“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Nəsr saatında bu gün sizlərə Nihat Pirin “Pab rapsodiyası” hekayəsini təqdim edəcəyik.

PAB RAPSODİYASI

Həmişə xoşbəxt olsan, xəyalını quracağın

heç nə qalmaz.

                         Dostoyevski

Boz-bulanıq Bakının boz-bulanıq payız axşamçağılarının birində yenə özümü yaddaşımın ən təmiz, ən dəqiq ünvanında tapıram: “Old room”da. Bu günə qədər məni buraya bağlayan səbəbin nə olması haqqında düşünməmişəm. Bəzən buna ehtiyac da duymuram. Çünki dünyada elə şeylər var ki, onların səbəbsiz gözəl olduğuna inanıram.

Adətən, buralarda tək oluram. Ümumiyyətlə, tək içməyi sevirəm. Tək içəndə özümü xoşbəxt hiss edirəm. Bəlkə də, sırf buna görə dünyanın ən bəxtəvər adamıyam. Ya da yox, ən bəxtəvəri odur. Hə, o. Hər şeyə rəğmən, bu qədər sevilir deyə. Sizin hələlik “o”nun kimliyi haqqında məlumatınız yoxdur. Cəmi on beş gün əvvələ qədər mən də belə idim. Amma o gün başqa idi.

O gün mən ilk dəfə gecə günəşi gördüm. O gün mən ilk dəfə gecə günəşin şəfəqlərini hiss elədim, ona toxundum.

O biri klubda rastlaşmışdıq, bununla üzbəüz olan, adını unutmuşam. Adında qırmızı ilə bağlı nə isə vardı. O da qırmızı geyinmişdi, qıpqırmızı. Həmin o günəşli gecənin sonuna yaxın özü yazmışdı, məni tanıdığına şad olduğunu demişdi. Bu etirafa qədər olan hər şeyi sadəcə o gecəlik yaşadığımı düşünürdüm. Amma yox... O gecə ilk dəfə idi ki, yanıldığım üçün xoşbəxt olurdum.

Bu gün əvvəlki günlərdən fərqlidir. Çünki tək içə bilməyəcəyəm. Masadakı dostlarımızın sayı getdikcə çoxalır. Amma bütün bunlar məni narahat eləmir, içimdə təəssüfdən əsər-əlamət yoxdur. İki, üç, dörd… Bokalların sayını getdikcə unuduruq, söhbətimizin məzmununu da. Rabitəsiz dialoqların ardınca içkinin növü də dəyişir: viski, tekila, rom... Qalanını xatırlamıram. 

Ağız deyəni qulaq eşitmir. Bezdirici söhbətlərdən qurtulmağın ən gözəl yolu özünü canlı musiqinin axarına buraxmaqdır. Musiqinin ecazı artdıqca masamızda yeni istedadlar peyda olur: “Hoşça kal, olacaklar sensiz olsun!” Amma mən heç nəyi onsuz düşünə bilmirəm. Bu qədər adam, bu qədər dost, bu qədər səs-küyə rəğmən, yenə də nə isə çatmır. O!

Qəribədir, bəlkə, onu bir daha heç vaxt görməyəcəyəm. Bəlkə, bir də heç vaxt rastlaşmayacağıq. Amma mənim üçün heç nəyin fərqi yoxdur.  Onu hər şeyə rəğmən sevirəm, hər şeyə rəğmən!

Qulaq batıran musiqi, adamların nəşə dolu səsi, fərqli masalardan fərqli tamda havaya uçurulan tüstü-duman və pabın solğun işıqları arasında onu axtarıram. Məndən olsa, masadan qalxıb bir-bir adamları silkələyərəm, sorğu-sual edərəm. Bəlkə, kimsə ünvanını bildi. Bəlkə, kimsə onu tanıdı. Bəlkə, kimsə onu tapmağıma kömək oldu.

Və budur, bir anda bütün masalar susur, musiqi dayanır, ortalıqda o yan-bu yana qaçışan ofisiantlar donub qalır. Hə, bu odur, mən yanılmıram, mənim günəşim bu gecə yenidən doğuldu. Aşağıda, birinci mərtəbədə musiqiçilərin önündən keçib yan masaların birində əyləşir. Bəlkə də, bu, bir xəyaldır, onun xəyalı. Yeddi bokal, üstəgəl rom, zarafat gəlməsin.

Artıq masadakıların nə dediyi, nə oxuduğu haqqında heç bir fikrim yoxdur. Başım bədənimə ağır gəlir. Birtəhər ayağa qalxıram, bu onların diqqətini belə çəkmir. Hərə öz kefindədir. Pilləkənin sürahisindən tuta-tuta aşağı düşürəm. Gözüm ancaq onu gəzir, onu axtarır. Budur. Qarşımdadır. Siqaret damağında alnını ovuşdura-ovuşdura mahnını pıçıldayır: “Beni vurup, yerde bırakma!” Məni görmür, görməsi də mümkün deyil. Mənə elə gəlir ki, o, indiyə kimi, ümumiyyətlə, məni görməyib və görməyəcək də. Bəs o günəşli gecədə etdiyi etiraf? Məhz bu etirafın təntənəsi ilə birdən özümdə bütün klubu çiyinlərimə alıb uçuracaq dərəcədə güc hiss edirəm. Amma eyni vaxtda həm də çox cılız göründüyümün fərqindəyəm. Mən onun üçün kiməm? Bilmirəm.

Ayaqlarım tutulub. İstəmirəm ki, dəvətsiz yanında əyləşim. Bəlkə, kimisə gözləyir? Lənət şeytana, bəs mən kimi gözləyirəm? Bu, bir fürsətdir, bunu dəyərləndirməliyəm.  Cəmi yeddi addım, bəlkə də, daha az. Onun oturduğu masaya qədər tutunacaq heç nə yoxdur, bu da bir yandan qorxudur. Amma yox, indi qorxu istədiyim ən sonuncu şeydir, bunu etməliyəm!

Bir, iki, üç, dörd, beş və… Düz qarşısındayam. Ağır-ağır başını qaldırıb gülümsəyir, az-maz təəccübləndiyini də deyə bilərəm. Qalxır. Əl uzadır. Yenə gülümsəyir. Barmaqlarım ovcunun içində qıvrılır, yanmış kirbit kimi, az qala, ovxalanıb tökülə. Mən bu saniyə yalnız bir şeyə əminəm: onu hər şeyə rəğmən, sevirəm. Hər şeyə.

– Əyləş, – deyir. Hələ də gülümsəyir. Qırmızı köynəyini geyinib. Göbəyi açıq olanı. Şalvarda, ya yubkada olduğunu görə bilmirəm, başım-beynim dumanlıdır.

– Gələndə səni gördüm, – deyir, – dedim, dostlarınlasan, səni narahat eləməyim, – özümü cılız hiss elədiyim üçün utanıram və bu utanc hissini dünyadakı heç bir xoşbəxtliyə dəyişə bilməyəcəyimdən əminəm. Göz qapaqlarını ağır-ağır endirib-qaldırır. Bu ağır hərəkətlərdən istifadə edib onu təpədən-dırnağa süzürəm. Köynəyi keçən dəfəkindən bir az solub sanki. Yəqin, yuyulub, rəngi gedib. Ya da mənə elə gəlir.

– Niyə danışmırsan? – birdən üzündəki gülüş yoxa çıxır, əvəzində ciddi görkəm alır, – həmişə beləsən sən?

– Necə? – axır ki, mən də dillənirəm. Öz sualım özümü diksindirir.

– Elə belə… Sakit, utancaq… Hə? – gülüşü yenidən qayıdır. Mən onu hər şeyə rəğmən, sevirəm. Hər şeyə rəğmən.

Dialoqun davamının gəlmədiyini görüb o da susmağı seçir. Barmaqlarının arasında közərən siqareti bitirmədən onu külqabıya basır, növbətisini yandırır. Ovuclarını çənəsində birləşdirib gözlərimə baxır. Uzun-uzadı baxır, baxır və gülümsünür.

– Nə içək? – yenə sükutu o pozur.

Heç nə haqqında düşünə bilmirəm, suallarına cavab vermək üçün nə qədər can atsam da, alınmır. Susuram. Yalnız onu düşünürəm. Cəmi bir addımlığımda oturmuş və gözləri ilə gözlərimi sorğu-sual edən onu.

– Yaxşı, – deyir, siqareti külqabıya basıb ofisianta işarə edir, – bizə iki tekila. Sonra yenə eynisini, birdən piyan olaram, – əlini əlinə vurub arxaya yaslanır və dərindən ah çəkir.

– Sənlə belə saatlarla otura bilərəm, – bu o günəşli gecənin ardınca gələn etirafdan sonra mənə dediyi ən xoş sözdür. Ya da yox.., – o qədər doğma gəlirsən ki mənə...

– Sən də… – kaş hisslərimi daha cəsarətli ifadə edə biləydim. Kaş!

Ofisiant yaxınlaşır, badələr masada yerini rahatlamadan havada toqquşdururuq. “Sənə” – deyir. “Hər şeyə rəğmən, səni sevməyimə” – deyirəm, amma çox astadan.

– Sən harada qalırsan? – bu sual baş-beynimi dəng edən musiqidən də yüksək tonda qulaqlarımda bir neçə dəfə cingildəyir. Verəcəyim cavabı ürəyimdə dəfələrlə təkrarlayıram.

– Burda, – əlimlə musiqiçilər oturan küncə tərəf işarə edirəm, – bu yaxınlarda, – bir az da izahata ehtiyac duyuram, – bura yaxındır.

Yenə gülümsünür, həyəcanımı heç cür gizlədə bilmirəm, özümü çox pis yandırdığımı hiss edirəm. Bəlkə də, məqsədi tamam başqa imiş.

Ofisiant daha iki tekila ilə yaxınlaşır, yenə də havada toqquşdurma və “Sənə”! Qəfil hərəkətlə masadan qalxır, “Gəlirəm” deyib tualetə sarı gedir. İki addım atıb ucadan:

– İki tekila daha!

– Yaxşı, – deyib pabın rəngbərəng işıqlarında özünü bütün çılpaqlığı ilə göstərən ağappaq ayaqlarına dikilirəm. Yubka geyinibmiş.

***

…Masaya qayıdır. Hərəkətlərindən hiss edirəm ki, artıq piyandır.

– Sən çox yaxşı adamsan... – daha bir siqaret alışdırıb onu külqabının yarığına keçirir.

– Olar yanında oturum? – bu sual ağzımdan necə çıxır, bilmirəm, amma onun baxışlarında elə havadaca əriyib yox olur. Gülümsünür. Heç nə demir. Uğursuz təklifimin peşmanlığını yaşayırdım ki, ayağa qalxıb yanıma gəlir. Masanı bir az geriyə itələyib dizimin üstündə oturur. Əlini boynuma dolayıb başını başıma söykəyir. Bütün bədənimin titrədiyini, həyəcandan qarnıma sancıların dolduğunu hiss edirəm. Özümü saxlamaqda çətinlik çəkirəm, bir anlıq onu qucağıma alıb klubdan çıxdığımı, taksilərdən birinə mindiyimizi, onu evimə qədər apardığımı, binanın pilləkənlərini o qucağımda ikən ildırım sürətilə qalxdığımı düşünürəm. Yüksək musiqi səsi məni ayıldır: “Uyandım birden seninle...”

Qarşı-qarşıya oturmuşuq. Gülümsünür. “İçək” deyib yenə ofisianta işarə edir.

– Bizə iki pivə, – ofisiant “Baş üstə” deyir, – bir də limon.

– Neçə yaşın var? – ondan, ən azı, 5-6 yaş balaca olduğumu öyrənirəm.

– Yaşın nə fərqi var? – lənətə gələsən, bu nə cavabdır axı?! Özüm öz cavabıma gülürəm. O da şaqqanaq çəkib gülür. Ardınca “Məncə də” deyib siqareti külqabıya basıb söndürür.

– Sən çəkmirsən, hə?

– Yox.

Susur. Boynunu büküb düz gözlərimə zillənir. Bu vaxt bizim masadakılardan biri pilləkənləri düşüb bizə sarı gəlir. Daha doğrusu, o, tualetə gedir, sadəcə, yolüstü buradan da keçməlidir. Yanımızdan keçəndə ayaq saxlayıb qoluma toxunur:

– Müəllim, yaxşısan? – gülümsünüb göz vurur və yoluna davam edir.

Başını aşağı salıb saçlarını qarışdırır. Hiss edirəm ki, kefi pozulub, amma mümkün qədər hiss elətdirmək istəmir.

– Dostun heç məndən danışmayıb sənə? – İlahi, yox… Yox! Bircə bu yox!

Cavab verə bilmirəm. Məyus-məyus gözlərinin qaranlığında itirəm.

– Əvvəllər aramız yaxşı olub, – pivəni başına çəkir, qurtultusu musiqi səsini yarıb qulaqlarımda əks-səda verir. Mənə elə gəlir ki, bu anda pivənin yerində bir bokal zəhər belə olsaydı, onu da eyni rahatlıq və acgözlüklə içərdi. Boş bardağı masaya çırpıb əlavə edir:

– Çox yaxın olmuşuq, – ağız-burnunu büzüşdürüb köks ötürür, – çox!

Susuruq. Mahnının səsi təzədən pabı başına götürür: “Beni vurup yerde bırakma!..”

***

İçki içkiyə qarışıb, yenə də ağız deyəni qulaq eşitmir. Musiqi səsi də bir yandan: “Gitmeseydin, dinlerdin!”. Oturub dostumun gözlərinə zillənirəm. Onu hər şeyə rəğmən, sevdiyimi düşünürəm. Hər şeyə rəğmən...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı bu dəfə Şeir saatında sizləri Aydın Arslanın şeirləri ilə tanış edəcək.

Hər gələn yeni gün qəmi gətirir,

Doldurur bir yekə gəmi, gətirir,

Qalmır bir kəsiri, kəmi, gətirir,

Gətirmir naxışım, butam, ay atam.

Erkən yarpaq töküb, solmağa nə var?

Yaş olub gözümə dolmağa nə var?

Qanmazın atası olmağa nə var?

Gəl indi atam ol, atam, ay atam...

Mükəmməldir, deyilmi?

***

Mən onda qayğısız, onda şən idim.

Gölə qarğıçalan, yereşən idim.

Özüm öz kölgəmlə güləşən idim,

Bol idi yanlışım, xətam, ay atam.

Qanmaz çocuq idim, qanı qaynayan,

Səhərdən-axşama gülən, oynayan,

Kədər tanımayan, acı duymayan,

İndi dərd önündə matam, ay atam.

Hər gələn yeni gün qəmi gətirir,

Doldurur bir yekə gəmi, gətirir,

Qalmır bir kəsiri, kəmi, gətirir,

Gətirmir naxışım, butam, ay atam.

Erkən yarpaq töküb, solmağa nə var?

Yaş olub gözümə dolmağa nə var?

Qanmazın atası olmağa nə var?

Gəl indi atam ol, atam, ay atam...

ALLAHA MƏKTUB...

Salam. Nigaran olma çayımdan, çörəyimdən,

Həmd olsun ki, əlini çəkmirsən kürəyimdən.

Bu gün bir şeir çıxar şəninə ürəyimdən,

Allah haqqı, sənin də xoşuna gələr, Allah.

Qəribədi insanlar, qəribədi bu bəşər,

Doğrusu, bundan sonra, çətin ki, gözəlləşər.

Bir gün ölər bu bəndən, bir gün ehsanı bişər,

Hayına gəlməyənlər aşına gələr, Allah.

Eşqindən doğulubdur bütün ülvi sevgilər,

Ağlatdığın kiriməz, güldürdüyün hey gülər.

"Ol" dediklərin oldu, "öl" dediklərin ölər,

"Qal" dediklərin Nuhun yaşına gələr, Allah.

Nə azdı oyaq olan, necə çoxdu yatanlar,

Hamısı məğlub oldu fələklə zər atanlar.

Sənin qapından ayrı qapıya üz tutanlar

Başı dəyər əhlətin daşına, gələr, Allah.

Xar olsun o bəndə ki, nemətlərini danır,

Verdiyin ruziləri özü qazandı, sanır.

Qəlbim sənin evindi, İlahi, evin yanır,

Yardıma səndən özgə boşuna gələr, Allah.

Sonda bir xahişim var, rəhm et, cavan yaşıma,

Əlinə nə qəm keçir, taleyimə daşıma.

Yoruluram, bu qədər oyun açma başıma,

Allaha acıq gedər, başına gələr, Allah...

***

Qəlbinə dağ çəkilmiş dumanlı dağlar kimi

Qaxılmışam, yerimdən min ildi tərpənmirəm.

Mən dünyanın ən böyük köçünü yaşamışam,

Nə gedən, nə gələnə daha təəcüblənmirəm.

Köçənə rəhmət deyib, ardınca ağlayanlar,

Bəs niyə sən köçəndə adəti unutdular?

"Başın sağ olsun" – deyən olmadı, azmış kimi,

Zurna-qaval gətirib, başıma toy tutdular.

Mən dərdin tanıyanı, mən sərin arifiyəm,

(Zər zərgərə verilib, qədrini də o bilsin).

Günü zəhər olanın süfrəsində bal olsa,

O bal niyə sevilsin, şordan  necə seçilsin?

Yerə soxum boyumu bir altmışı ötmədi...

Boyum yetsə, bir ömür arxanca boylanardım.

Yox, yeri yandım, dedim. İznin olsa, öləndə

Gözlərinin düşdüyü çuxurda quylanardım...

***

Qaranlıqlar başlayır ümidlər yox olanda,

Qosqoca uçurumdur ümidlərdən ötəsi.

Həyat dözülməz olur gözləntin çoxalanda,

Daralır gözlərində dünyanın xəritəsi.

Bir ömür üzmək olar, təkcə, axına qarşı,

Mütləq haqqa inanıb iman gətirə bilsən.

Hər şey səndən başlayar, zirvələr sən olarsan,

Əgər içindən “mən”i söküb bitirə bilsən.

Qocalıqda daş olub düşər bir-bir başına

Cavanlıqda önəmsiz zənn etdiyin xətalar.

Gecə “nadzor”u kimi gələr bəd əməllərin,

Yuxuna haram qatıb başına toy tutalar.

Nicat tapanlar olar nəfsini qınayanlar,

"Yox" deməyi bacarmaq əyri nəfsi düzəldir.

Hər kim təmiz saxlasa insanlıq libasını,

Deyər ona baxanlar: – Həyat necə gözəldir,

İnsan necə gözəldir!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Şeir vaxtıdır, sizlərə çağdaş türk dünyasının gənc şairlərinin  şeirləri təqdim edilir.

Yusif NAZİM ƏRƏBSOY

(Azərbaycan)

Laqeyd bəndələrin qeydinə qaldım getdim,
Bir də baxdım, yox ömür, sondu, qocaldım getdim.

Başqasın əfv elədim, hər kəsə güldüm keçdim,
Özümə əfv eləmək çatdı, öc aldım getdim.

Mənə meyl eyləyənin eşqinə biganə qalıb
Mənə meyl etməyənə meylimi saldım getdim.

Ona həsr eylədiyim şerimə qafiy(y)ə gəzib,
Onu vəsf eyləməyin fikrinə daldım getdim.

Yerdə məna nə gəzir, göylərə yüksəldi təbim,
Cahanı tərk elədim ruhtək ucaldım getdim.

Qopub ahəstəcə dünya budağından düşdüm,
Sərilib torpağa bir xeyli saraldım getdim.

Baş vurub cəhd elədim üzməyə sevda gölünə,
Sonra səhraya çıxıb xeyli qaraldım getdim.

Sinəm üstündəki dağlar kimi məğrur durdum,
Mən o dağlardan, Ərəbsoy, vüqar aldım getdim.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

ANAR, ŞEİRLƏR

DAŞ QƏLBLİLƏR

Daş qəlbli insanları neylərdin, İlahi?

Bizdə bu soyuq qanları neylərdin, İlahi?

                                          Mirzə Ələkbər Sabir

Daş qəlbli insanları neyləyirdin, İlahi,

Bu rüşvət alanları neyləyirdin, İlahi?

Bu qədər işsiz adam, kasıb, xəstə var ikən

Bahalı dərmanları neyləyirdin, İlahi?

Toylarda bərk piləyib zurna-balabanları,

Qulaq batıranları neyləyirdin, İlahi?

Səpələyib, sovurub haram pulu-paranı,

Çalıb-çaldıranları neyləyirdin, İlahi?

Ölüsün dəfn etməyə imkanı olmayan var,

“Yan-yaxıl” ehsanları neyləyirdin, İlahi?

Çörəyə pul tapmayan zavallılar önündə

Belə şıq dükanları, bol-bol restoranları neyləyirdin, İlahi?

Guya hər şey yerində, qurd quzuyla otlayır,

Belə ağ yalanları neyləyirdin, İlahi?

Kağız üstündə qalan, üstünə milçək qonan

Möhürlü fərmanları neyləyirdin, İlahi?

Dünən səsini qısan, bu gün bar-bar bağıran,

Bu cür “qəhrəmanları” neyləyirdin, İlahi?

Kimsə oxumur kitab, sözə məhəl qoyan yox,

Bəs bunca yazanları neyləyirdin, İlahi?

Dediyi böhtan, yalan, heç bir şey anlamayan,

Nə qanan, nə qandıran kütbeyin nadanları neyləyirdin, İlahi?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2025)

Aysel Fikrət,

Azərbaycan Milli Konservatoriyasının mətbuat katibi, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün 

Azərbaycan bütün dünyaya sübut etdiyi zəfər tarixini özü yazdı.

Gəncliyimizi yaşaya bilmədik, yalnız 80–90-cı illərdə itirdiyimiz dincliyimizi, başımıza gələn fəlakətləri övladlarımıza gözəl ötürə bildik. Nəticədə, vətənini, torpağını sevən gənclərimiz böyüdü və bu vətənə dayaq oldular.

44 günlük əfsanəni yaradan oğullarımız torpaqlarımızı son qarışına qədər geri aldılar.

Biz böyüydən kiçiyə qədər bu ağrılı, acılı, qürurlu günləri sevinc göz yaşları ilə yaşadıq.

Azərbaycan Milli Konservatoriyası digər tədris müəssisələri kimi Zəfər tariximizə dair — 8 Noyabr Zəfər Günümüzün 5 illiyi münasibətilə — bir çox tədbirlər həyata keçirir.

Bu tədbirlərdən birində mənim vəzifəm təmsil etdiyim tədris müəssisəsinə AMK-ya bir qazimizi dəvət etmək idi. Mən qazi Polad Rzayevi belə tanıdım. Onun adını da telefona belə qeyd etdim — “Vətən qazisi”.

Gün yetişincəyə qədər ssenarini yazarkən qazimiz haqqında eşitdiklərim və gördüklərim məni çox düşündürdü.

Polad son döyüşlərin birində hər iki ayağını itirir və həkim gələnə qədər özü öz ayağını kəsir, özünə ilkin tibbi yardımı özü göstərir.

Müalicə olunan qazimiz bir müddət sonra dövlət başçımızın səyi ilə Almaniyada iki ay müalicə alır, əməliyyat keçirir və ona protez ayaqlar qoyulur.

Olduqca həyat eşqi olan Polad öz protez ayaqlarının üzərində belə, igid və dönməz yolundan əl çəkmir.

Polad Rzayev Oğuzda anadan olub.

Sonradan Bakıya köçərək Səbail rayonu 189 saylı orta məktəbdə təhsil alır.

2003-cü ildə Cəmşid Naxçıvanski adına Hərbi Liseyə qəbul olunur, 2006-cı ildə həmin liseyi bitirir və Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbinə daxil olur.

Ali Hərbi Məktəbin ikinci kursundan etibarən “Kəşfiyyat” ixtisası üzrə təhsilini davam etdirir. Onun vətən sevgisini aşılayanların isə valideynləri olduğunu deyir.

Ali Hərbi Məktəbi “Qoşun kəşfiyyatı” ixtisası üzrə tamamlayır və Silahlı Qüvvələrin Təlim və Tədris Mərkəzində (TTM) təhsilini davam etdirərək “Xüsusi təyinatlı kəşfiyyatçı” ixtisası üzrə məzun olur.

Hərbi xidmətə Xüsusi Təyinatlı Hərbi Hissədə leytenant kimi başlayır.

2016-cı ilin Aprel döyüşlərində iştirak edir və Talış kəndi istiqamətində yüksəkliklərin azad olunmasında fəallıq göstərir.

2020-ci ilin 27 sentyabrında başlayan 44 günlük Vətən müharibəsində ön cəbhədə döyüşlərin bütün mərhələlərində aktiv iştirak edir.

Xüsusilə də Murovdağ silsiləsində düşməndə olan taktiki yüksəkliklərin, Hadrut qəsəbəsinin bəzi kəndlərinin, Cəbrayıl və Qubadlı rayonlarının bir çox yaşayış məntəqələrinin azad olunmasında əməliyyat zabiti kimi iştirak edir.

19 oktyabr 2020-ci ildə Qubadlı rayonunda növbəti hərbi əməliyyat zamanı iki minaya düşərək, hər iki ayağını itirir.

Əsgərimizin göstərdiyi şücaətə görə ölkə başçımız tərəfindən “Qubadlının azad olunmasına görə”, “Cəbrayılın azad olunmasına görə”, “Xocavəndin azad olunmasına görə”, “Şücaətə görə” medalları və “Azərbaycan Bayrağı” ordeni ilə təltif edilir.

Qeyd edək ki, Polad Rzayev Cəbrayıla bayraq sancan Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin üzvüdür.

O, həm də Birinci Qarabağ müharibəsində Şuşadan çıxmayaraq şəhid olan Tofiq Oğuzun oğludur.

O Tofiq Oğuzun ki, 1965-ci ildə keçmiş SSRİ çempionu olur, sonralar SSRİ İdman ustası adına layiq görülür.

1965–1968-ci illərdə Leninqradda (indiki Sankt-Peterburqda) hərbi xidmət keçirir.

Hərbi xidməti başa vurandan sonra Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasında təhsil alır, 1972–1974-cü illərdə Kuybışev şəhərində Politexnik İnstitutunda idman müəllimi işləyir.

Tofiq Rzayev sambo üzrə SSRİ idman ustası idi.

O, 1974-cü ildə Azərbaycana qayıdır, Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutu, İnşaat Mühəndisləri İnstitutu və Sumqayıt Texnologiya İnstitutunda baş müəllim vəzifəsində çalışır. Respublika dərəcəli hakim olur.

1987-ci ildə doğma kəndi Yaqubluya qayıdır və Oğuz Rayon İdman Komitəsinə sədr təyin olunur.

T. Rzayevin Oğuz rayonunda idmanın inkişafında böyük əməyi olur.

O, 1988-ci ildən başlayan milli azadlıq hərəkatının fəal üzvlərindən biri, Oğuz rayonunda həmin hərəkatın əsas liderlərindən olur.

Torpaqlarımıza erməni təcavüzü başlayanda, Tofiq Rzayev 1989-cu ildə Oğuzdan Qubadlı rayonunun sərhəd kəndlərinin müdafiəsinə yollanan könüllülər dəstəsinə rəhbərlik edir.

20 Yanvar hadisələri zamanı əsl həqiqəti “Azadlıq” radiosu vasitəsilə bütün dünyaya çatdıranlardan biri də Tofiq Rzayev olur.

Qırğından sonra baş verənlərə etiraz edərək Oğuz Rayon İdman Komitəsinin sədri vəzifəsindən istefa verir və qalan həyatını torpaqlarımızın erməni işğalçılarından qorunmasına həsr edir.

1991-ci ildə 60 nəfər oğuzlu gənclə birlikdə Şuşanın müdafiəsinə yollanır.

Orada könüllülər batalyonunun komandiri təyin olunur.

7–8 may tarixlərində Şuşada qanlı döyüşlərin ən fəal iştirakçılarından, düşmənə qarşı şücaətlə vuruşanlardan biri olur.

Döyüşçü yoldaşlarının dediyinə görə, ağır yaralı olan Tofiq Rzayev onların atəş altından çıxmasına kömək edərkən başından ağır yara alır, dostlarını təhlükədən xilas etsə də, onların təkidlərinə baxmayaraq özü döyüş meydanını tərk etmir.

Araşdırmalar və faktlar göstərir ki, o, Şuşanın son döyüşçülərindən biri olur, axır nəfəsinə kimi vuruşur.

Polad bu cür igidliyinə əfsanələr qoşulan bir vətən aşiqinin oğludur.

Ata əmanəti olan vətəni qorumaq Poladın ta uşaqlıqdan çəkdiyi həsrətinə bir məlhəm oldu.
Ailəsindən səssiz ayrılıb, o zamanlar ordunun gücünü bilərək, canı-qanı bahasına torpağını qoruyan, vətən eşqini həyat eşqindən üstün bilən Tofiq Oğuz bu dünyadan əmanət kimi üç övlad və həyat yoldaşını qoyub getdi.
Yalnız illər sonra onun yoxluğunu hər gün duyan, həsrəti ilə böyüyən oğlu Polad onu əvəz edə bildi, onun yarım qalan işini tamamladı.
Ruhu Şuşada gəzən döyüşçü deyilən atasının ruhunu şad edə bildi.
Bu, bir ailənin vətən adlı dastanıdır. Dövr dəyişsə də, zaman keçdikcə də zəfər tariximizin yaddaşına yazılacaq bir əfsanə olaraq qalacaq.

Tofiq Oğuz nəinki ailəsinin, qohum-əqrəbasının, dost-tanışının və doğmalarının ürəyində öz gözəl xasiyyəti, davranışı və sevgisi ilə yeri olan bir şəxsiyyət, bir vətən qəhrəmanıdır.
Əfsanəvi qəhrəmandır və unudulmazdır.

Əlbəttə, əlindən torpaqları gedən bir xalq üçün son damla qanına qədər döyüşən əsgərlərinin ruhu qarşısında yarım qalan missiya böyük faciə idi.

Yalnız 30 illik həsrətə son qoyan əvəzedilməz ordumuz, müharibə strategiyamız bizi aydınlığa — zəfər yoluna çıxara bildi.

Onunla görüşə gələn hər kəs həyəcanlı idi.

Tələbələr, müəllimlər zalda dərin hüzn və səssizlik içində idi, bir hörmət, bir ehtiram var idi.

Qazi səhnəyə qalxıb tələbələrin suallarına cavab verirdi.

Tələbələr çox utanırdılar, sualları çəkinərək verirdilər.

Yalnız qazimizin cavabları lakonik və çox mənalı idi.

Mən qələm əhli deyiləm, dostlar, siz mənə kömək edin, danışmağa deyin — qazimizin söylədiyi bir neçə cümlə onun son dərəcə ağıllı, tədbirli, gələcəyi görən, vətəninə, ölkəsinə nə qədər sadiq olduğunu göstərirdi.

Tələbələrdən biri “Qələm əhli deyilsiniz, amma yazdığınız tarixi biz heç zaman yaza bilmərik” deyiminə isə o, “Biz bu gün üçün tarix yazdıq, gələcək üçünsə bizi yazmaq, yaşatmaq üçün mütləq qələm əhlinə ehtiyac olacaq” — deyimi ilə cavab verir. Bu cavab məni bu günə qədər düşündürür.

Cavablarının birində deyir ki: “Belə bir deyim var — döyüşdə ölərəmsə şəhidəm, qalarsamsa qaziyəm, amma daima irəli getməliyəm və torpaqları son qarışına qədər düşmən caynağından xilas etməliyəm.”

Və bir övlad — daima özünün igid, pəhləvan, artıq bir mifə çevrilmiş qəhrəman atasını bir ömür gözləyən övlad.

Bəlkə də döyüşə can atmaq, qələbənin, zəfərin ətrini belə duymaq hissi ona atasından genetik keçmiş ən böyük ruh payıdır, mirasdır.

Polad Rzayev kimi qəhrəmanlar indiki gənclərimizə böyük örnəkdir.

Həm dövləti haqqında çox bilikli olmaq, həm də döyüş strategiyalarını bilmək, igidlik və əzm nümunəsi ola bilməkdir.

Onun cəsurluğu bununla da qalmır — o, idman sahəsində də Tofiq Oğuzun qoyduğu izlərlə gedir, onu layiqincə davam etdirir.

Ən çox gözlərimi yaşadan amillərdən biri də budur ki, o hara gedirsə, ən uca yüksəkliklərə belə Azərbaycan Bayrağını sancır.

Bu, onun bayrağa, vətənə olan sevgisinin timsalıdır.

İndi də belədir…

Paralimpiya hərəkatının dağ xizəyi idman növünə cəlb olunan Vətən müharibəsi iştirakçısı Polad Rzayev üzgüçülük və bir sıra digər idman növləri ilə də məşğuldur.

Hal-hazırda bu yolda çəkinən neçə-neçə gəncə örnək ola bilir.

Qazi Polad Rzayev inanılmaza imza atıb - 5642 metr hündürlükdə olan Elbrus zirvəsini fəth edib və oraya Azərbaycan Bayrağını sancıb.

Əzmkar, güclü iradəli bir qəhrəman — Polad Rzayev.

Qəhrəman Şuşa uğrunda şəhid olan Tofiq Oğuzun oğlu.

Vətənin zirehli zərrələri… vətən aşiqləri.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Adı sərhədləri aşan çox az sayda yazıçımız vardır, onlardan biri də türk dünyasında kifayət qədər tanınan, tarixi romanlar müəllifi Yunus Oğuzdur. Yazıçı ilə bağlı xoş bir xəbəri sizlərlə bölüşmək istəyirəm.

Ötən gün Atatürk Mərkəzində Yunus Oğuza TÜRKSOY-un Onur nişanı təqdim olundu. Tədbirdə çıxış edən Atatürk Mərkəzinin direktoru, akademik  Nizami Cəfərov bildirdi ki, Yunus Oğuz təkcə yazıçı deyil, həm də şair, filosof, publisist və jurnalist kimi Azərbaycan ədəbi mühitində özünəməxsus yerə malik şəxsiyyətdir:
"Yunus Oğuz ümumtürk təfəkkürünə sahib nadir yazıçılardandır. O, əsərlərində yalnız Azərbaycanı deyil, bütün türk dünyasını düşündürən mövzuları qələmə alır. Onun hər yeni kitabı məsuliyyət və vicdanla yazılmış bir əsərdir, hər cür mükafata və təqdirə layiqdir"

TÜRKSOY-un Baş katibi Sultan Raev Yunus Oğuzun yaradıcılığının türk mədəniyyətinə verdiyi töhfəni yüksək qiymətləndirərək söylədi:

“Bu gün Atatürk Mərkəzində toplaşmaqdan qürur duyuram. Atatürk türk dünyası üçün simvoldur. TÜRKSOY olaraq biz ilk türk xalqları birliyiyik, tam 32 ildir ki fəaliyyət göstəririk, türk xalqalrının dili, mədəniyyəti, irsi - bütün sahələrdə türk xalqlarının birliyinə çalışırıq. UNESCO ilə birgə iclaslarda da 300 milyonluq türk dünyasının dilinin beynəlxalq səviyyədə tanıdılması üçün fəaliyyət göstəririk."

Sultan Raev əlavə etdi ki, Yunus Oğuzun "Nadir Şah" və "Əmir Teymur" kimi tarixi əsərləri türk tarixinin yaşadılması, bu birliyin gücləndirilməsində mühüm rol oynayır:

"Yunus Oğuz bizim tariximizi, dəyərlərimizi yaşadan, keçmişi gələcəklə birləşdirən altun bir yazardır."

Tanınmış yazıçı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, əməkdar incəsənət xadimi Elçin Hüseynbəyli xüsusilə TÜRKSOY-un Baş katibi Sultan Raevin iştirakını yüksək dəyərləndirdi.

Yazıçı çıxışında həmçinin qarşıdan gələn 8 Noyabr - Zəfər Günü münasibətilə təbriklərini çatdırdi və bu günün yalnız Azərbaycanın deyil, bütün türk dünyasının qələbə rəmzinə çevrildiyini vurğuladı:

"Qarşıdan Zəfər Günü gəlir. 8 Noyabr təkcə Azərbaycanın deyil, bütün türk dünyasının bayramıdır. Bu gün türk birliyinin, qardaşlığının, həmrəyliyinin təntənəsidir."

Yeri gəlmişkən, Yunus Oğuz həm də tarixi zəfərimizdən bəhs edən “Çığır” romanının da müəllifidir.

Elçin Hüseynbəyli çıxışını Yunus Oğuzun yaradıcılığının türk mədəniyyəti və ədəbiyyatı üçün əhəmiyyətini qeyd etməklə tamamladı, yazıçını təbrik edib, ona yeni yaradıcılıq uğurları arzuladı.

Publisist, filologiya üzrə elmlər doktoru Abid TahirliYunus Oğuzun müasir Azərbaycan ədəbiyyatında və mətbuatında fəal mövqeyindən danışaraq onun yaradıcılığını yüksək qiymətləndirdi:
"Yunus Oğuz haqqında çox danışmaq olar. Çünki o, hər gün mətbuatda görünür, daim ictimai fikir məkanındadır. Onun romanlarının adlarını sadalamaq üçün bir neçə dəqiqə kifayət etməz. Bu, onun nə qədər məhsuldar və dinamik yaradıcılığa malik olduğunun göstəricisidir."
Filoloq qeyd etdi ki, Yunus Oğuzun "Cığır" romanı ədəbi mühitdə geniş maraq doğurub və əsərin mövzu seçimi, bədii dili, təsvir və ifadə vasitələri ilə oxucular arasında xüsusi populyarlıq qazanıb:
"Biz "Cığır" romanı ilə bağlı çoxlu müzakirələr aparmışıq. Yunus Oğuz tarixi faktları necə topladığını, onları necə bədii şəkildə təqdim etdiyini ustalıqla göstərir. Bu kitab həm ədəbi, həm də mənəvi baxımdan dəyərli əsərdir."

Abid Tahirli həmçinin qarşıdan gələn Zəfər Günü münasibətilə tədbir iştirakçılarını təbrik etdi və TÜRKSOY-un Baş katibi Sultan Raevə də təşəkkürünü bildirdi. O, təşkilatın türk xalqları arasında mədəni və ədəbi əlaqələrin inkişafına böyük töhfələr verdiyini vurğuladı:
"Bu 32 il ərzində TÜRKSOY-un çoxsaylı möhtəşəm tədbirləri keçirilib. Amma biz arzu edərdik ki, türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan mühacirətinin ədəbi irsi, coğrafi və tarixi izləri bu istiqamətdə daha geniş şəkildə təqdim olunsun."

Azərbaycan Dövlət Su Ehtiyatları Agentliyinə daxil olan İri Şəhərlərin Birləşmiş Su Təchizatı publik hüquqi şəxsin (keçmiş "Azərsu" ASC) mətbuat xidmətinin rəhbəri Ceyhun Musaoğlu (Musayev) da yazıçı Yunus Oğuzun fəaliyyətini yüksək qiymətləndirdi. Ceyhun Musaoğlu bildirdi ki, yaxşı jurnalist ilk növbədə "pozmağı" bacaran, nəyi yazmamağı dəqiq müəyyən edən peşəkardır. Onun sözlərinə görə, yazıçı isə yaratdığı cümlələrlə oxucunu öz tərəfinə çəkməyi bacarmalıdır. "Yazıçılıq həm pul qazanmaq, kapital toplamaq, həm də ədəbiyyata xidmət etməkdir. Elə yazıçılar var ki, sırf ədəbiyyata görə yazır. Yunus bəy də onlardan biridir. Yazdığı kitablarla milyonlarla gəlir əldə etmək olar, amma o, bunu ədəbiyyata, amala xidmət üçün edir", - deyə Musaoğlu qeyd etdi.
O, Yunus Oğuzun xarakterinin və yaradıcılığa yanaşmasının onu digərlərindən fərqləndirdiyini vurğuladı:
"Yazıçılar həm də qeyri-adi insanlardır. İnsan xarakterinə uyğun yaşayır. Mən öz vətənimə minnətdaram ki, sizi yetişdirib."

Milli-azadlıq hərəkatının öncüllərindən olan, hazırda QHT sektorunda fəalliği ilə seçilən Yadigar Məmmədli jurnalistikadan ədəbiyyata yol tutmuş Yunus Oğuz yaradıcılığını tarixi səlnaməçilik baxımından Azərbaycan üçün olduqca önəmli olmasını vurğulayıb.

Sonda  Sultan  Raev  mükafatı  Yunus  Oğuza  təqdim  edib.

Qeyd edim ki, Yunus Oğuzun TÜRKSOY-un "Onur nişanı" ilə təltif olunması Azərbaycan ədəbiyyatının, eləcə də ümumtürk mədəniyyətinin növbəti böyük uğuru kimi qiymətləndirmək olar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bir dəfə bir qubalı rəfiqəmdən sruşdum ki, ən çox sevdiyin qadın aktrisası kimdir. Dedi, Amalya Pənahova və Zərnigar Atakişiyeva. Ardınca soruşdum, bəs qubalı aktrisalardan kimi tanıyırsan, dedi, heç kimi. Onda dedim, ay mənim əzizizm, Zərnigar Ağakişiyeva elə qubalıdır da. Bəli, çox təəssüf ki, biz ustad, tanınmış sənətkarlarımızın şəxsi həyatları barədə əsasən məlumatsızıq.

Zərnigar Ağakişiyeva 1945-ci ildə Quba rayonunun Rustov kəndində doğulub. O, 1972-ci ildə M.A.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun "Dram və kino aktyoru" fakültəsini bitirib.

Təhsilini tamamlayandan sonra bir müddət Tədris teatrında aktrisa kimi çalışan Z.Ağakişiyeva, rejissor Əşrəf Quliyevin dəvəti ilə Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında ilk tamaşası 19 may 1973-cü ildə göstərilən A.Ostrovskinin "Müdriklər" dramında Mamayeva rolunu oynayıb. 1974-cü ildən isə Akademik Milli Dram Teatrının aktyor heyətinə aktrisa kimi qəbul olunub.

Aktrisa yaradıcılığının xarakterik xüsusiyyətlərinə görə, realist aktyor məktəbinin poetika göstəricilərinə daha uyğundur. Yaratdığı obrazlar tamaşaçılar tərəfindən həmişə maraqla qarşılanıb:

1. Tatyana (M.Qorki "Meşşanlar")

2. Xuraman (S.Vurğun "Vaqif")

3. Dilbər ( C.Cabbarlı "Sevil")

4. Şəfəq (S.Dağlı "Kölgələr pıçıldaşır")

5. Zeynəb (B.Vahabzadə "Kimdir haqlı?")

6. Zivər (Anar "Təhminə və Zaur")

7. Kəmalə (İ.Əfəndiyev "Qəribə oğlan")

Aktrisaya 1989-1992-ci illərdə səhnədə cəmi 2 rol verilməsi onun teatrdan uzaqlaşmasına səbəb olub. 7 ildən sonra o dönəmdə mədəniyyət nazirinin müavini olan, sənətə və sənətçilərə, xüsusən teatr cameəsinə hədsiz diqqət və qayğı göstərən Ədalət Vəliyevin dəvəti ilə yenidən teatra qayıdıb. Və bundan sonra Zərnigar xanıma sanki ikinci nəfəs gəlib, o. teatrımızın qızıl fonduna yeni-yeni rollar bəxş edibdir.

Zərnigar Ağakişiyeva Azərbaycan Dövlət Televiziyasının hazırladığı teletamaşalarda və "Azərbaycanfilm" in istehsal etdiyi bir çox filmlərdə də çəkilib. Filmlərdə əsas, ikinci dərəcəli, epizodik rollar ifa edib.

Filmoqrafiya

- 777 №-li iş

- Ağ atlı oğlan

- Atayevlər ailəsi

- Bağ mövsümü

- Balaca çoban

Zərnigar Ağakişiyeva 8 fevral 2018-ci ildə ürək çatışmazlığından Bakıda vəfat edib. 9 fevral 2018-ci ildə Quba şəhər qəbiristanlığında, valideynlərinin yanında torpağa tapşırılıb

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 "Kəsməsəm də, görməsəm də" – inqilabi yüksəlişin, kommunizm qurucularının vəsfi, sovet quruluşu düşmənlərinin kəskin tənqidi! Bu, gənc Tofiq Mahmudun yazdığı ilk şeiridir ki, həmin şeir İosif Stalinin hələ sağ olduğu dönəmdə - 1953-cü ildə "İnqilab və mədəniyyət" jurnalında dərc olunmuşdu...

Biz bu gün Tofiq Mahnud haqqında danışacağıq. Anadan olmasının bu il 94 illiyidir.

Tofiq Mahmud 1931-ci il noyabrın 6-da Naxçıvan MSSR Şahbuz rayonunda anadan olub. O Bakıda 31 saylı məktəbi bitirib. Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində 1949–1954-cü illərdə bakalavr təhsili alıb.

Əmək fəaliyyətinə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin Mədəni-Maarif Müəssisələri İdarəsində metodiki kabinetin metodisti kimi başlayıb. Sonra "Azərbaycan müəllimi" qəzeti redaksiyasında xüsusi müxbir, "Göyərçin" jurnalı redaksiyasında ədəbi işçi olub.

1976-cı ildən "Göyərçin" jurnalının redaktoru vəzifəsində işləyib. Bədii tərcümə ilə də məşğul olub. Onun tərcüməsində Xuta Berulavanın "Quş südü", İsabəy İshaqovun "Hər şeyi öyrənmək istəyən" kitabları işıq üzü görüb. Əsərləri xarici ölkə xalqlarının dilinə tərcümə olunub.

Azərbaycan Respublikası Uşaq Fondunun Bakı şöbəsinin sədri, həm də rəyasət heyətinin üzvü olub. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi uşaq və gənclər ədəbiyyatı şurasının sədri, keçmiş SSRİ Yazıçılar İttifaqı uşaq və gənclər ədəbiyyatı şurasının üzvü seçilib. Azərbaycan Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri fərmanı ilə təltif edilib.

Əsərləri

1. Yola çıxıram

2. Mənim kürəkənim

3. Dibçək

4. Buzovna qayaları

5. Utancaq oğlan

6. Açıqdır pəncərəm

7. Alpinistlər

Tofiq Mahmud 1997-ci il aprelin 4-də Bakıda vəfat edib. Şairin adına "Tofiq Mahmud mükafatı" (hər il ən yaxşı uşaq şeirlərinin müəlliflərinə təqdim olunub) təsis edilib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

XIX əsrin ilk yarısından etibarən Qərbi Azərbaycan bölgəsində (məhz indiki Ermənistanın ərazisi daxilində) azərbaycanlıların demoqrafik mövqeyində və əhali strukturunda mühüm dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dəyişikliklərin fonunda müxtəlif sosial‑siyasi və tarixi amillər dayanır.

Birinci əsas amil Gülüstan müqaviləsi (1813) və Türkmənçay müqaviləsi (1828) nəticəsində rus imperiyası Şimali Azərbaycanı işğal ürmiş, Qafqazda nüfuzunu artırmış, İran və Osmanlı imperiyasından Azərbaycan torpaqlarına erməni icmalarının köçürülməsi siyasəti həyata keçirilmişdir. İkinci əsas amil rus imperiyasının “köçürmə”, “yenidən yerləşdirmə” siyasətidir: ermənilərin Cənubi Qafqaza köçürülməsi genişləndirilmiş, bunun nəticəsində Azərbaycan türklərinin etnik‑demoqrafik mövqeyi zəifləməyə başlamışdır.

Bu kontekstdə “deportasiya” termini ilə XIX əsrdə yüksək səviyyədə dövlət tərəfindən təşkil edilmiş məcburi kütləvi köçlər tam sənədləşməmiş olsa da, azərbaycanlıların öz doğma yaşayış yerlərindən təzyiq altında köçməyə məcbur edilmələri, sosial‑iqtisadi olaraq sıxışdırılmaları ilə bağlı hallara işarə edilə bilər. Məsələn, mənbələr qeyd edir ki, XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq türk‑azərbaycanlı əhali “məqsədyönlü şəkildə didərgin salınmış, doğma torpaqlarından çıxarılmışdır”.

Səbəblər baxımından bunlar əsas başlıqlardır:

·         Rus imperiyasının bölgədə siyasi‑military strateji maraqları: Qafqazı idarəetmə sistemi daxil etmək, “mürəkkəb” etnik strukturdan sadə və etibarlı etnik quruluşa keçid etmək.

·         Ermənilərin “yenidən yerləşdirilməsi” siyasəti: İran və Osmanlı imperiyalarından ermənilərin Cənubi Qafqasa köçürülməsi nəticəsində azərbaycanlıların yaşadığı torpaqlarda demoqrafik balans dəyişmişdir.

·         Azərbaycan türklərinin məskunlaşdığı torpaqların strateji baxımdan “təmizlənməsi” və ya “yenidən qurulması” üçün münasib görməsi, yəni etnik‑demoqrafik tərkibdə türk mənşəli əhalinin azaldılması istiqamətində qeyri‑rəsmi siyasətlər.

Nəticələr baxımından isə aşağıdakı təsirlər müşahidə edilmişdir:

·         Etnik‑demoqrafik tərkibdə azərbaycanlıların nisbi payının azalması: Məsələn, mənbələrdə göstərilir ki, XIX əsrin sonlarına doğru regionlarda azərbaycanlıların artımı gözlənildiyindən çox az olmuşdur.

·           Torpaqların, yaşayış məntəqələrinin boşalması, və ya azərbaycanlı əhalinin migrasiyası: Özü‑özlüyündə deportasiya kimi görülməsə belə, sosial‑iqtisadi sıxışdırma və siyasi təzyiqlər nəticəsində əhali köç etməyə məcbur qalmışdır.

·          Milli kimlik və mədəni irsin məhv riski: Azərbaycan türklərinin yaşadıqları coğrafiya ilə bağlı bağları zəifləməyə başlamış, mədəni‑memarlıq irsi, qəbiristanlıqlar, dini məkanlar risk altında qalmışdır.

Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, XIX əsrdə konkret “sinxron kütləvi deportasiya” üzrə geniş arxiv sənədləri və say mexanizmləri müstəqil beynəlxalq tədqiqatlarda geniş təqdim edilməmişdir, əksər mənbələr XX əsrə aid hallarla bağlıdır. Bu, tədqiqat üçün vacib boşluqdur.

Yekun olaraq, XIX əsrdə Qərbi Azərbaycan bölgəsində yaşayan azərbaycanlı əhalinin yerləşdiyi torpaqlardan çıxarılması və ya çıxmağına məcbur edilməsi prosesi müasir səviyyədə “deportasiya” termini ilə təsnif oluna bilər: bu proses dövlət siyasətləri, etnik‑demoqrafik manipulyasiyalar və sosial‑iqtisadi təzyiqlərin birgə təsiri nəticəsində baş vermişdir. Lakin onu da vurğulamaq vacibdir ki, bu dövrə dair konkret say‑sənəd göstəriciləri və beynəlxalq tədqiqatlar məhduddur. Buna görə də mövzunun daha dərindən araşdırılması üçün arxiv işləri, imperial rus sənədləri və region tədqiqatlarının genişləndirilməsi zəruridir.

Şəkildə: qərbi azərbaycanlıların öz dəd-baba torpaqlarından deportasiyası

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2025)