralda alınıbdır — ad günü hədiyyəsi,
Üstündə də vurulub «balıqlar» işarəsi.
Anası gülüb dedi: " Get, dərsə gec qalmamış,
Evə də geri gəlmə dərsindən «beş» almamış."
Alaraq çantasını o qızcığaz belinə,
Qaça-qaça yollandı öz doğma məktəbinə.
Qaçaraq bərk tuturdu qızcığaz çantasını,
Ağ lentsə bəzəyirdi onun qara saçını...
...Əlində dərman ilə girərək palataya
Həmşirə söyləyirdi «oyan» kiçik Sonaya

“Ədəbiyyatvə incəsənət”

(24.01.2025)

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik qiraətdə sizlərlə yenidən Əlizadə Nuridir.

Gəldi bu qəm boyu bəstə,

Mən qəfəsdə, o  ahəstə,-

-deyir şair.

Xoş mütaliələr!

Ağaclar öz yarpağından,

Gül nəfəsindən üşüyür.

Payız çatıb quşlara da-

Dimdiyində dən üşüyür.

Gəldi bu qəm boyu bəstə,

Mən qəfəsdə, o  ahəstə.

Yaşamaq istəyən xəstə

Öz həvəsindən üşüyür.

Azıb qaldım naşı kimi,

Kor adamın daşı kimi.

Adam da  çöl  quşu kimi

Bir gün səsindən üşüyür...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.01.2025)

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə həyata keçirdiyi “Türk dünyasının tanınmış mədəniyyət xadimlərini Azərbaycanda tanıdaq” layihəsində bu dəfə sizləri Qazaxıstanın Xalq Yazıçısı vəQazaxıstanın Əməkdar Xadimi Əhmətjan Aşiri ilə görüş gözləyir.

Musahibəni təqdim edir: Erkinbek Serikbay, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qazaxıstan təmsilçisi

-Müsahibəmiz kökü bir olan türk xalqlarına yayımlanacağı üçün öncə özünüz haqqında qısa məlumat verə bilərsinizmi?

-1938-ci ildə Almatı vilayətinin Enbekşiqazax rayonuna bağlı Malıbay kəndində anadan olmuşam. Uşaqlıq illərim kəndin sadə həyatında, təbiətin qoynunda keçib. İlk təhsilimi kənd məktəbində almışam və 1956-cı ildə Panfilov şəhərindəki pedaqoji məktəbi bitirmişəm. Daha sonra S.M. Kirov adına Qazaxıstan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində ali təhsil almışam.Əmək fəaliyyətimə Qazax Radiosunun Uyğur redaksiyasında redaktor kimi başlamışam. Elmə olan marağım məni İ. Altınsaray adına Pedaqoji Elmlər Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasına yönəltdi. Sonradan Talqar rayonundakı bir məktəbdə müəllim kimi çalışaraq gənc nəslə təhsil və tərbiyə verməyə töhfə verdim.

1970-ci illərdə "Kommunizm Tuxi" qəzetində işlədim və ədəbiyyat və incəsənət bölməsinə rəhbərlik etdim. 1982-ci ildən etibarən Qazaxıstan Yazıçılar İttifaqında uyğur ədəbiyyatı üzrə məsləhətçi kimi fəaliyyət göstərdim.Yazıçılığa ciddi yanaşaraq bir neçə povest, roman və pyes yazdım. Xüsusilə "İdiqut" romanımı xüsusi qeyd etmək istərdim, çünki bu əsər tariximizin unudulmuş səhifələrini yenidən canlandırmağa həsr olunub. İlk əsərim 1965-ci ildə çap olunmuş "Belə Yaşamaq İstəyirəm" povestidir. Daha sonra "Bunu Unuda Bilmirəm", "Solmayan Çiçəklər", "Nur Ana", "İdiqut", "Tata – Tunqa" kimi əsərlərim oxucularımla görüşdü. Bu əsərlərdə qazax və uyğur xalqlarının dostluğunu və mənəvi əlaqələrini göstərməyə çalışmışam. Dramaturq olaraq "Ölməzlər", "Muqamçı", "Dəryaçi" kimi pyeslərimi yazmışam və onlar respublika Uyğur Musiqili Komediya Teatrında səhnəyə qoyulub. Əsərlərim bir neçə dilə tərcümə olunaraq geniş yayılıb.

Əməklərim qiymətləndirilərək “Əməkdə fərqlənməyə görə” və “Astana” medalları ilə təltif edilmişəm. Həmçinin, “İlham” Beynəlxalq Mükafatının laureatı olmuşam. Lakin mənim üçün ən böyük mükafat – oxucularımın mənə olan diqqəti və əsərlərimə göstərdikləri hörmətdir. Ədəbiyyat vasitəsilə xalqımızın mənəvi zənginliyinin artırılmasına töhfə vermək – mənim həyat məqsədimdir.

-Universitetdə oxuduğunuz dövrdə qazax dili və ədəbiyyatı fənninin vəziyyəti haqqında danışa bilərsinizmi?

-Həmin dövrdəki sosial-siyasi vəziyyət qazax dili və ədəbiyyatının ali təhsil müəssisələrindəki durumuna ciddi təsir göstərmişdi. Universitetdə oxuduğum vaxt, qazax dili dövlət statusuna malik olmasa da, ədəbiyyat fənninə hörmət böyük idi. Qazax ədəbiyyatının klassik əsərləri tədris proqramlarına daxil edilmişdi, lakin milli xüsusiyyətləri və ya milli-azadlıq ideyalarını əks etdirən əsərlərin dərindən təhlilinə müəyyən məhdudiyyətlər tətbiq olunurdu.Qazax dilində təhsil sahəsinin daralması da müşahidə olunurdu. Xüsusilə şəhər məktəblərində və ali təhsil müəssisələrində rus dilinin təsiri artmışdı və qazax ədəbiyyatını mənimsəmək daha çox kənddən gələn gənclərin öhdəsinə düşürdü. Kənd uşaqları ana dili və mədəniyyətinə xüsusi maraq göstərir və qazax ədəbiyyatını öyrənməyə böyük həvəs nümayiş etdirirdilər. Ədəbiyyat fənnində ideoloji təsiri də inkar etmək olmaz. Sovet ideologiyasına uyğun gəlməyən bəzi müəlliflərin əsərləri proqramdan kənarda qalırdı və ya səthi şəkildə tədris edilirdi. Buna baxmayaraq, Muxtar Auezov, Səken Seyfullin, İlyas Jansıgurov, Beyimbet Maylin kimi nəhənglərin əsərləri gənclərin milli ruhunun oyanmasında mühüm rol oynayırdı. Həmin dövrün çətinliklərinə baxmayaraq, qazax ədəbiyyatı tələbələr üçün mənəvi güc mənbəyi olaraq qalırdı.

-Muxtar Auezov ilə görüşləriniz, onun tələbəsi olduğunuz barədə hansı xatirələrinizlə bölüşə bilərsiniz?

-Muxtar Omarxan oğlu Auezova tələbə olmağım – mənim həyatımda ən böyük şərəf və qiymətli hədiyyədir. Bu, yalnız məşhur yazıçının təlimini almaq deyil, həmçinin qazax ədəbiyyatı və mədəniyyətinin dərin qaynaqlarından su içmək deməkdir. Auezov’in tələbəsi olmaq – xalqın gələcəyi üçün xidmət etməyi hiss etmək və böyük məsuliyyət götürməyin yeganə yoludur. Əl-Farabi adına Qazax Milli Universitetinin filologiya fakültəsində oxuyarkən, Muxtar Auezov’un dərslərini dinləmək fürsəti mənə nəsib oldu. O, yalnız ədəbiyyat dərsi verməkdən başqa, xalqımızın mənəvi zənginliyi və mədəniyyətini dərindən anlamağa çağırırdı. Hər bir sözündə həyata, yaradıcıya və xalqın gələcəyinə dair dərin baxış duyulurdu. Auezov’un "Həqiqi yazıçı öz xalqının söz sənətini qoruyub, onu dünyaya tanıtmalıdır" sözləri tələbələrinə möhkəm bir yol göstərdi. Bir dəfə o mənə dedi: "Axmetcan, sən uyğur xalqının söz sənətini unutmamalısan. Elə buna görə də öz xalqını dünyaya tanıdacaqsan." Bu sözlər mənim yaradıcı yolumu müəyyənləşdirərək, xalqıma və mədəniyyətimə olan sevgimi artırdı. Auezov'un "Abay yolu" epopeyası mənim üçün yalnız böyük ədəbi miras deyil, həm də yazıçılığın mənası və məsuliyyətini anlamağa kömək edən bir yolçuluq oldu. Muxtar Auezov tələbələrini yalnız ədəbiyyatçı və ya yazıçı olmaqla deyil, xalqın mənəvi dayanağı olmağa da öyrədirdi. Onun təlimləri həyatımda dərin iz buraxdı. Auezov’un tələbəsi olmaq – yalnız yaradıcı yolunda deyil, həm də xalqın gələcəyi üçün xidmət etmənin böyük məsuliyyətini hiss etmək deməkdir.

-Muxtar Auezov’un tələbəsi olaraq yadda qalan xüsusi anlar haqqında nə danışa bilərsiniz?

-Muxtar Auezov – qazax ruhiyyatının böyük şəxsiyyətidir. Biz onun əsərlərini oxuyaraq böyüdük. Mənim üçün xüsusi xatirə – "Abay yolu" epopeyası ilə ilk tanışlığım oldu. Kitabın dil zənginliyinə heyran qaldım və bəzi sözlərin mənasını böyüklərdən soruşaraq öyrənirdim. Auezov qazax xalqının tarixini və mədəniyyətini həqiqətən və gözəl bir şəkildə çatdıraraq insanların ruhunu, arzu və məqsədlərini canlandırmağa bənzər bir təsir yaratdı. Atamın Auezov haqqında xatirəsi yadımdadır. O, bir görüşdə Auezov'un danışığını dinləyərək onun sənətə xas olan natiqlik qabiliyyəti və dil zənginliyi ilə heyran qaldığını deyirdi. Bu sözlər məni Auezov’un əsərlərini daha dərindən anlamağa həvəsləndirdi. Auezov’un əsərlərini yenidən oxuduqca qazax xalqının ruhani dərinliyini hiss edirəm. Bu zəngin mirası gələcək nəslə çatdırmaq – bizim borcumuzdur.

-Sovet İttifaqı və Müstəqillik illərindəki ədəbiyyat əlaqələri və prosesləri necə qiymətləndirirsiniz?

-1982-2018-ci illərdə Qazaxıstan Yazıçılar Birliyində çalışmışam, o cümlədən 1986-1991-ci illərdə İdarə Heyətinin katibi vəzifəsini icra etmişəm. Bu dövr milli ədəbiyyat və mədəniyyətin inkişafına şahid olmaqla yanaşı, həmin proseslərin bir parçası olma imkanı da verdi. Sovet dövründə ədəbiyyat siyasi ideologiya ilə sıx əlaqəli idi. Sosialist realizminə əsaslanan bu dövrdə yazarlar əmək adamının obrazını, xalq birliyini təbliğ edir, milli mədəniyyət və ənənələri əsərlərində yaşatmağa çalışırdılar. Müstəqillik əldə etdikdən sonra ədəbiyyat yaradıcı azadlıq əldə etdi. Milli tarix, dil, din, ruhaniyyət məsələləri geniş müzakirə edilməyə başlandı. Yeni mövzular, fərqli obrazlar və janrlar müstəqillik dövrünün əsas xüsusiyyətlərindən biri oldu. Əvvəlki senzura məhdudiyyətlərindən azad olmaq, tarixi şəxsiyyətlər və hadisələri yenidən canlandırmağa imkan yaratdı. Sovet dövrü ilə müstəqillik dövrünü müqayisə edəndə, hər iki dövrün özünəməxsus xüsusiyyətlərini və təsirini qeyd etmək olar. Sovet dövründə formalaşan ənənələr və təcrübə, müstəqillik dövründəki azadlıq və yenilənmə müasir Qazaxıstan  ədəbiyyatının inkişafına əsas oldu. Bu iki dövr bir-birini tamamlayan iki fərqli ədəbi hadisə kimi çıxış edir.

-Siz yalnızca qazax ədəbiyyatının tədqiqatçısı deyil, həm də uyğur ədəbiyyatşünaslığı sahəsində mühüm işlər görmüsünüz. Bu istiqamətdəki fəaliyyətləriniz haqqında danışmağınız mənim üçün maraqlı olardı.

-Uyğur ədəbiyyatşünaslığı – zəngin tarixi irsə və milli xüsusiyyətlərə əsaslanan mühüm sahədir. Orta əsrlərdən başlanğıc alan uyğur ədəbiyyatı, Qaraxanlar dövründəki İslam mədəniyyəti ilə əlaqəli ədəbiyyat abidələri ilə seçilir. Müasir uyğur ədəbiyyatşünaslığı bu irsi yeni elmi metodlarla tədqiq edir və çağdaş ehtiyaclara uyğun təhlil ilə məşğuldur. Uyğur ədəbiyyatının kökləri Orxon-Yenisey yazılarından və Yusif Balasagun’un "Qutlu bilik" kimi klassik əsərlərindən başlayır. Ədəbiyyatşünaslar bu əsərləri tarixi-mədəni baxımdan araşdırır və uyğur xalqının ruhani irsini tanıtdırırlar. Uyğur yazılı ədəbiyyatının ilkin mərhələlərində tarixi və fəlsəfi əsərlər, sonra isə epik və dramatik əsərlər geniş yayılmağa başlamışdır. Uyğur ədəbiyyatının poeziya, nəsr, dramaturgiya və esse kimi janrları tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Lirik poeziya və epik poemaların zəngin ənənələri xüsusi diqqət çəkir. XX əsrdə uyğur ədəbiyyatının inkişaf meylləri və müasir əsərlərdəki dəyişikliklər, xüsusilə modernist istiqamətindəki əsərlər tədqiq olunur. Bundan əlavə, uyğur ədəbiyyatı ilə digər türkdilli xalqların ədəbiyyat əlaqələrinin araşdırılması mühüm istiqamətlərdən biridir. Türk dillərindəki ədəbi əsərləri müqayisəli şəkildə təhlil edərək ortaq ədəbi irsi qorumaq və onun mədəniyyətlərə təsirini öyrənmək üzrə işlər aparılır. Ədəbiyyatşünaslar uyğur yazıçılarının sosial və fəlsəfi mövzuları ədəbi əsərlər vasitəsilə necə təqdim etdiklərini araşdırmaqla xalqın mədəni, ruhani və sosial vəziyyətini anlamağa çalışırlar.

-Söhbətimizi yekunlaşdırarkən, gənc Auezov və Abay tədqiqatçılarına ağsaqqallıq, ata kimi məsləhət və tövsiyələriniz olsa, buyurun.

-Gənc tədqiqatçılar üçün Abay və Auezovun yaradıcı irsi – təkcə qazax ədəbiyyatının deyil, bütün türk dünyasının ümumi mənəvi sərvətidir. Bu böyük şəxsiyyətlərin ideyaları və baxışları türk xalqlarının birliyi və mədəniyyətinin qorunub saxlanması yolunda xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Onların əsərlərində xalqlar arasında dostluq, qarşılıqlı anlaşma və birlik məsələləri dərin şəkildə təhlil olunub, bu da müasir tədqiqatçılar üçün xüsusi araşdırma mövzusu olmalıdır. Abayın əsərlərində türk xalqlarına məxsus dünya görüşünün əsasları açıq şəkildə görünür. Onun hikmətli fikirləri və tövsiyələri yalnız qazax xalqı üçün deyil, bütün türk dünyası üçün aktualdır. Abayın "Tam insan" konsepsiyası və insanlıq prinsipləri türk mədəniyyətinin mənəvi təməlləri ilə üzvi şəkildə bağlıdır. Onun şeirləri və mühazirələrində təhsilin, elmin və dilin əhəmiyyətini xüsusilə vurğuladığı yerlər vardır, bu da bütün türk xalqlarının gələcəyi üçün mühüm bir bələdçidir.

Müxtar Auezovun yaradıcı irsi də türk dünyası üçün qiymətsiz bir xəzinədir. O, Abayın ideyalarını davam etdirməklə yanaşı, türk xalqlarının ümumi tarixi və mədəniyyətini öz əsərlərində bədii şəkildə təsvir etmişdir. Auezovun "Abay yolu" epopeyası – yalnız qazax xalqının həyatını və tarixini tanıdan bir əsər deyil, həm də türk xalqlarının birgə mədəni mühitini müəyyən edən bir əsərdir. Auezovun türk xalqlarının mənəvi birliyinə və onların mədəni əlaqələrini gücləndirməyə yönələn istəyi onun ədəbiyyatşünaslıq işlərində də açıq şəkildə görünür. Türk dünyasına dərindən nüfuz etmək üçün gənc tədqiqatçılar ədəbiyyatın güclü əsərlərini oxuyub, türk xalqlarının mənəvi irsini araşdırmalıdırlar. Abay və Auezovun əsərləri türk xalqlarının ümumi mədəni əsaslarını qorumaqla yanaşı, onları yeni dövrün tələblərinə uyğun şəkildə yenidən canlandırmağa yol açır. Bu şəxsiyyətlərin əsərlərində qaldırılan ideyalar türk xalqlarının birliyinin möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynayır. Həmçinin, gənc tədqiqatçılar yalnız ədəbiyyatla deyil, türk dünyasının tarixi və mədəni bütövlüyünü araşdırmağa da diqqət yetirməlidirlər. Abay və Auezovun əsərlərindəki ideyalar vasitəsilə onlar türk xalqlarının zəngin irsini dünya mədəniyyətinə tanıda bilərlər. Bu istiqamətdə tədqiqatçılar dostluq və əməkdaşlığı, mənəvi dəyərləri təbliğ etməklə Azərbaycanın "Əbədi Dövlət" yolundakı payını gücləndirə bilərlər. Abay və Auezov həm də türk dünyasını anlamış və onu öz yaradıcılıqlarında əks etdirmişlər. Onların əsərləri – türk xalqları arasında ümumi dəyərləri bərpa etmək və qorumağın nümunəsidir. Bu irsləri araşdıraraq gənc tədqiqatçılar böyük düzən mədəniyyətinin türk dünyası ilə əlaqəsini daha dərindən anlamaq imkanı əldə edəcəklər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.01.2025)