Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə layihəsində bu gün də maraqlı mövzuya toxunacağıq: türklər üçün canavar (bozqurd) anlamı nədir?

Türk mifologiyası, minillər boyu türk toplumlarının kollektiv yaddaşında formalaşmış və özündə mədəni, siyasi və dini dəyərləri ehtiva edən zəngin bir irsdir. Bu mifoloji sistemdə canavar, xüsusilə bozqurd, sadəcə bir heyvan deyil, ilahi mənşə, yolgöstərən ruh, qəhrəmanlıq və milli birlik simvoludur. Bozqurd həm miflərdə, həm dastanlarda, həm də tarixi hadisələrin simvolik yozumlarında mərkəzi yer tutur. Bu araşdırmada bozqurdun türklər üçün daşıdığı dərin mənalar sistematik şəkildə təhlil edilir.

1. Bozqurdun mənşə əfsanəsi – Türklərin əcdadı kimi

Qədim Çin salnamələrində (XIII əsr, Bei shi və Zhou Shu) türklərin mənşəyini izah edən məşhur Aşina əfsanəsi yer alır:

“Bir türk boyunun bütün üzvləri qırılır, yalnız bir oğlan sağ qalır. Dişi bir bozqurd onu dağa aparıb sağaldır və onunla birlikdə yaşayır. Bu birliyin nəticəsində on oğul dünyaya gəlir və onların soyundan türk boyları yaranır.”

Bu əfsanə bozqurdu soy saxlayan ana, qurtuluş və başlanğıc rəmzi kimi təqdim edir.

 Orxon yazılarında (VIII əsr) bozqurd birbaşa qeyd olunmasa da, “gök tengri”, “yer-sub” anlayışları ilə birgə xalqın göydən, ilahi mənşədən gəldiyi ideyası mövcuddur:

“Türük bodun, özüm qop qara bodun erti. Üze kök Tengri, asra yağız yer kılındukda, ikin ara kişi oglı kılınmış.”
(Türk xalqı, mən özüm qara xalq idim. Yuxarıda Göy Tanrı, aşağıda torpaq yaradıldıqda, onların arasında insan oğlu yaradılmış.)

Bu fraqmentdə insanın və xalqın ilahi sistemin bir parçası olduğu vurğulanır. Bozqurd da bu sistemdə ilahi təbiətə malik bir yolgöstərən obrazdır.

2. Ergenekon dastanı: Azadlıq və yenidən doğuluş

Türklər düşmənlər tərəfindən təqib edilir, dağlarla əhatələnmiş Ergenekon vadisinə sığınırlar. Burada dörd yüz il yaşayırlar. Nəhayət, dağları əridərək çıxmaq istəyirlər, lakin yol tapa bilmirlər. Bu zaman göydən enmiş bir bozqurd ortaya çıxır və onlara çıxış yolunu göstərir.

“Ol boz kurt boldı yul körsätgüçi, xalq añlap bardı arqasınca.”
(O bozqurd yolgöstərən oldu, xalq onun arxasınca getdi.)

Bu mif türklərin yenidən doğuluşunu, azadlıq mübarizəsini və bozqurdun müqəddəs peyğəmbərvari rolunu simvollaşdırır.

3. Oğuznamə və Oğuz Kağan dastanında canavar

“Oğuz Kağan dastanı”nda Oğuzun bir çox yürüş və zəfərlərində göy bir qurd Oğuz Kağana bələdçilik edir. Bu qurd Tanrı tərəfindən göndərilən ruhani bir varlıqdır:

“Gökdən bir mavi kurt geldi, yürüyin, ben önden gideyim dedi.”

Bu obraz ilahi rəhbərlik, haqq yoluna yönəlmə və dövlət quruculuğu kimi dəyərlərlə birləşir.

4. Dədə Qorqud Kitabında canavar

Dədə Qorqud dastanlarında "canavar" obrazı düşmən, vəhşi, təhlükə kimi də göstərilir. Lakin bu “canavar” obrazı bozqurddan fərqlidir və daha çox real heyvani qorxuya işarə edir:

“Oğuz elinə bir qaplan çıxdı, canavar oldu, mal qırar, can alar.”

Bu baxımdan Dədə Qorqudda bozqurd yox, “canavar” konkret vəhşi heyvan mənasındadır. Lakin bu da göstərir ki, türklər arasında "canavar" – düşmən, "bozqurd" – dost, müqəddəs" qarşılaşdırması olmuşdur.

5. Simvolik anlamlar: Bozqurdun çoxqatlı simvolikası

6. Müasir dövrdə bozqurd simvolunun davamı

• Bozqurd bu gün bir çox türk dövlətlərində milli kimlik simvolu kimi yaşamaqdadır.
• Azərbaycan və Türkiyədə bu simvol həm ədəbiyyatda, həm ideologiyada, həm də hərbi rəmzlərdə öz yerini qoruyur.
• Müasir türkçülük və turançılıq ideologiyaları bozqurdu birlik və gücün əbədi rəmzi kimi qəbul edir.

 Bozqurd – türklərin soy yaddaşını daşıyan, ilahi mənşəyə işarə edən, azadlıq və mübarizə ruhunu yaşadan müqəddəs bir simvoldur. Qədim türk dastanlarından müasir ideoloji düşüncəyə qədər bozqurd türkün kimliyində öz yerini qoruyub saxlamışdır. Bu simvol türkün öz keçmişi ilə bu günü arasında qurduğu mifik körpü, həm də gələcəyə ümidlə baxdığı ideoloji güzgüdür.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

22 mart 2023-cü il tarixində Bakı-Novxanı yolunun Saray qəsəbəsi ərasizində ağır yol qəzası baş verdi. Azərbaycan Respublikasının əməkdar mədəniyyət işçisi Oqtay Əliyev idarə etdiyi "Lexus Lx470" markalı avtomobil yolun hərəkət hissəsindən çıxaraq aşdı. Avtomobildə olan xalq artisti Mehriban Zəki və əməkdar artist Dilarə Əliyeva yüngül xəsarətlər aldılar. O özü isə 54 yaşında ikən vəfat etdi. Nə qədər işləri yarımçıq qaldı...

 Oqtay Əliyev 19 iyun 1968-ci ildə İrəvan şəhərində doğulub. Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun "kino və dram rejissoru" fakültəsində təhsil alıb. Cəfər Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrında rejissor köməkçisi işləyib. Bakı şəhər Mədəniyyət idarəsində rejissor vəzifəsində çalışıb. 1993-cü ildə Azərbaycan televiziyasında "Virtuoz" adlı layihənin prodüseri olub.

"Ər və arvad" (Mar Bayciyev), "Molla Nəsirəddin və Əzrayıl", "Gəlin, açıq danışaq, lap açıq", "Əkizlərin nağılı" (Panço Pançiyev) pyeslərinin və bir sıra əlamətdar bayram proqramlarının quruluşçu rejissoru olub, ssenarilərini yazıb. A. P. Çexovun "Məmurun ölümü" əsəri əsasında çəkilmiş "Kiçik leytenant" filminin baş prodüseri olub. Space TV-də yayımlanan "Korifey", "Həftə çal-çağırı", "İşdən sonra" verlişlərinin müəllifi və baş prodüseri olub.

Müəllif və Baş prodüser kimi çalışmaları:

1. Həftə çal-çağırı

2. İşdən sonra

3. Zarafatyana

4. Çal-çağır

5. Qırmızı xətt

6. Qərib filmlər

7. Yeni ulduz (Pop idol) beynəlxalq musiqi yarışması 

8. Xalq ulduzu milli musiqi yarışması

9. Kim kimdir? (İntuition) beynəlxalq layihə

10. Çal-çağır şou

11. Burada və indi

12. Yalan doğru (Detector show) beynəlxalq layihə

13. Zəhmətkeş ulduzlar

14. Gülmək qadağandır

15. Yuxunuz şirin olsun

16. Cehiz

1998-ci ilin oktyabr ayının 5-də yaradılan "SOY production" şirkətinin təsisçisi və prezidenti olub. "Ən yaxşı ssenariyə görə" I Audiovizual festival, Bakı- 2001, "Ən yaxşı animasiya işinə görə" III Beynəlxalq Audiovizual festival Bakı- 2003 mükafatlarını qazanıb.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.06.2025)

Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəzən sadəcə gözləyirəm: zamanı, arzularımı, bir gün hər şeyin düzələcəyini.

Baxmayaraq ki, heç nə dəyişmir, ancaq yenə də gözləyirəm. Çünki içimdə bir ümid var – səssiz, amma inadkar. Hər dəfəsində məni ayaqda tutan, tükənməyə imkan verməyən bir inad. Və bəzən gözləmək, yaşamaq qədər cəsarət istəyir.

Gözləmək asan deyil. O, səndən çox şey istəyir, çox şey alır – səbrini, zamanını, inamını, bəzən də göz yaşlarını. Sən isə sadəcə bir şey istəyirsən – qovuşmaq.

Bir arzuya, bir hissəyə, bir insana, ya da sadəcə özünə.

Bəlkə də gözlədiyin heç vaxt gerçək olmayacaq. Ancaq yenə də içindəki o ümid, o istək hələ də susmayıb.

Ən son ölən ümidlərdir deyirlər. Bəs sona  qədər yaşayan nədir?

Bəlkə də sevgi.

Ya da xatirələr.

Bəlkə də ruhun gücü.

Ya da insan!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ulduzu göylərdən enən görmüşük,
Yanan ocaqları sönən görmüşük,
Biz hansı gedəni dönən görmüşük? –
Bir də bu dünyaya gəlməyəcəyik.

Ağın ağ rəngi var, qaranın qara,
Əbəs aldatmasın şirin xülyalar.
Gözlər dikilməsin sonsuz yollara,
Hər şeyin əvvəli, bir də sonu var.
Birin bir təkrarı, onun onu var,
Bir də bu dünyaya gəlməyəcəyik.

Eşqin alovunda biz kül olarıq,
Ömrün sehirində bir gül olarıq,
Deyirik, gülürük, nə qədər varıq,
Onsuz da yoxluğun üzü qaradı,
Bir də bu dünyaya gəlməyəcəyik.

SSRİ Yazıçılar Birliyinin üzvü Taleh Həmid 19 iyun 1952-ci ildə Şəmkir rayonunun Dəllər Cəyir kəndində doğulub. Orta məktəbi bitirdikdən sonra sovxozda əmək fəaliyyətinə başlayıb. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin baş idarəsində kadrlar şöbəsində xüsusi işlər üzrə müfəttiş, daha sonra isə (təhsildən ayrılmadan) təsərrüfat müdiri vəzifəsində çalışıb. Bakı Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsində təhsil alıb. Yaradıcılığının ilk illərində Respublika "Lenin komsomolu" mükafatına layiq görülüb.

1980-ci ildə Gənc Jurnalistlərin II Ümumittifaq, 1984-cü ildə Gənc yazıçıların VIII Ümumittifaq müşavirələrində iştirak edib. Şeirləri və publisistik yazıları təkcə Azərbaycanda deyil, ölkəmizdən kənarda da işıq üzü görüb. Bir sıra mətbu orqanlarında — "Ulduz" jurnalında şöbə müdiri, "Yeni fikir" qəzetində baş redaktor, "Müstəqil qəzet"in təsisçisi və baş redaktoru vəzifələrində, Regionların Inkişafı İctimai Birliyində sədr müavini işləyib.

Kitabları 

1. Qapımı bahar döyür

2. Məni gözləyən olsa (şeirlər və poema)

3. Dünya yaxşıdı hələ... 

4. Yaz çiçəklərinə qar yağır.

5. Bu gündən sabaha (şeirlər)

6. Mənə ürəyində yaz yeri saxla (şeirlər)

7. Günəşdən gizlənir yay çiçəkləri (şeir və poemalar)

8. Ömrün payız sovqatı (publisistika)

9. Qarlı axşamların işığı (məqalələr)

10. Sənə məktublar yazıram

2010-cu ildə şeir və poemalarından ibarət iki cildliyi Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin "Qızıl kəlmə" ədəbi mükafatına layiq görülübdür. 2012-ci ilin noyabrında "VI Uluslararası Canakkala Seir axşamları" festivalında Azərbaycan poeziyasını təmsil edib.

2015-ci ildə "Yəhya bəy Dilqəm" adlı ikihissəli lirik psixoloji dramı Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrında tamaşaya qoyulub.

1 noyabr 2016-cı ildə Bakıda vəfat edib, 2 noyabrda doğulduğu kənddə dəfn olunub. Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.06.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Kamran adı "uğurlu", "bəxtəvər", "müvəffəqiyyətli" mənalarını verir. Bu ad, əsasən şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycan və Türkiyədə geniş yayılıb. Bəzi mənbələrdə bu adın sanskrit dilindəki "Kamaram" sözündən gəldiyi və Hindistanda yarandığı qeyd olunur. Hətta bir neçə rəvayətdə göstərilir ki, guya bu söz, Afrika ölkəsi Kamerunun adı ilə bağlıdır. Nə isə, bu dəfə sizə Kamran Nəzirlidən danışmaq istəyirəm. Axı, bu gün - iyunun 19-u onun doğum günüdür...

Deyir ki:- “Nə qədər insan varsa, o qədər də yol var: qısa, uzun, əyri, düz, nə bilim, hamar, kələ-kötür, təzə, köhnə, bitmir ki, bitmir. Uçur, dağılır, tikilir, qurulur, sel-su aparır, yenə görürsən ki, yenisi yaranır. Təxminən insan da belədir. Mənim də öz yolum var, hələ ki gedirəm. Bu yol Şimali Azərbaycanın gözəl Astarasından başlayıb. Uşaq bağçası. Yuri Qaqarin, daha sonra Komarovun ölümünə ağlamağım. Rusdilli orta məktəbə getməyim. Rusca adımı soruşanda cavab verə bilmədiyimə görə rus qadın direktorunun məni məktəbə götürməməsi. Atamın nağılları. Xəzərin qumsal sahillərində saatlarla uzanıb sinif yoldaşlarımla "VEF" radioqəbuledicisindən İran musiqilərinə qulaq asmağımız - Ququş, Səttar, Humeyra... O taydakı bacı-qardaşlarımın yoxluğu-varlığı, məişəti, incəsənəti ilə maraqlanmağım. Anamın kitabları. Xalamın kitabxanası. Musiqi məktəbinə könülsüz getməyim. İlk fotoaparatım. İlk pianom. İlk konsertimdə Motsartın Polonezini çalmağım. İlk şeirimin rayon qəzetində dərci. Zemfira Musabəyovanın kimya dərsində "1" almağım, sonra da elə həmin müəllimimin təkidiylə Bakıya, respublika Kimya Olimpiadasına getməyim və 1-ci yeri tutub qalib kimi qayıtmağım. Zona üzrə respublika futbol yarışlarında oynamağım. "Qızıl sünbül" kubokunun final oyununda Kazbek Tuayevin 7 nömrəli formasında qol vurmağımın sevinci. Ali məktəb həyatı. Anamın qəfil ölümü. Tələbə ikən müəllim işləməyim. Radionun "Gənclik" redaksiyası isə əməkdaşlığım, "Neft Daşları"ndan reportajlarım. Elmi-ədəbi fəaliyyətim. Hekayə və tərcümələrimin qəzetlərdə çap olunması. Müəllimlərimin sevgisi və qayğısı. İlk sevgi. İlk kitab. Tbilisidə əsgərlik həyatı. "Krasnaya Zvezda"da ştatdankənar müxbirlik. Ailəm. Jurnalistlik fəaliyyətim. Məmurluq. Tərcüməçilik. Yazıçılıq. Bədii əsərlərimin, xəbər, oçerk və məqalələrimin Ümumittifaq mətbuatında dərci. Qonorarlarımın sevinci. Qarabağ bölgəsinə ezamiyyətlər, erməni separatçılarının gizli fəaliyyətindən reportajlar... mitinqlər dalğasına çırpılan qaynar gəncliyim və sovet hökumətinin sonu.”

Bəli, yazıçı, tərcüməçi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Kamran Nəzirli 1958-ci il iyun ayının 19-da Astara rayonunda müəllim ailəsində anadan olub. Orta təhsilini orada M.Ə.Sabir adına 1 nömrəli məktəbdə başa vurub. Sonra indiki Azərbaycan Dillər Universitetinin İngilis dili fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. Daha sonra indiki Dövlət İdarəçilik Akademiyası və Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində ikinci, üçüncü ali təhsilə yiyələnib . 1984-1987-ci illərdə "Sovet kəndi" qəzetində, 1987-1989-cu illərdə Azərinformda, 1989-1991-ci illərdə Azərbaycan KP MK aparatında, 1991-1995-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Mətbuat və İnformasiya Nazirliyində, 1993-1994-cü illərdə Pakistan İslam Respublikasında,1996-2000-ci illərdə müxtəlif beynəlxalq humanitar təşkilatlarda, Dünya Bankının layihələrində, 2001-2009-cu illərdə Azərbaycan Respublikası Milli Bankında Beynəlxalq Əlaqələr Departamentinin direktor müavini, Mətbuat katibi və s. müxtəlif vəzifələrdə çalışıb və bir sıra müstəqil qəzetlərin, habelə “Ədalət”, “7 gün”, “525-ci qəzet”in redaktoru və köşə yazarı olub...

“Müstəqilliyimizin ilk illəri, Pakistanda qızmar günəş altında boruyayma zavodunda keçən darıxdırıcı tərcüməçilik fəaliyyətim, problemlər, qayğılar, burulğanlar, mürəkkəb və qeyri-müəyyən yollar, mübarizə, məğlubiyyət, itki, qazanc, məhrumiyyət, səbirli və səbirsiz gözləntilər, emosiya və sağlam düşüncə, kitablar, tərcümələr, simanı, şəxsiyyətini, ailəni və nüfuzunu qorumaq üçün çarpışmalar, üstəlik, yaradıcılıq və xidməti ezamiyyətlər, ölkələr, şəhərlər, insanlar... son on ilin dinc və sabit həyatı, nəhayət, Kamran Nəzirli. Bax, qısaca, belə bir yol gəldim. Ayaq üstəyəm.”- söyləyir...

Adətən, onu intellektual olması ilə tanıyırlar. Mədəni bilikləri ilə ətrafdakı insanlara qısa zamanda təsir etməyi bacarır. Yaxınlarına, tanışlarına qarşı çox həssas və yardımsevərdir. Daim nəyisə araşdırma və öyrənmə istəkyi onun zəkasını və enerjisini həmişə canlı saxlayır. Ümumiyyətlə, darıxdırıcı adam deyil. Əylənməyi və səyahət etməyi çox sevir...

Deyir ki:- “Allahıma və müəllimlərimə minnətdaram ki, məndə dilləri öyrənmək həvəsi oyadıblar. Ondan qalan şeylər insanın özündən asılıdır. Təkcə dil bilmək yetərli deyil, o cümlədən yaxşı tərcüməçi olmaq üçün də yetərli deyil. Tərcüməçidən, xüsusilə də bədii mətnlərin tərcüməsində çox keyfiyyətlər tələb olunur. Yaxşı tərcüməçi yetişdirmək üçün bəzən 40-50 il də azdır, o gərək daim öyrənsin. Şair və ya yazıçı üçün yaş az fərq edir, amma peşəkar tərcüməçi illər, on illər boyu yetişir. Təbii ki, dünyaya çıxmaq üçün təkcə tərcüməçilik yetərli deyil. Öncə, bədii mətn qoymalısan ortaya, təsadüflər, zərurətlər, başqa imkanlar da rol oynayır. Bir dəfə Belarusiyadakı Ədəbiyyat Portalına iki hekayə göndərdim, ikisini də çap elədilər, hətta belarus dilinə də tərcümə edib "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində də verdilər. Bundan sonra mənimlə əlaqələr canlandı, bir neçə dəfə Minsk şəhərinə dəvət aldım. Yazıçı və şairlərlə tanışlıq, dostluq əlaqələri yarandı, əməkdaşlıq etməyə başladıq. Yəni demək istəyirəm ki, hər hansı bir ölkənin yaradıcı adamları ilə tanış olmaq, onlarla əlaqələr qurmaq, əməkdaşlıq etmək asan deyil, həm də asandır. Səni və yaradıcılığını tanıyandan sonra hansısa əməkdaşlığa qol qoyurlar.”

 Elə özü də belə adamdır. Bir də görürsən ki, təsadüfən internetdə tanış olduğu bir yazıçı ilə münasibətləri alınır...

“O ki qaldı ədəbiyyatımızı və mədəniyyətimizi təşviq etməyə- buna dil bilmək vacib deyil, onu hər zaman etməlisən; özünü aparmaq mədəniyyətinlə, yaxud maraq və dünyagörüşün, baxışların, söhbətə və müzakirəyə qoşulmaq məharətin, bilik dairən, həm də ictimai əlaqələrini idarə etmək qabiliyyətin ola gərək. Bütün bunlar təkcə yazıçıdan, yaxud tərcüməçidən yox, ümumiyyətlə, insandan həm də təcrübə tələb edir, gərək bir qədər də sağlam düşüncən, bəxtin ola, nə istədiyini də aydın dərk edəsən. Deyirlər, bir dəfə Bəxt İlahəsinin yanına iki cavan gəlir: birinci bildirir ki, ağıllı və müdrik adamlar arasında şöhrət qazanmaq istəyirəm. İkinci isə deyir ki, mən də nadan və axmaqlar arasında şöhrət üçün gəlmişəm. Bəxt İlahəsi hər ikisinə müsbət cavab verir, deyir gedin, ikiniz də arzunuza çatdınız. Saray əyanları təəccüb edirlər. Bəxt İlahəsi isə deyir ki, əslində, xahişə gələnlərin ən ağıllısı ikinci cavan idi. Çünki müdriklər və aqillər azdır, nadan və axmaqların sayı isə çox. Sonuncuları kim öz tərəfinə çəkə bilsə, deməli ağıllı odur, nə istədiyini bilir, onları idarə edə biləcək. Birinci cavan isə arzusuna çata bilməyəcək, qəlbini qırmadım, sonda özü başa düşəcək. Bu məsəli ona görə çəkirəm ki, əlahəzrət Bəxt bəzən ağılsıza da, ağıllıya da eyni imkanları yaradır, o imkanlardan düzgün və dürüst istifadə edənlər müəyyən uğur qazana bilərlər...”- söyləyir.

Onun öz xarizması var. Adətən mehriban, ağıllı və gözəl nitqləri ilə diqqəti özünə çəkməyi bacarır. Bir çox insanın bacarmadığı problemlərin həllində qısa müddətdə uğur əldə etməyin yolunu tapır. Bu da onun müsbət xüsusiyyətlərindən biridir...

Deyir ki:- “Tərcümə etdiyim müəlliflər arasında çox tanınmışlar- Cek London, Oskar Vayld, Con Qolsuorsi, Herman Melvil, Somerset Moyem, Marqaret Mitçel, Teodor Drayzer, Ernest Heminqvey, Qabriel Markes, Folkner, Anton Çexov, Harold Pinter və başqaları varsa da, az tanınmışları da var. Nəinki kitabların tərcüməsi, hətta kommersiya təklifləri, adi məişət, kənd təsərrüfatı, siyasi-iqtisadi mövzuda mətnlər, müxtəlif dərsliklər, hesabatlar da tərcümə etmişəm. Mənim indi özümü rahat hiss edən vaxtımdır.”

Zəhməti, işləməyi, əzmkarlığı sevən adamdır və həm də qazandığı pulun qədrini biləndir. Onun üçün doğru sərmaya qoymaq və qənaət etmək vacib faktordur. Zəkası çox güclüdür. Özünü ən çətin anlarda da tənzimləyə bilir. Və çalışdığı sahədə sözünü deməyi, özünü sübut etməyi bacarır. Rahat və lüks bir həyat yaşamaq, sevdiklərinin istəklərini həyata keçirmək onun üçün çox vacibdir...

Onunla Azərbaycan Yazıçılar Birliyində keçirilən tədbirlərdən birində tanış olduq. Dəhlizdə xüsusi ayrılan yerdə siqaret çəkib söhbət edirdik. Söz siqaretdən düşəndə qəribə bir rəvayət danışdı. Dediyinə görə, əlində siqar olan Çörçil qarşısındakı adamdan niyə tez-tez siqaret çəkdiyini soruşur. O da Çörçilin sualına sualla cavab verir. Cənab baş nazir, bəs siz niyə belə tez-tez siqar çəkirsiniz? Zövq alıram- deyə, Çörçil ona cavab verir...

Bu gün Kamran Nəzirlinin 67 yaşı tamam olur. Ona möhkəm can sağlığı arzulayırıq...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.06.2025)

Hafiz Ataxanlı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Abdullanın Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında Anarın "Qaravəlli" əsəri əsasında hazırladığı tamaşa haqqında düşüncələr.

EPİQRAF

Ölümdən deyil, mənasız yaşanmış ömürdən qorxmaq gərəkdir.

                                                                                               ( Bertold Brext)

PROLOQ 

Günlərin bir günündə, Məmmədin tinində Abdulla Elşadlıydı, İzaməddin Bağırovdu, mən idim, bir də Hafiz Ataxanlı - durub remarkanı gözləyirdik. Bir də gördük ki, Xalq yazıçısı Anar gəlir. Dedi kibritin var? Dedim yoxdur. Bu dəfə mən Hafiz Ataxanlıdan soruşdum:

-Kibritin var?

-Yoxdur.

Hafiz Abdulladan soruşdu:

-Kibritin var?

-Yoxdur.

Abdulla da ümidini itirməyib İzaməddindən soruşdu:

-Kibritin var?

-Taparam.

O gedən getdi. Qayıtmadı. Əvəzində Əvəz Əvəzov gəldi. Üz- gözündən fağırlıq, binəsiblik yağan binəvanın birisi, saatın neçə olduğunu bilməyən, zamansızlıq girdabında karıxıb qalan yüklü adam.

Onun - bunun işinə əl yetirməkdən, bir saat qırx dəqiqə işıqların altında, qan - tər içində vurnuxmaqdan corablarının altı yeyilmişdi. Dedi gözləyin, kibrit çöpü o qədər qloballaşdı, o qədər bahalaşdı ki, gəlib beşotaqlı evlə bərabərləşdi. Ölməsəm, qalsam, sizə kibrit çöpünü gətirəcəyəm.

Abdulla dözmədi, səhnəyə qalxdı, dedi mən burada hoqqa çıxartmasam, düzələn deyil.

Anar müəllim dodaqaltı qımışıb pıçıldadı:

-Hoqqabaz.

XAMMALIN KEYFİYYƏT GÖSTƏRİCİSİ 

Xalq təfəkkürünün minillik laylarından süzülüb gələn fəlsəfi - estetik düşüncəni bədii ədəbiyyatın ahənrübasında, ədəbi mətnin mükəmməlliyində təqdimata çıxaran, başdan - ayağa milli Xalq yazıçısı Anarın yaradıcılığı alt qatdan işarə vuran yumor, bəzən sarkazmı ilə də maraqlıdır.

El ruhuna simsarlığı, sosial qroteksə meyli, intellektual zarafat hissi, folklor sevdası, milli- ədəbi yaddaşı, "səhnə dünyada aktyor insanlar"ı eşidərkən görmək, baxarkən onların səslərini eşitmək fövqəltəbiəti ədibə çox vaxt sözünü hoqqalarla, Nəsrəddinvari, danəndəsayaq, məzhəkə çalarında, qaravəlli havacatında demək imkanı verib.

"Molla Nəsrəddin - 66"nı yazdığı illərdə ürəyi soyumayıb. Yaxşı kişi - pis kişi göstəricisinin, sui - istifadə sindromunun, cəmiyyətin sosial obyektivlik tərəzisindəki olmayan çəki daşlarının rəsmini çəkib, bir qaravəlli yazıb. Yəni Sokratsayağı, "danışıram ki, məni görəsiniz" qənimətinə qane olmayıb, meydan teatrının mahiyyət və estetikasında səhnə üçün gəzişmə edib, adını da qoyub "Qaravəlli".

Sadə, sadə olduğu qədər də müdrik yumorla dolu bir xalq komediyası! 

"Əl əli yuyar, əl də üzü" məşhur genetik vərdişin teatr versiyası!

 EZAMİYYƏT

Və ilin əvvəlində Azərbaycan Dövlət Akademik Rus Dram Teatrının aktyoru, dövlət göndərişi ilə Moskvada, Borisovun kursunda rejissorluq təhsili alıb qayıtmış, bir çox bölgə teatrlarında Mədəniyyət Nazirliyinin "Öyrədərək öyrənirəm" layihəsi çərçivəsində traktovkaları ilə sənət cameəsində diqqət çəkmiş Abdulla Sumqayıt Dövlət Dram Teatrına ezam olundu. Çantasında da Anarın "Qaravəlli" əsəri.

Stolarxası məşq fərqliydi. Dodaq büzənlər də əksik olmadı. Amma və lakin (bu yerdə bu iki inkar ədatını ilk dəfə qoşalaşdırmış Vaqif İbrahimoğluna da rəhmət deməyi unutmayaq) dramaturji konflikti dramaturji  intriqa ilə qarışdıranların peşəkar teatrın yox, bəzi xislət sahiblərinin,  qeyri- estet xadimələrinin vızıltısı  Abdullanın qulaqlarını döyəcləyə bilmədi. Həm öz inadkarlığı, həm də teatr rəhbərliyinin qayğısı sayəsində istəyinə çatdı.

Rejissorun uğur hekayəsi ən əvvəl dramaturji baza ilə əlaqədardır. Şübhəsiz, doğru rol bölgüsü də önəmli şərtdir. Xammalın keyfiyyətinə söz yox, bəs görək quruluşçu rejissor baş rolu kimə etibar edəcək?!

Rejissor fikirləşib Əməkdar artist Sumqayıt Dövlət Dram Teatrının aparıcı səhnə ustası İzaməddin Bağırovu seçdi. Yox, yaxşısı budur, baş rol söhbətini ləngidək. Qoy dostum, qardaşım, həmkursum İzaməddin qrimlənsin, geyinsin,  burnunu yerinə oturtsun,  mən də rejissor yozumu üzərində  variasiyalarla açım sandığı, töküm pambığı.

REJİSSOR İNTELLEKTİNİN AYDINLIĞINDA HADİSƏNİN TƏSVİRİ VƏ TƏFSİRİ 

Xarakterlər ustası böyük Çexovun bir fikri olub: 

"İnsanın gündəlik arxayın güzəranı içində gözə çarpmayan faciələr baş verir."

Abdulla da adi bir güzəranın içində baş verən hadisənin qroteksi kontekstində bir intellektual oyun qurub ki, gəl görəsən!

Əcəba, nədən başlayaq?

Abdulla Allahsaxlamış Moskvada müəllimi Borisovdan, ustad saydığı Vaxtanqovdan, mənəvi- ruhi qida saydığı Bertold Brextdən eksplikasiyaya başlayıb, dialektika teatrında toxtayıb, Fantastik realizmdə nəfəs dərib, sosial qroteksdə mesaj verib, üstəlik meydan teatrının, karnaval estetikasının oyun cazibəsindən qaça bilməyib. Əlqərəz, Abdulla Elşadlı səhnədə ilmələri pıçıldayan, naxışları söz deyən, çeşniləri kod gizlədən bir xalça toxuyub.

 İNTERAKTİVLİK VƏ YA KARNAVAL ESTETİKASI 

Proloqda tamaşanın təqdimatı, dramaturji "posıl" verilir. Tamaşaçı ilə birbaşa ünsiyyətdə, bir az yumoristik səpkidə aktyorlar təqdim olunurlar.

Tamaşanın himni oxunur. Pis kişi ilə yaxşı kişi qismində Səmistan Süleymanlı ilə Kamran Muradlı hadisəyə ayaq verirlər, tamaşaçını hoqqaya hazırlayırlar. Sanki tamaşaçının istəyi ilə meydangirlik edən aktyorlar - maskarabazlar hadisənin istiqamətini dəyişə bilərlər.

Obrazın qəfil, 30- 40 saniyə  xronometrajında  özündən qopub aktyorun öz vəziyyətində  tərəfmüqabilinə və özünə replika atması, səhnə maşinistlərinin meydanı əlbəsə və rekvizitlərlə təmin etməsi oyun içində oyun və interaktiv assosasiyasını bir az da gücləndirir.

ŞƏRTLİLİK PRİZMASINDA TƏHKİYƏ 

Quruluşçu rejissor oyununu Brext şərtliliyinin işığında açıb göstərir.

Səhnə fırlanır, dramaturji materialda olmayan səhnə fəhlələri, maşinistlər traktovkaya daxil oluban ünvan göstəricilərini gətirib asırlar. Məsələn, tutaq ki, bura Məmmədin tinidir və ya filan məkandır. Rəmzi məkanlardakı havanı yaşamaqsa, artıq Stanislavski sistemində Formanı qoruyan aktyorların məharətinə qalıb. İnsafən, aktyorlar da məharətlərini göstərə bilirlər.

 FANTASTİK REALİZMDƏN GERÇƏYİN ANLADILMASI 

 Abdulla özünə ustad saydığı və yeni tamaşasını ruhuna ithaf etdiyi Vaxtanqovun  fantastik realizm məktəbinin işığında  yaradılışca çox mürəkkəb, ziddiyətli varlığ olan insan psoxofizikasındakı  gerçəkləri rəmzlərlə anladır.

 PSİXOFİZİKA 

"Qaravəlli"də tipajlar sərgilənib. Bir- birinin təkrarı olmayan xarakterlər qalereyası.

Obrazların fizioloji göstəriciləri onların psixoloji vəziyyətlərini tamamlayır.

 Əvəz Əvəzov sadə, daha çox sadəlövhdür.İzaməddin  Bağırovun yerişi, duruşu, gəzişi, ünsiyyət davranışı, hərəkət tərzi - hər şey xarakter sahibinə uyğunlaşdırılıb.

Zoomağazanın müdiri Şəmistan Süleymanlının danışıq tərzi, ağıl həcmi, gülüşü, zövqü ilə  yeriş əskikliyi  harmoniya yaradır, "bu ağılda adam  belə də gəzər" qənaətinə əmin olursan.

Ümumilikdə, Habil Xanlarovun, İlham Səfərlinin, İlahə Səfərovanın, Kamran Muradlının, Elmir Mehdiyevin, Aynurə Hümbətovanın canlandırdıqları obrazların da psixofizikası  mükəmməl işlənib.

SÖZƏ MİZAN 

Rejissorun ustalığı hadisəyə, süjetə, pərdələrə deyil, hər cümləyə, hər sözə mizan verməyindədir.

"Qaravəlli" də hər söz oynayır. Hər cümlə üçün hərəkət, jest ekvivalenti tapılıb.

Bu yerdə Meyerxoldun fikri yada düşür:" Əgər teatr qocalmaq istəmirsə,  vaxtaşırı pantomimə müraciət etməlidir".

 KLOUNADA

16- cı əsr İngilis dramaturgiyasının bədii personajları - klounlar əslində bizdən meydan- məzhəkə, şəbədə oyunlarında qərbdən də qabaq müxtəlif adlarla mövcud olub. İşim onda yox, Abdulla tamaşasında klounadadan bəhrələnib. Bunun elementləri, salamlaşmalar, ayaq geyimləri, yeriş tərzləri rejissorun klounada tapşırığını təmin edir.

YÜK - MESAJ 

Finalda özünü belə, unutmuş, qaçmaqdan, vurnuxmaqdan corablarının altı getmiş, bitib - tükənməyən, zəncirvari istəklərin sürətli axınında boğulan, hər kəsin probleminin cözümündə hər kəsi əvəz edən Əvəz Əvəzov heydən düşmüş halda ortada dayanır, bütün iştirakçılar yüklərini, tərs ovqatlarını, əlbəsələrini onun üstünə atırlar.

Əvəz Əvəzov ölür, bəlkə də bu, ölmək deyil, rəmzdir, işarədir.

İnsanlığın, xeyirxahlığın fiaskasosu, sonuncu heykəlləşmiş vizuallığıdır. Hər halda rejissor belə görür və mesajını da bildirir.

Ürəyi mərhəmət hissi ilə döyünən tək- tük insanların bağrını çatlatmayın, onların qədrini bilin! Vicdan insana ona görə verilib ki, cəmiyyətə fayda verə bilsin, insanlıq tarixində iz qoysun.Ta mənasız, fərdi istəklər yolunda xərcləyib qurtarmasın.

İZAMƏDDİN BAĞIROVUN ƏVƏZOLUNMAZ MİSSİYASI 

Əməkdar artist İzaməddin Bağırov konkret ampulası olan aktyordur. İllər öncə Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında Cinli Mayıl (İsi Məlikzadə, Firudin Məhərrəmov, Subaylarınızdan ofgörəsiniz) Qarakişi (İsi Məlikzadə, Firudin Məhərrəmov, Gəl qohum olaq), Dəli Məstəli (Əyyub Qiyas, Firudin Məhərrəmov, Qarışqa yuvası), Ər ( Marsel Berkye Marinye, Rövşən Almuradlı, Oğru) obrazları ilə mükəmməl oyun tərzi nümayiş etdirib.

Sosial komediyaların, tragikomediyaların, qrotekslərin havasını ruhuna doğma bilən İzaməddin Abdullanın diqqətini çəkib. Əvəz Əvəzov açar obrazdır. Bütün ürəklərin qapısını açıb qara pərdədən o üzdə qalanları bizə - tamaşaçıya oxudur. Vur- tut bir kibrit çöpünün, amma  həm də rejissor ideyasının  yükünü çiyninə alıb, düşüb yolun ağına. Yol da nə yol, bir səhnənin eni - uzunu boyunca, əvvəli -axırı görünməyən, görünsə də, sonu bilinməyən, absurd zamanda əriyən bir yol. Bir kibrit çöpündən başlayan istəklər nəhayətsizliyi kəhkəşanında özünü yandırıb, yerə axmış ulduzdur İzaməddinin Əvəzi. "Yox" deməyi bacarmayan babal adam 1 saat 40 dəqiqə ərzində qaçaqaçda olan, kiminsə karına gəlmək üçün nəsə axtaran, gülünc günə düşən, tənəyə tuş gələn, amma yenə də inadından qalmayan sonda stopkadra dönmüş Əvəz Əvəzov isbatlayır ki, insan həyatı bir kibrit çöpünün yanması qədər qısadır və onun qədrinin bilmək lazımdır. İzaməddin Bağırov kibrit çöpü kimi yanıb heçə dönən bir insan həyatının qara tablosunu çəkə bilib. Əməkdar artist obrazın inkişaf xəttini doğru görür.Alt qat yumoru təqdim edə bilmək, pauza və sifət cizgiləri  ilə söz demək İzaməddinin oyununu tamlaşdırır.

ŞƏMİSTAN SÜLEYMANLININ HOQQABAZLIĞI 

Son illərdə Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında hazırlanan əksər tamaşalarda rol alan Şəmiştan Süleymanlının potensial imkanlarına azdan - çoxdan bələd idim. Fəqət, Abdulla Elşadlı Şəmistanın daha dərin psixoloji qatda gizlənmiş qroteks oyun tərzini üzə çıxarmağa müvəffəq olub. Proloqda Şəmistan nağılçılardan biridir, meydangirdir, truppanı idarə edir, sinopsis verir.

Həm də pis kişi obrazındadır. Bilirsiniz niyə pis kişidir? Çünki doğru, dürüst zehniyyəti bəzəkli, zər - zibalı yalanları görünmür. Çılpaq, acı həqiqət təşnəsidir.

Sonrakı pərdələrin birində istedadlı aktyor zoomağaza müdiri kimi hoqqa çıxarır. Amma və lakin tam alayı qiyafədə, alayı qrim. Bu harasıdır? Yeni, yepyeni bir xarakter  təqdim edir. Şəmistanın daxili sərbəstliyi, səhnə plastikası  və texnikası obraza canlılıq verir.Şəmistanı heç zaman güldürməyə can atan aktyor kimi tanımamışam. Ancaq zoomağazada istər bacanağı Əvəz Əvəzovla, istərsə tutuquşusu ilə dərdləşməsi zalda gülüş doğururdu.

Sadəcə Şəmistan obrazın mahiyyətinə varmışdı, rənglərini və rejissor tapşırıqlarını düzgün tutmuşdu.Və zaldan gələn səslər  təbii, zərif yumora, bəzən sarkastik ovqata yönəlik gülüş idi.

KAMRANIN ARTİSTLİYİ 

Keşkə "artistlik eləmə" qınağını tez- tez zərbül - məsəl, idiomatik ifadə yerinə işlədənlər "Qaravəlli" də Kamran Muradlının obrazlarını görsəydilər. Onda bilərdilər ki, "artistlik etmək" müsbət koordinatda hansı faydalı anlamdadır.

Kamran da meydanbəyidir. Həm də yaxşı kişidir proloqda. Yəni 

"qatıq qaradır, yoxsa ağ" dilemmasında rəngə baxıb  mövqe bildirməyi  yox, çoxluğu və mənafeyi  hesablayıb qərar  verməyi həyat kredosuna çevirən insan!

Sonra teatrın texniki heyətinin əməkdaşları, həm də quruluşçu rejissorun oyunçuları rəhmətlik Brext  konsepsiyasında olduğu  kimi bir anın içində məkan göstəricisini gətirib asırlar. səhnədən: "Məmmədin tini" 

Əlil arabasında siqaret alverçisini gətirirlər.Zalda pıçıltı başlanır.

-Kimdir ki?

-Hansı aktyordur?

Yəni truppa üzvləri öz həmkarlarını tanımırlar. Aktyorun xöşbəxtliyi deyilmi?! Yox, söhbət təkcə peşəkar qrimdən, əlbəsə, rekvizitdən getmir. Səs də ixtiyar səsidir.Həm də Kamran siqaret alverçisi üçün ölçülüb- biçilmiş  xarakteri peşəkar təqdim edir.

Dünyagörüşü məhdud, arsız, abırsız, hətta düşük, yaşına- başına yaraşmayan xəyallar aləminə can atan yekə bir tip!

Növbəti artistliyini nağara ifaçısı Qulam Qulamovun başında çatladır Kamran. Burada da 180 yox, 360 dərəcə dəyişir.

Aktyor daxili coşqunluğunu hadisənin axarı ilə mükəmməl şəkildə tənzimləyir. Qroteksin qədərini düzgün müəyyənləşdirir.

 ELAY XASIYEVİN MASKALARI

Zənnimcə, Elay Xasıyev Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında işlədiyi dövrdən ilk dəfə boynuna bu qədər ağır yük, məsuliyyət götürür.

Əkbər Əkbərov, Əsgər Əsgərov, Abbas Abbasov - hər üçü Elaydır. İllah da ATS müdiri. Elay Xasıyev maraqlı və orijinal rənglərdən istifadə edir. Yüz ilin gölməçəsində qalmış su kimi rəngini itirmiş, kreslo sevdasından piylənmiş, qocalıq simfoniyasını xatırladan, əlini qaldıranda belə onu aşağı salmaq üçün katibəni köməyə çağıran, danışığı anlaşılmayan, amma hökm sahibi qalmaq istəyən qocadan qoca ATS müdirini gənc aktyor inandırıcı oynamağa müvəffəq olur.

Bir sözlə, Elay Xasıyev fərqli maskaları yaradıcılıq şövqü ilə dəyişə və inandıra bilir.

 YARADICI HEYƏT 

Çıxışları epizodik, amma ideyanı tamamlamaq rakursundan faydalı olan gənclər - Əmrah, Ramazan, Etibar da qaravəlli havacatını düzgün tutublar. Rejissor asistenti Rəvan Hüseynzadə öz işinin öhdəsindən layiqincə gəlib.

Tamaşanın üslubu, dramaturju situasiya ilə səsləşən musiqilərin tərtibatı Elay Xasıyevə məxsusdur.

Quruluşçu rəssam Nizami Dadaşov məkansızlıqda məkanın dekorunu tapa bilib.

Ritmika Ramazan Xanlarovundur. Rejissor köməkçi Fazilə Rzayevadır Zənnimcə, istedadlı rejissor Abdullanın tamaşası həm beynəlxalq festivallara göndərilmək peşəkarlığındadır, həm də teatr marketinqi üçün  kifayət qədər  perspektivli məhsuldur.

 EPİLOQ 

...Əvəz Əvəzov, ya da elə İzaməddin Bağırov Xalq yazıçısı Anarın bircə kəlmə sözü ilə dərbədər olmuşdu. İndi də baxdıq, özü gəlib çıxmayıb, amma ruhu ştanqetdən asılıb. Yaxınlaşdıq, qulaq verdik, gördük Gülnarə Cəmaləddinin şeirini oxuyur babal ruh:

Mən adam aldatmadım,

könül qırmadım.

Balıqlara yem daşıdım         

kipriklərimdə,

Günəşi böyütdüm bəbəklərimdə,

Mən sadəcə adam olmaq istədim.

Allahı sevdim,

Bir quşa daş atmadım,

Bir qarışqanı incitmədim,

Mən sadəcə adam olmaq istədim.

Anar müəllim dönüb Abdullaya baxdı, baxdı, üzünə qəribə bir təbəssüm yayıldı. Bir az susdu.

Handan hana dedi:

-Oyunun olsun, Abdulla!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.06.2025)