Cahangir NAMAZOV,

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi. Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvü.

Bu günkü həmsöhbətimiz – tanınmış makedoniyalı yazıçı, teatr tənqidçisi, kommunikasiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Literary Elements” ədəbi jurnalının baş redaktoru, “Perun Artis” İncəsənət və Multikulturalizm Assosiasiyasının prezidenti, Kosovo IWA Bogdani, Monteneqro Tərcüməçilər Assosiasiyası və Xorvatiya Ədəbiyyat Assosiasiyasının “Ədəbi Lələk” mükafatlarının laureatı Saşo Oqnenovskidir

— Teatr tənqidçisi kimi tamaşanı dəyərləndirmək üçün hansı meyarlardan istifadə edirsiniz?

— Teatr simbiotik bir sənətdir və konkret tamaşa üçün meyar müəyyənləşdirmək onunla bir növ münasibət qurmaq deməkdir. Bu, yalnız zövq deyil, yalnız tamaşanı bəyənmək və ya “mənim tipimdir” demək deyil, bu – onun bütün seqmentlərini (aktyorluq, rejissorluq, dramaturgiya, vizual və səs elementləri) təhlil etməkdir.

 Mən yaxşı olmayan tamaşa haqqında heç vaxt resenziya yazmıram. Mən yalnız bütövlükdə məni həyəcanlandıran, təsirli və sənətkarlıqla ifadə olunmuş tamaşalar barədə yazıram. Teatr həm də mesajdır, əsasən də bir öhdəlikdir. Buna görə də teatr tənqidçiləri kimi bizim borcumuz onun mənasını dərk etməkdir.

— Sizin fikrinizcə, müasir uşaqlar üçün hansı nağıllar daha çox lazımdır?

—Təəssüf ki, müasir uşaqlar daha çox vizual hekayəçilik formalarının təsiri altındadır. Klassik nağıllar onlar üçün artıq o qədər də tanış deyil. Müasir qəhrəmanlar və mənfi obrazlar, əsasən, müxtəlif medianın təsiri ilə yaradılmış hibrid varlıqlardır.

Mənim fikrimcə, uşaqlar mütləq oxumağa qayıtmalıdırlar, çünki bu, onların sosial dəyərləri düzgün qavramasının yeganə yoludur. Nağıllarda müsbət və mənfi obrazlar insan həyatına fəlsəfi yanaşmanın məhsuludur və biz onları nağıl kimi qəbul edirik. Kitabı vizual mediadan ayırmaq mexanizmi uşaqların mənəvi həyatında ədəbiyyatın rolunu düzgün başa düşməsi üçün həlledici şərtdir.

—Uşaq ədəbiyyatında fantaziyadan daha vacib elementlər varmı?

—Mənim üçün fantaziya hər zaman ən vacib amildir. O, istedadla sıx bağlıdır və uşaqların ədəbiyyatı anlama prosesində çox lazımlıdır. Oxu vərdişi, qəhrəmanları və hekayəni dərk etmək – uşağın ədəbiyyatla münasibətində ən böyük tərkib hissələrdir.

—Hansı milli ədəbiyyatlar sizin yaradıcılığınıza daha çox təsir göstərib?

—Klassik nümunələr ədəbiyyatın rolunu, xüsusən də yazmağın səbəblərini anlamaqda inanılmaz dərəcədə önəmlidir. Mən, həmçinin müasir ədəbiyyatdan da ilham alıram.

Sevimli yazıçım Uilyam Folknerdir – onun üslubuna, dünyagörüşünə və həyata münasibətinə heyranam.

Əlbəttə, mən heç vaxt onun kimi yazmağa çalışmaram, öz hiss etdiyim kimi yazaram, amma onun hekayələrinin dərinliyi və qəhrəmanları mənim üçün əvəzsizdir.

— Qlobal məsələləri yazılarınızda necə təsvir edirsiniz – birbaşa, simvolik, yoxsa mənəvi şəkildə?

— Deyərdim ki, birbaşa. Realist hekayə yazsam da, xüsusilə roman üzərində işləyəndə simvolları hekayənin anlarında tapıram.Simvollar hər yerdədir, sadəcə onları tanıyıb sənət əsərində ifadə etmək lazımdır.

Hekayənin anlarını simvollara çevirmək müəllifin intim həyatına çox yaxın bir prosesdir. Buna görə də, əslində, birbaşa, simvolik və mənəvi təsvirlər ədəbi əsər yaranarkən çox vaxt bir-birinə qarışır.

—Yazını tamamilə dayandırdığınız günlər olurmu? O anlarda hansı hissləri yaşayırsınız?

— Mən daha çox müəyyən mövzu ilə bağlı araşdırmaya vaxt sərf edən yazarlara inanıram. Mən də çox vaxt axtarış və araşdırmaya sərf edirəm və əmin olduqdan sonra yazını çox qısa vaxtda tamamlayıram. Ən yorucu iş isə düzəlişlər və artıq hesab etdiyin mətn parçalarını ixtisara salmaqdır. Ən böyük dilemmanlar da buradan doğur. Ən böyük yazıçılar belə, dərc olunmuş əsərlərində nəyisə buraxdıqlarını, bəzi hissələri yaxşı yazmadıqlarını düşünürlər.

— Şairin ruhu nə vaxt qırılır? O, hansı ağrını başqalarından gizlədir?

—Şairin ağrısı çox gizli və şəxsi olur. Oxucu şairin misralarını oxuyaraq öz ağrısını tanıyır. Şeir həmişə intim bir aktdır, hətta fəlsəfi mövzulu olanlar belə. Onların oxucunun ruhuna çatmaq üçün öz yolu var.

—Sizin fikrinizcə, yazıçını başqalarından fərqli edən nədir? Bu fərq hədiyyədir, yoxsa yük?

— Yazıçılar dünyanı adi insanlardan tamamilə başqa bir bucaqdan görürlər. Onların emosiyaları fantaziyaya və ilhama əsaslanır.

Burada istedad çox önəmlidir, çünki məhz istedad yazıçıya dünyanın proseslərinə tamam başqa cür baxmaq gücü verir. Ona görə də yazıçılar oxunur – çünki onlar başqalarından tamamilə fərqlidirlər. Bu, digər sənət növlərində də belədir: rəssamlar, bəstəkarlar, aktyorlar və s.

— Tez-tez deyirlər ki, sənətkarlar başqalarından daha çox əzab çəkirlər. Siz buna inanırsınızmı?

— Xeyr, əzab həmişə ilhamla bağlı olmur. Hər birimiz müxtəlif səbəblərdən əzab çəkirik və hər kəs bu ağrının mahiyyətini sənət əsərinə çevirmir. Sənətkar üçün əzab vacib ola bilər, amma bu, sadəcə insan təcrübəsi adlanır.

— “Yazmaq – ağrını sözlərə çevirməkdir” fikri barədə nə düşünürsünüz?

— Yazıçılar hər şeyi sözlərə çevirirlər. Müxtəlif yanaşmalar janrların müxtəlifliyindən doğur. Yaxşı roman, şeir və ya dram yazmaq üçün həmişə əzab çəkmək lazım deyil. Bəzən sadəcə keçmişdəki bir anı, yaxud həyat təcrübəsini oyadaraq yaxşı əsər yaradırsan. Komediyalar buna ən yaxşı nümunədir: komediya şüurun məhsuludur, faciə isə emosional bir məsələdir. Hər ikisi ağrı ilə bağlıdır, həm də deyil. Hamısı dünyaya yanaşma tərzindən asılıdır.

— Heç vaxt yazmadığınız, yaxınlaşmağa cürət etmədiyiniz mövzular varmı?

— Mən qorxmuram, sadəcə bəzi mövzular var ki, onlar barədə heç vaxt yazmaram. Bu, maraqlarınızdan və şəxsi bağlılığınızdan asılıdır.  Mənim fikrimcə, müəllif mütləq cəmiyyətin problemlərinə bağlı olmalıdır. O, insanlığın səsi olmalıdır. Tərcümə olunanda və oxunanda müəllif (digər sənətkarlar kimi) insanın travmalarına və faciələrinə münasibət formalaşdırmalıdır.

— Makedoniyada ədəbiyyata, şair və yazıçıların roluna münasibət necədir? Oxu mədəniyyəti nəyvəziyyətdədir?

— Makedoniya ədəbiyyatı keçid dövrünün ölkəsi olan Makedoniyanın reallığından ilham alır. Təəssüf ki, Makedoniya ədəbiyyatı çox tərcümə olunmur. Məncə, ölkəmdə tərcüməyə layiq çoxlu yazıçılar var. Poeziyaya və digər janrlara həsr olunmuş ədəbi festivallar keçirilsə də və bu, bizim yazıçılara dünyadakı həmkarları ilə müqayisə imkanı versə də, əlbəttə ki, dövlət qurumlarının dəstəyi ilə bu proses daha da inkişaf etdirilməlidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Musiqi tariximizə bu ad qızıl hərflərlə yazılıb – Xan Şuşinski. Onun barəsində bilgimiz isə zəifdir. Halbuki adını, ifasını eşitmişiksə, haqqında da bilməliyik. Axı bu gün həm də onun doğum günüdür.

Azərbaycan SSR xalq artisti Xan Şuşinski 1901-ci ildə avqust ayının 20-si Şuşada dünyaya göz açıb. Ailəsinin Qarabağ xanları nəsli ilə qohumluq əlaqəsi olub. 16 yaşında olarkən ustadı İslam Abdullayevlə birgə iştirak etdiyi məclisdə təbrizli xanəndə Əbdülhəsən xan İqbalın yolu ilə "Kürd-Şahnaz" muğamını heyrətamiz bir tərzdə ifa etdiyinə görə müəllimi ona "Xan Şuşinski" adını verib. Xanın bir xanəndə kimi yetişməsində, həmçinin Cabbar Qaryağdıoğlunun və Seyid Şuşinskinin böyük təsiri olub.

Qeyd etmək lazımdır ki, Xan Şuşinskinin təsirləndiyi şəxslərdən biri olan Şeyid Şuşinski o dövrün görkəmli xanəndəsi Əbdülhəsən xan İqbali Azər ilə yaxından dost olmuşdur. Əbülhəsən xan vallarından birində "Hümayun" muğamını oxuyaraq, üzərində onu Seyid Şuşinskiyə həsr etdiyini yazdırıb.

1920-ci illərdə Xan Şuşinski Bakıya gələrək öz ifaçılıq fəaliyyətini genişləndirib. 1920-ci ildə Bakıdan Qarabağa təbliğat konsertləri vermək üçün gələn bolşevik təşviqat briqadasınnı içində Cabbar Qaryağdıoğlu da olub. Cabbar Qaryağdıoğlu Xan Şuşinskini də yanına alaraq bütün Qarabağda konsertlər verib.

Xanın repertuarında "Mahur–Hindi", "Bayatı-Qacar", "Qatar" dəsgahları, "Qarabağ şikəstəsi", "Arazbarı", "Heyratı" zərbi muğamları ilə yanaşı, xalq mahnıları və təsniflər böyük yer tutub. Xan Şuşinski xalq mahnılarını xüsusi bir şövqlə oxuyub, onlara yeni bir çalarlar aşılayıb.

Bakıya gəldikdən sonra buradakı ilk rəsmi çıxışını 1923-cü ildə həyata keçirib. Bu çıxış Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında olub. Bundan sonrakı illərdə o, böyük məşhurluğa sahib olub və bir çox ölkələrdə və şəhərlərdə qastrol səfərlərində olub. Həmçinin, Səməd Vurğunun "Azərbaycan" poemasında da adı keçib.

1934-cü ildə Xan Şuşinski Tiflis şəhərində keçirilən Zaqafqaziya xalqlarının birinci incəsənət olimpiyadasında böyük müvəffəqiyyət qazanaraq, birinci mükafata layiq görülüb. O, digər ölkələrdə də Azərbaycan musiqi mədəniyyətini yüksək səviyyədə və layiqincə təmsil edib.

1943-cü ildə birbaşa Azərbaycan SSR Xalq Artisti adına layiq görülüb. Bu fəxri ada layiq görülməsindən bir il sonra, yəni 1944-cü ildə Məhəmməd Rza Şah Pəhləvinin dəvəti ilə İrana qastrol səfəri edib. Bu səfər zamanı Tehran da daxil olmaqla, 4 şəhərdə konsert verib. 1960-cı ildə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının nəznində "Muğam studiyası" yaradıb və burada gənc xanəndələrə muğamın sirrlərini öyrədib.

Əsərləri

- Şuşinski X. Yaxşı adamın hekayəti

- Şuşinski X. Nəğmələr susmur

- Şuşinski X. Səs, söz və ifaçılıq

Filmoqrafiya

1. Bakı bağları. Buzovna

2. Biz qayıdacağıq

3. Havalansın Xanın səsi

4. Muğamat var olan yerdə...

5. Muğamlar

6. O olmasın, bu olsun

7. Özgə ömür

8. Prima

9. Qızıl fonddan seçmələr

10. Səs

Mükafatlar

- "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı

- "Şərəf nişanı" ordeni

- "Vladimir İliç Leninin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə" yubiley medalı

- Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Fəxri Fərmanı

Xanəndənin adının əbədiləşdirilməsi məqsədilə Azərbaycanda "Xan Şuşinski Fondu" fəaliyyət göstərir. Fondun direktoru xanəndənin qızı Bəyimxanım Verdiyevadır.

Xan Şuşinski 18 mart 1979-cu ildə 77 yaşında vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.08.2025)

Rəqsanə Babayeva, rejissor, yazıçı. “Ədəbiyyatvə İncəsənət” üçün

Bir vaxtlar hər şeiri ilə cəmiyyətin nəbzini tutan, xalqın ağrılarını, sevinclərini, ümidlərini özündə cəmləyən Azərbaycan poeziyası bu gün hansı mərhələdən keçir?

Əgər ədəbiyyat cəmiyyətin güzgüsüdürsə, bu gün həmin güzgüyə baxanda nə görürük? Qafiyəyə çevrilmiş emosiya yığınımı? Vizual effektli, ancaq ruhsuz misralarmı? Yoxsa özünü şair adlandıran, amma sözün məsuliyyətini duymayan bir nəslin yüksəlişini?

“Söz” mübarək olanda poeziya yaranır

Poeziya – sadəcə yazılmış misralar deyil. O, dilin ruhudur, xalqın düşüncə modelidir, zamanın içində donmuş bir iç səsdir. Nizaminin, Xaqaninin, Füzulinin, daha sonra Vurğunun, Məmməd Arazın, Bəxtiyar Vahabzadənin poeziyası təkcə ədəbiyyat deyil, eyni zamanda milli kimliyin ifadəsidir.

Bu şairlər üçün forma və məzmun ayrılmaz bütöv idi. Onlar sözü həm işlədirdilər, həm yaşadırdılar. Bu gün isə çox zaman bu iki element – forma və məzmun – bir-birinə qarşı mübarizədədir. Təəssüf ki, bir çox hallarda məzmun bu mübarizədə məğlub olur.

Şeirin “vizuallaşması”: poetik güc, yoxsa estetika illüziyası?

Sosial şəbəkələrdə yayılan şeirlərə diqqət yetirək. Gözəl fon, emosional səs, qalın şriftlərlə yazılmış sözlər... və bəzən içində heç bir fikir dərinliyi, bədii təsvir, fəlsəfi yük yoxdur. İnsanların bəyəndiyi “şeirlər” çox zaman bir-iki romantik cümlənin qafiyəli düzülüşündən ibarətdir.

Bu şeirlərin əksəriyyəti oxucunu düşündürmək yox, təsir etmək məqsədi güdür. Poeziya isə təkcə hiss etdirmək deyil, həm də düşündürmək sənətidir.

Forma ilə oynamaq poeziya yaratmır

Bəzi “müasir” şairlər üçün sərbəst vəzn yazmaq – sərbəst düşünmək deməkdir. Amma sərbəstlik məsuliyyətsizlik deyil. Heç bir vəznə, heç bir qafiyəyə sığmayan “şeirlər” oxuyuruq – nə ritm var, nə harmoniya, nə də daxili intizam. Sadəcə sözlər düzülüb və müəllif özünü poeziyanın yeniləyicisi sayır.

Əgər şeir yalnız forma ilə seçilirsə, onda o, incəsənət yox, eksperimentdir. Poeziya isə eksperimentlərə dözümlü deyil – o ya var, ya da yoxdur.

Yeni nəsil şairlər: Axtarışdamı, yoxsa özündənrazılıqda?

Müasirpoeziyadadəyərliimzalardavar. yenidövrünestetikyükünü daşıyırlar. Onlar üçünformavə məzmunqarşı-qarşıyadeyil – birləşir, sintezolunur. Onlarpoeziyanı “populyarolmaq” vasitəsinə çevirmədənyazırlar. Və bu, şairlikdir.

Ammadigərtərəfdə – populyarlıqxətrinə yazanlar, sosialmediadareaksiyayığmaq üçün şeirə bürünənstatuslarvar. Bu, poeziyanınadındanistifadədir, ammapoeziyadeyil.

Tənqidsusursa, keyfiyyətazalır

Ədəbitənqidbugünpoeziyadayoxkimidir. Heç kim şairitənqidetməkistəmir, çünkiyaonu “qısqanmaqda” ittihamedəcəklər, yadasosialmediadalinç olunacaq. Ammatənqidsizədəbiyyat – gözü bağlı kompasdır.

Əsltənqid – yıxmaqyox, yöngöstərməkdir. Bizklassiklərə buqədərborcluyuqsa, onlarınruhunuyaşatmaq üçüntənqidimühitinbərpası vacibdir.

Poeziyaxalqındilinə düşməlidir

Bəzəndeyirlər: “Şeirxalq üçünyazılmalıdır.” Doğrudur. Ammabuodeməkdeyilki, şeirxalqınədəbizövqünü aşağı salmaqbahasınasadələşdirilməlidir. Xalqındüşüncəsiyüksəlməlidir – poeziyaonuyuxarı çəkməlidir, aşağı yox.

Poeziya – xalqınruhunundanışansəsidir. Osəsyüksəldikcə, cəmiyyətdə qalxar.

Nəticə: Mətnyox, mənaqalacaq

Gələcəkdə bugünyazılanyüzlərlə misraunudulacaq. Ammaiçində məzmunolan, düşüncə olan, ruholan şeirləryaşayacaq.

Poeziya – yazı deyil, niyyətinsəsidir. Niyyətsafdırsa, misrayaşayar.

“Ədəbiyyatvə incəsənət”

(20.08.2025)

\

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bir çoxlarının xəbəri olmayan, lakin olduqca maraqlı olan bir neçə elm sahəsi vardır. Qərara gəldim, onları araşdırım. Ortaya maraqlı bir material çıxdı. Sizə təqdim edəcəyim bu elm sahələri, əminəm ki, kimlərdəsə məhz bu sahələrdən birinə maraq oyada biləcək.

Belə isə, haydı, başladıq.

1. Ksenobiologiya (Xenobiologiya)- Bu elm sahəsi Yer üzündə mövcud olmayan və ya süni şəkildə yaradılmış həyat formalarını öyrənir. Məsələn, qeyri-adi genetik kodlara malik orqanizmlər və ya yadplanetli həyat ehtimalları. Bu sahə həm biologiya, həm də astrobiologiya ilə əlaqəlidir.

2. Kriptozoologiya- Rəsmi elmi cəmiyyətlər tərəfindən tam qəbul olunmayan bu sahə, mifik və ya elmdə hələ sübut olunmamış canlıların (məsələn, Yeti, Loch Ness canavarı) mövcudluğunu araşdırır.

3. Biomimetika (Biomimikriya)- Təbiətdə mövcud olan strukturları və sistemləri təqlid edərək yeni texnologiyalar və materiallar yaratmaqla məşğul olur. Məsələn, quşların qanadlarını təqlid edən dron dizaynları.

4. Sonolüminessensiya- Bu sahə, maye içindəki baloncukların yüksək tezlikli səs dalğaları ilə işıq saçması fenomenini araşdırır. Bu proses hələ tam izah olunmayıb və kvant mexanikası ilə bağlı suallar doğurur.

5. Rəqəmsal arxeologiya- Ənənəvi arxeologiyadan fərqli olaraq, bu sahə köhnə mədəniyyət və sivilizasiyaların izlərini rəqəmsal formatlarda (məsələn, lazer skanerləri və süni intellektlə) təhlil edir. Bəzən itmiş şəhərləri bu yolla "yenidən" kəşf edirlər.

6. Astroseismologiya - Ulduzların "zəlzələlərini" — yəni daxili titrəyişlərini öyrənərək onların strukturu və tərkibi haqqında məlumat toplayır. Günəşin içini görmək üçün istifadə olunan maraqlı bir sahədir.

7. Agnotologiya- Bu elm sahəsi cəmiyyətlərdə məlumatın necə gizlədildiyini, manipulyasiya olunduğunu və ya unutdurulduğunu öyrənir. Yəni, “bilməmək” və “yanlış biliklər”in necə yayıldığını araşdırır.

8. Krioelektronika – Aşağı temperaturda işləyən elektron sistemləri öyrənir. Bu sahə kvant kompüterlərinin inkişafında əhəmiyyətlidir.

9. Bioakustika – Canlıların çıxardığı səsləri və bu səslərin necə istifadə olunduğunu araşdırır. Məsələn, balinaların və yarasaların "danışıq" üsulları bu sahəyə aiddir.

10. Nootropika elmi – Beyin funksiyalarını yaxşılaşdıran maddələri və onların təsir mexanizmlərini öyrənir. Hələ tam öyrənilməyən, amma çox maraqlı sahədir.

11. Ksenobotika – Bioloji hüceyrələrdən ibarət mikroskopik "canlı robotların" yaradılması. Elm və texnologiyanın sərhədlərində gəzir.

12. Etnoastronomiya – Müxtəlif xalqların və qədim sivilizasiyaların göy cisimlərinə dair biliklərini və dünyagörüşünü araşdırır.

13. Neuroestetika – İncəsənət və gözəllik duyğusunun beyin tərəfindən necə qəbul edildiyini və emal olunduğunu tədqiq edir.

14. Chronobiologiya – Canlı orqanizmlərin daxili bioloji saatlarını və bu saatların günün vaxtı, fəsillər və işıqla necə əlaqəli olduğunu öyrənir. Məsələn, insanın yatmaq və oyanmaq ritmləri.

15. Astrobiologiya – Kainatda həyatın mənşəyi, təkamülü və mövcudluq ehtimalını araşdırır. Yəni “kosmosda həyat varmı?” sualının elmi cavabını axtarır.

16. Taksidermiya elmi (biotaxidermiya) – Yalnız heyvanları doldurmaqla deyil, onların formasını və quruluşunu elm və sənət olaraq bərpa etmək sahəsini əhatə edir. Müasir dövrdə bəzən DNT əsaslı rekonstruksiya ilə də məşğul olur.

17. Dermooptika – Gözlərdən istifadə etmədən, bədənin digər hissələri ilə görmə qabiliyyəti iddialarını araşdırır. Hələ də mübahisəli və mistikaya yaxın sahədir, amma bəzi alimlər bu fenomeni elmi üsullarla araşdırırlar.

18. Anemogenez – Külək və hava axınlarının necə əmələ gəldiyini və onların ekologiyaya, mikroiqlimlərə təsirini öyrənir. Xüsusilə kənd təsərrüfatında faydalıdır.

19. Eksoplanetologiya – Günəş sistemindən kənardakı planetləri araşdırır. Bu sahə texnologiyanın inkişafı ilə son illərdə yüksəlişdədir.

20. Koqnitiv kartoqrafiya – İnsanların zehində məkanları necə xəritələşdirdiyini və bu məlumatları necə emal etdiyini araşdırır. Psixologiya, neyroelm və coğrafiya arasında kəsişir.

21. Kinezika (Kinesics) – İnsanların bədən dili, jestləri və qeyri-verbal ünsiyyət formalarını öyrənən sahədir. Psixologiya və sosial elmlərlə sıx bağlıdır.

22. Mekanoqidravlika – Qatı cismlərlə mayelərin qarşılıqlı təsirini araşdırır. Məsələn, su altında işləyən robotların dizaynında istifadə olunur.

23. Paleogenetika – Nəsli kəsilmiş canlıların DNT-lərini bərpa edərək onların genetik tarixçəsini araşdırır. Mamutların genləri üzərində tədqiqatlar bu sahəyə daxildir.

24. Psixolingvistika – Dilin beyin tərəfindən necə emal olunduğunu və dil ilə düşüncə arasındakı əlaqəni öyrənir. Ən çox süni intellekt və dil öyrənmə texnologiyalarında istifadə olunur.

25. Speleologiya – Mağaraları öyrənən elmdir. Bu sahə geologiya, biologiya və hətta arxeologiya ilə kəsişir. Yeraltı həyat formaları və qədim insan izləri üçün əvəzsizdir.

26. Thanatologiya – Ölüm, ölümə yanaşma, matəm və ölümdən sonrakı mərasimləri tədqiq edir. Psixologiya, fəlsəfə və antropologiya ilə əlaqəlidir.

27. Tegumentologiya – Dəri və onun əlavələrini (saç, dırnaq və s.) öyrənən sahədir. Tibb və kosmetologiyada önəmli rol oynayır.

28. Ekonofizika – Fizikanın riyazi modellərindən istifadə edərək iqtisadi sistemləri araşdırır. Məsələn, fond bazarındakı xaotik hərəkətləri fizika ilə analiz edir.

Necədir?

Əlbəttə ki, çox maraqlıdır.

Sizləri maraqlandıra bildim deyə əlbəttə ki çox xoşbəxtəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.08.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Redaksiya poçtundakı növbəti məktub Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Coşqun Xəliloğludandır. O, “Xəstə tələsməklə deyil” adlı şeirini ünvanlayıb. Şeir ibrətamizdir, bir növ, gənclərə ağsaqqal məsləhətidir.

Coşqun XƏLİLOĞLU

XƏSTƏ TƏLƏSMƏKLƏ DEYİL

Xəstə tələsməklə deyil,
Armud vaxtında dəyəcək.
Ağac barlı- bəhərlisə
Barı budağın əyəcək.

Kim gəncliyin keçirsə boş,
Qocalığı olarmı xoş?
Payız keçib gələndə qış,
Ötən ömrə neyləyəcək?

Kamilliyə can atmayan,
Yatan ağlın oyatmayan,
İşləməyən, yaratmayan
 Ən sonda dizin  döyəcək.

Yağacaq,  bulud dolarsa,
Bir də açmaz gül solarsa,
Yük daşdan ağır olarsa,
Tərəzi gözün  əyəcək.

Başa salmaq deyil asan.
İnadkarsa, tərssə insan.
O görürsə sökülür dan,
“Qaranlıq düşür”, -deyəcək.

Coşqun, ömrü vermə bada,
Bir qonaqdsan  bu dünyada,
Layiq ol düz, təmiz ada-
“Düz ad” dünyaya dəyəcək.

                          14.08.2025

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.08.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycanın ilk neorealist rəssamı kim olub?

Cavabı inanıram ki, az adam biləcək. Cavab Tofiq Cavadovdur. Görkəmli rəssamlar yetişdirən Azərbaycanın bir rəssamı da Tofiq Cavadov olub. Fevralın 7-də onun 100 illik yubileyi baş tutdu. Bu gün isə anım günüdür. Təsəvvür edin ki, o, cəmi 37 il yaşayıb, faciəli şəkildə həlak olub.

Tofiq Cavadov 7 fevral 1925-ci ildə Bakı şəhərində anadan olub. 1945–1948-ci illərdə Sovet Ordusunda həqiqi hərbi xidmətdə olub. 1948–1952-ci illərdə Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbinin rəngkarlıq fakültəsində təhsil alıb. Əyyub Məmmədov, Əbdül Xalıq, Əyyub Hüseynov və Baba Əliyev kimi Azərbaycan rəssamlarından dərs alıb.

1950-ci illərin ikinci yarısından etibarən Tofiq Cavadov yaradıcılığında yeni mərhələyə — neorealizm dövrünə başlayır. Neorealizm mərhələsi neft və ağır sənayeyə həsr olunmuş tabloların və fəhlə obrazlarının timsalında özünü büruzə verir. "Neftçilər", "Sənaye mənzərəsi", "Operator qız", "Neftçi", "Poladəridən sexdə", "Poladəridənin portreti" kimi əsərləri bu dövrün məhsuludur.

1955–1956-ci illərdən Tofiq Cavadovun yaradıcılığında "Buzovna" dövrü başlayıb. Bu dövrdə rəssam özünün "Buzovnada küçə", "Kənd mənzərəsi", "Buzovna aşırımı" və bu silsilədən olan digər Abşeron mənzərələrini yaradıb. 1959–1961-ci illərdə "Avtoportret" əsərini yaradıb. 1963-cü ildə Rasim Babayev və Fazil Nəcəfovla birlikdə "Göyərçin" uşaq jurnalının bədii tərtibatını edir. Sonuncu böyük əsəri olan "Külək" tablosunu 1963-cü ildə yaradıb.

Filmoqrafiya

- Üfüqü ötənlər

"Küləyi çəkən rəssam" - Tofiq Cavadovla bağlı qardaşı Cavad Mircavadovdan anasına xitabən:

"Oğlun çox böyük bir əsər yaradıb, elə bil, öz həyatına rekviem həsr edib"

Tofiq Cavadovdan bu əsər haqqında soruşulub:

 - Bu əsərdə nəyi təsvir etmisən?

Cavabında qeyd edib:

 - Bu küləkdir, məni aparır, bu, sonuncu əsərimdir.

 Külək onun ən ciddi əsəri olub. Bu əsər sonuncu əsəri olub və yarımçıq qalıb. Əsərdə Abşeron küləyindən qorunmaq və yıxılmamaq üçün bir-birinə qısılan qadınlar əks olunub.

“Bu küləkdir, məni aparır, bu, sonuncu əsərimdir” deyən rəssam sanki vaxtsız öləcəyini duyurmuş.

Rəssam ailəsi ilə Moskvaya gedibmiş.  20 avqust 1963-cü ildə Moskvadan Bakıya qayıdacağı günü 37 yaşlı rəssam Moskva–Serpuxov elektrik qatarının Çepelyova stansiyasında qatara gecikdiyi üçün, hərəkətdə olan qatarın qapılarından yapışır ki, onu saxlasın. Amma vaqonların arasına düşərək dünyasını dəyişir.

Ölümündən 50 il sonra, 2013-cü ildə rəssamın fərdi sərgisi keçirilib. Bu gün onun əsərləri  Müasir İncəsənət Mərkəzində nümayiş etdirilir.

Rekviem - katolik ənənəsində mərhumun xatirəsinə həsr olunan dini matəm messasıdır. Eyni zamanda, bu, bir çox bəstəkarın bu mərasim üçün yazdığı musiqi əsərlərinin də adıdır. Rekviyem, adətən, "Requiem aeternam dona eis, Domine" (Ey Allah, onlara əbədi rahatlıq ver) kəlmələri ilə başlayan latın dilindəki matəm duasının sözlərinə yazılır.

Bu əsər, katolik dini mərasimlərində ifa olunsa da, konsert salonlarında da ifa edilərək, geniş auditoriyaya çatdırılır.

Rekviyem janrının ən məşhur nümunələri arasında Motsartın Rekviyemi (Requiem d-Moll (KV 626)), Berliozun Rekviyemi, Verdidən Rekviyem və Brahmsın Rekviyemi var,

Tofiq Cavadovun anası, bu sözləri elə-belə deməyib ki: "Oğlun çox böyük bir əsər yaradıb, elə bil, öz həyatına rekviem həsr edib"

Allah rəhmət eləsin!

P.S. Portalımızın Rəsm Qalereyasında bu gün “Külək” tablosu nümayiş etdirilir. Buyurub baxa bilərsiniz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.08.2025)

Şərəf Cəlilli, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Dünya fatehi Əmir Teymur İsfahana varan zaman Şirvan Şahlığında olduğu kimi, qan qardaşlarına qılınc sıyırmaq istəmədi. O, Əhli-Beytə bağlı idi. Şirvan Haşimilərə və Qüreyşilərə, Peyğəmbər əleyhissəlama bağlı olduğu kimi. İsfahan, Məşhəd, Qum da onun üçün əziz idi.

Bu şəhərlərə Əhli-Beytin iki nümayəndəsinin - İmam Rzanın və onun bacısı Məsumə xanımın ayağı dəymişdi. Onun biri Qumda, digəri Məşhəddə dəfn edilmişdi. Amma hər ikisi öncə İsfahanda himayə tapmışdı. Bu səbəbdəndə o, isfahanlılara xəbər yollamışdı. Onların biət edəcəyi təqdirdə canlarına qıyılmayacağını söyləmişdi.  Vədə xilaf çıxan İsfahanlılar onun barış təklifinə rəğmən ordusunun bir qismini İsfahanda qoyub digər bölgələrə yürüşə çıxan dünya fatehinin uzaqlaşdığına əmin olduqdan sonra Teymurlu əsgərlərinə qılınc sıyırdılar. Xəbəri alar-almaz geri dönən Əmir Teymur İsfahanın qala divarlarından içəriyə qədəm qoyan kimi tarixi əmrini verdi: “Hər kim ki, şəhər meydanına iki kəllə gətirib adını yazdırmasa,  onun kəlləsini alaram. Fatehin əmri arxasında dayanan iradənin gücünə bələd olan əsgərlərin hər biri Qəzəbdən xilas üçün iki kəllə ilə dönür. Bu minvalla hər biri 2 min kəllədən ibarət 28 qüllə əmələ gəlir. Qəzəbi soyumayan Əmir Teymur gətirilən kəllələrin bir qismini İsfahanın qala divarlarına hördürür. Ona biət etməyən, andını pozan, xəyanət edən isfahanlıları belə cəzalandırır.

Tarixi faktlar onu da sübut edir ki, Əmir Teymurun bu qəzəbinə digər bir səbəb də vardı: Ona xəbər çatır ki, İsfahanı Lut peyğəmbərin zamanındakı Tanrıya, İslama zidd əməllər bürüyüb. Bu səbəbdən də o, kişiliyini unudan “kişiləri” qılıncdan keçirtdirir. Onların kəlləsindən qüllələr yaptırmaqla digərlərinə dərs verir. Bu gün Avropanın bir çox parlamentlərinin ratifikasiya etdiyi qanunların qarşısına adı çəkiləndə dizləri titrəyən, “Topal Teymur” dedikləri, Makedoniyalı İsgəndər və Bonapart Napoleonla müqayisə etdikləri dünya Fatehi Əmir Teymur çıxsaydı yəqin öz qılınclarına doğranar, kəllələrindən yeni qüllələr yapılardı!

“Qılınc”ın qüdrətini, “Hökmdar”ın hökmünü göstərdi

Əmir Teymur Türk və İslam mədəniyyətini çevrələyən ölkələrin himayədarı qismində çıxış etdi. Millətinə və dininə asi çıxanlara “Qılınc”ın qüdrətini, “Hökmdar”ın hökmünü göstərdi. Millətini və dinini aşağılayanlara tarixi dərs verdi. O dərslərdən birini də o, bu gün İran adlanan tarixi Azərbaycan torpağında həyata keçirmişdi. İsfahanda kəllədən qüllə tikib, hasar hörən Əmir Teymur “Şahnamə”nin müəllifinin məzarının önünə gəlib, çənəsini qılıncının tiyəsinə söykəyib söyləmişdi: “Qalx, qalx, qalx! Ömrü boyu əsərlərində aşağıladığın millətin qüdrətini gör!” Firdovsi “Şahnamə” əsərində Turanı İran qarşısında aşağılamış, Alp-Ərtonqanı haqq etmədiyi şəkildə təqdim etmişdi! Bu Qılıncın qüdrətinin, Qələmin qüdrəti qarşısında hesabatı idi. Əmir Teymur günahsız yerə kəllə alıb baş kəsməz, milləti və məmləkəti tərəqqidən saxlayan qanunlara imza atmazdı!

Dünya Fatehi Əmir Teymurun bu əzəmətini Turan, Türk dünyası, Tanrının köç əylədiyi, peyğəmbərləri xəlq etdiyi Şərq 44 günlük Vətən Müharibəsindən sonra Müzəffər Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyevin simasında yaşadı!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.08.2025)