“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AKTUAL rubrikasında Orxan Fikrətoğlunun “Yaddaş” yazısını təqdim edir.

Qlobal siyasi düzənin yaddaşı yoxdur. Yaradılan yeni nünasibətlər fonu da yaddaşsızdır.  Əgər gələcək kimi vəd edilən bu “süni ərəfə” mövcud sivilizasiyanın daha yüksək bir mərtəbəyə keçididirsə, onun qaydaları, fikrimcə, təbii şəkildə formalaşmalıydı. Təkərin icadı, atın əhlilləşməsi, neftin sənayeləşməsi dövrü və digər bu tip təbii ərəfələr kimi. 

Bu gün ən yeni insan sivilizasiyası süni texnologiyalarla tamam fərqli bir zehniyyata uyğunlaşdırılır. Dərketmə, adekvat qiymətvermə, qarşındakı predmeti düzgün anlama amilləri artıq atipikdir. Bu gün sürətli informasiya axınınında  düşüncəsiz və yaddaşsız insan tipi, dövlətlər və xaqlararası yeni münasibətlər məcmuələri, yeni davranış və əxlaq normaları yaradılır.

Dünya dəyişir, gözümüzün önündə yenidən şəkillənir. Yeni “əxlaq müstəvisi” olacaq paralel “ dünya” düşünülür.  Hal hazırda baş verən və bir neçə il ərzində baş verəcək  siaysi  böhranlardan sonra siyasi və iqtisadi baxımdan real dünyada daha çox virtual  düzənlə şəkillənəcək fərqli yaşam modeli formalaşacaq. Yeni hərbi  birliklər, bloklar, ekosiyasi qruplar yaranacaq. 

Adətən ölkələrin qarşısında yeni siyasi hədəfləri yaradan və hədəfləyən amil millətlərin öz dövlətlərinə verdikləri sosial sifarişlər olur. Bu sifarişlərin ruhani komponentləri isə  milli mədəniyyətlərin mətbəxlərində cilalanır.  

Azərbaycanlı zehniyyatına son illər edilən müxtəlif təklif və çağırışların qarşısında əbədi olaraq dəyişməz qalan və bizi daim bir millət olaraq ayaqda saxlayan ən sokral ruhsal məqam milli mədəniyyətmizdir.  Bu gün biz mədəni halədə ancaq milli mədəniyytəmizə söykənərək, yaddaş ərazimizə edilən yad və  ekspansiv basqılara sinə gərə bilərilk.

Törə əxlaqı ilə formalaşmış ənənəvi  milli mədəniyyətimiz bu gün üzsüz  “Joker mədəniyyəti ”  ekspansiyası ilə açıq savaşdadır.

Bu gün yeddi yaşlı “Dijital nəvə”  yetmiş  yaşlı “Atipik zehniyyatlı”  milli yaddaşa sahib olan babasını təklif edilmiş  elektron dünyada tamam fərqli dəyər və zehniyyatla  “ idarə edir ”.  Bu gün ağsaqqal institutu, əsrlərlə formalaşmış ailə modeli, ənənə və əxlaq kimi min illik təfəkkür sistemi  cəmiyyətdə  arxaizmdir.  “Atipik zehniyyatlı”  baba arxitipi  cəmiyyətdə dominatlıq edən  süni  reallıqda  mifik nağıl  obrazından savayı bir obraz deyil.  İnsanlıq bu dövrə qədər heç zaman ənənəvi  əxlaq normalarının, oturuşmuş milli  dəyərlərin,  milli institutların bir nəsil aralığında dəyişdiyini  yaşamamışdı. Dünya öz əbədi yaddaşını heç zaman bu qədər sona qədər “ delete” etməmişdi. 

Bu reallıq özü –özünəmi yarandı? 

Belə  sürətli dəyişmə mexanizmi  təbii şəkildə  baş verən  evalyusiya prosesdirmi, təbii  seçimdirmi ? 

Artıq  “Babalar” dünyaya doğurdanmı lazım deyillər? Bu verdikti kimlər verir?  Milli  yaddaşı, min illik tarixi xatirələri, adət və ənənənələri bu gün  kimlər və niyə bizə unutdururlar?  Kimlər   “ Köhnəmi və təzəmi ”  etik dilemmasını  qarşımızda  sual kimi qoyur?

“Texnointibah günün tələbidir” tezisini bu gün kimlər müəyyən etdi?

 Kimlər yeni dünya modelini bu tezisi uyğun dəyişir?   

Azərbaycan mədəniyyəti bu gün həmin bu süni texnointibah nağılı arealında milli dəyər olaraq bizi qoruya bilirmi? Bu gün yaradılan  musiqimiz, ədəbiyyatımız hansı qaynaqlardan bəhrələnir ? Rəngkarlığımız milli dəyər olan  Abşeron rəsm  məktəbini qoruyub saxlaya bilibmi? Xalçaçılıq necə?  Bu məktəbin davamı varmı? Qacar məktəbi rəsm yönü, siyahi-qələm nəqqaşlığı və ya qrafik tərzi, Sultan Məhəmməd minatür məktəbi bu gün şərti olaraq yeni sənət xətti kimi müasirləşərək bəşər mədəniyətini zənginləşdirməyə qadirdirmi? 

Ya əksinə, bizə təlqin edilmiş yeni “sənət şərtilikləri “ artıq milli mədəniyyət çeşidləridir. 

Biz dəyişmişik? Biz dəyişmişik.

Biz istədik- istəmədik  dünyanın  “qloballaşma nağılının”  qulağı və gözü olan sosial şəbəkələrin bir parçasına çevrilmişik. Biz  bu yeni nağılda yaddaşsız istifadəçilərik. Yenidən yaradılırıq. Bizə yeni miflər, yeni tarix və yeni yaddaş sırınır. 

Psevdomədəniyyət - sosial şəbəkələr kütlə intelekti və eqosu  ilə süstlənən fərqli düşüncəyə malik  irreal mühitdir. Bir mühit real həyatda yoxdursa, onun sabahı ola bilərmi?  Olarsa bu sabah necə şəkillənər? Yeni insan növü olan “şəbəkə insanı” tipi harda yaşayacaq? Hansı mədəniyyətdən qaynaqlanacaq? Hansı əxlaqa sahib olacaq?   Onun mənəvi dəyərləri olacaqmı?   

Milli mədəniyyətmiz bu gün paraleldə saxta və çox sürətlə  bizi dəyişdirən “ fikir axını” mexanzimindən insanımızı qoruyurmu? 

Biz bu saxta və sürətli beyin axınından milli mədəniyyətimizi qoruya bilirikmi?

Sosial şəbəkələrdə milli yaddaş yoxdur, ancaq sosial yaddaş var. Şəbəkələrdə istifadəçilər  sürətlə dəyişən münasibətlər fonunda və informasiya axarlılığında formalaşdırılır. Şəbəkələrdə  ancaq bu gün var  sabah   yoxdur. Təklif olunan yeni reallıqda yaddaş da yoxdur. 

Bununla belə bu gün mobil şəbəkələr insan əzası qədər  aktualdır. Onsuz heç bir insan fərd olaraq  öz sınırında  mövcud deyil.

Deməli bu gün mən sizə artıq yeni və milli baxımdan atipik  insandan danışıram. Və bu insanın dini, milli, etnik, ən başlıcası, zehni mənsubuiyyəti onu yetişdirmiş min illik milli eqrodağdan qaynaqlanmır.  

Bu isə o deməkdir ki, cənablar, çox yox, bir nəsildən sonra bu gün atalarını, anlamayan uşaqlar  sabah həmin sürətlə öz balalarını da, anlamayacaqlar. Balalar da eləcə, öz atalarını anlamayacaqlar. Və onların qayğısına bizim qaldığımız qədər qalmayacaqlar. O balalar da zamanında öz balalarını beləcə unudacaqlar. Və sonda insan ancaq öz eqosu ilə Tanrı qarşısında təkbaşına qalacaq. Artıq milli yaddaşdan qaynaqlanan ataların uşaqlarına, uşaqların atalarına və sonra da öz balalarına olan insaflı və sevgi dolu münasibətlər məcmuəsi tamamiylə yox olacaq. Və insan ancaq özü-özü üçün, təkbaşına yaşayaraq  absalyutla tamam yeni münasibətlər quracaq. Bu tip düşüncə, əlbəttə ki, yeni dinlərin, yeni mədəniyəytlərin və idarəçilik modellərinin yaranmasına  səbəb olacaq. Milli yaddaş və milli mədəniyyətlər silinəcək. İnsanlıq tamam  fərqli bir tərzdə mövcud olacaq və özünüifadə edəcək. 

Bəşəriyyət bu cür  yaşamaqdan irəli gedəcəkmi? Ənənəvi tanrısını tanıyacaqmı ? Mən bu suallara cavab verməyəcəm. Bununla bərabər dəyişmənin artıq real proses olduğunu da bilirəm. 

Biz öz xilasımız naminə milli mədəniyyətmizi təbliğ etməliyik ki, yaddaşımız və gələcəymiz əbədi mövcud olsun. 

Azərbaycan mentallığı min illərlə formalaşmış ənənəvi milli mədəni dəyərlər sistemində, hiss edərək yaratdığı, yaşam təcrübəsinə söykənərək dərk etdiyi  min illik milli  ənənədə əbədi olaraq yaşamaq fikrindədirsə,  bu  yeni və gözlə görünməyən dağıdıcı ekspansiyanın  qarşısını ondan  da güclü bir mövcudolma  mexanizmi yaratmaqla kəsə bilər.  Bu isə artıq milli azadlıq  və milli mədəni ərazilərimizin sərhədlərinin  qorunması məsələsidir.

Biz bu gün öz meydançamızda  oynamırıq.  Rəqibin meydançasındayıq. Sosial şəbəkələr və digər bu tip texnosahədəki  “nouxaualar”  ilk baxışdan bizə  texniki tərəqqinin bir parçası kimi  təqdim edilir. Bu həqiqətən də belədir. Biz bu tip yeni texniki zehniyyatı qədim Oğuz ellərində görməmişdik. Və özümüz də yaratmadıq.

Uşaqlarmız  bu şərti yenilikləri  idarə edə bilsinlər  deyə xaricdə təhsil  alırlar. Əlbətdə ki, zəki uşaq millətin sərvətidir. Buna ancaq sevinmək lazımdır. Bəs görəsən  bizə bu yeni texnosahədə öz uşaqlarımızın əliylə öyrədilən  və təlqin edilən nədir?

Bax Qəribi də burda ağlamaq tutur.

Nədən biz musiqidə Üzeyir bəyi deyil,  digər  “mister bəyləri ” bir milli dəyər olaraq gündəmə gətiririk? Bunu bizim yerimizə öz ərazimzidə kimlər müəyyən edir? Bizim zövqümüzü kimlər təyin edir?  

Nədən milli Televiziyalar ancaq reytinqlə işləməlidirlər?   Milli ideologiyaya xidmət edən verlişlər “para gətirmir” deyə bağlanmalıdırlar? Və buna səbəb kimi,”tamaşaçıların seçimi” dəlil gətirilməlidir? Reklam gəlirləri ilə idarə olunan televiziyalar əlbəttə ki milli mədəniyyəti təbliğ edə bilməzlər. Bu reallığı kimlər yaradıb?

Nədən? nədən? və bu tip nədənlər görürsüz ki, getdikcə çoxalır. 

Cavab isə birdir. Ona görə ki, biz artıq milli dəyər daşıyıcısı və öz zövqümüzün sahibi deyilik. Biz öz gözümüzdən salınmış, ayaqüstə gəzən mobil telefonlarıq, enerjimiz bitəndə isə hamımız yad mərkəzlərdən süni enerji ilə təmin edilirik. Hamımızın da çiynində bir torba telefon naqilləri var. 

Bu mənzərə milli yaddaşın pozulması mənzərəsi deyilmi? 

Yeni dijital insan hansı dəyərlərlə yaşayacaq?

Bunu kimlər müəyyən edir?

Ümümbəşəri xaos? 

Sosial şəbəkələr sizə ilk baxışdan  düşüncəsiz və  xaotik  sistemsizlik  kimi də görünə bilər. Yəqin düşünürsüz ki,  bu məkan  cahillərlə zəngindir. Burda qorxulu  nə var ki? Sadəcə, uğursuz insanlar eqolarını şəbəkədə  təsdiq edirlər və bu qədər bəsit. Amma tələsməyin.  Mən bu cahilliyin arxasında  çox böyük  ağılların varlığını görürəm.  Hər bir mürəkkəb mexanizm  göründüyü qədər asan dərk olunmur. 

Hissəsi olduğumuz bu  irreal reallğı Azərbaycan düşünərləri yaratmayıblar. Bu yeni sistemi  kim yaradıbsa  öz  siyasi məqsədləri ilə də idarə edir. Havayı pendir ancaq tələdə  olur.  Sosial şəbəkələr bizə bir biznes layihəsi kimi təqdim olunsalar da   gerçəklikdə bir  mərkəzdən idarə olunan çox etaplı beyin zəhərləmə prosesi vasitəsidir. Fərqli insanları və millətləri  hiss olunmadan eyniləşdirmək, süni davranış normaları yaratmaq üçün düşünülmüş siyasi rıçaqdır. Milli mədəniyətləri, milli zəmində qurulmuş sosial və siyasi  institutları güclü olan xalqlar bu tələyə heç zaman düşmürlər. Unutqanlar isə düşürlər. 

Hələ ki, hərşeyşünas düşüncəyə malik,  “beynəlmiləl”  baxışlı, eqosunu  özü kimi “dahilər”  içində cilalamış  insanlar,  birinci nəsildir  deyə milli yaddaşımızı  zədələyə  bilmirlər.  Amma biz milli paradiqma ilə “ümumbəşəri” zehniyyatı  müqayisə edə bilən son Azərbaycanlılarıq.  Biz  xatirəsi olan son milli “ dinozavrlarılq”. Bizdən sonrakı nəslə   yetərincə sahib çıxılmasa onlar  tamam fərqli  dəyərlər üzərindən formalaşdırılacaqlar. Biz bunu istəyirikmi? İntibahı, köləlikdən ayıra biləcək qədər ayığıqmı? Texniki tərəqqini, süni dəbdən seçə bilirikmi?  Mən demirəm ki, texnointibahdan  qaçıb, mağaralarda  yaşayaq. Və  ya  mersedes markalı maşına deyil, eşşək arabasına minək. Mən deyirəm ki, bu texniki tərəqqini   özümüz yaradıb öz marağımızda və əxlaqımızda  kütləyə  təlqin edək. Öz sosial şəbəkələrimizi formalaşdıraq. Bunun üçün isə ən əvvəl savadlı olmaq şərtdir.  Savad isə mənim fikrimcə, milli yaddaş qaynaqlarından  bəhrələnməlidir. 

Xatırlayırsınızsa, törə adətlərimizə görə bizə iki dəfə ad qoyardılar. Bir dəfə doğulanda köbək adı verədrdilər, bir dəfə də ərlik göstərdikdə ərlik adı. Göbək adını insana atası qoyardı.Və ancaq ailə içində insanı bu adla çağırardılar.  Ərlik adını isə sən özün qazanamalıydın. Əməlinlə. Bir iş görərək. Qəhrəmanlıq göstərərək. O zaman insanları ancaq əməlinə görə tanıyardılar və bir ad olaraq qəbul edib çağırardılar. Buğanı yenmişə  Buğac adı qoyardılar. Qələbə qazanmışa Qazan adını. Pisə pis ad qoyardılar. Yaxşıya yaxşı. Əyriyə əyri ad verədilər. Düzə düz. Və insan bir ömrü boyu bu qazandığı adla yaşamalıydı. Bu adət toplumun  tərbiyəsiydi. Təpəgöz bizim mifologiyada zinadan, günahdan doğulur. Tabudan, qadağadan yaranır. Mifik şüur  insanı bu obrazla qorxudurdu ki,  əgər sən tabunu pozub ailəndən  kənarda zina etsən, belə bir günah-oğlun doğulacaqdır. Və bu günah sonra böyüyüb hamımızı, bütün ulusu bir –bir  yeyəcəkdir.  Biz belə bir  milli yaddaşa sahibik.  İnsana əməli müqabilində ad vermək eyni zamanda   o demək idi ki, törəyə, tayfaya  nabələd bir adam gəlsə belə  artıq Oğuz elində aldadıla bilməzdi. Biz ayıbımızdan utanmaqla iki sifətlə  yaşayan  zehniyyat sahibi deyildik. Biz açıq və mərd toplum idik.  Bu tip ad qoymaq ayini ikiüzlülüyü və  yalanı cəmiyyətdən  xaric edirdi. Və ən başlıcası, gənclərə  həyatlarına  məsuliyyətlə yanaşmağı tövsiyyə edirdi. Kim istəyərdi ki, bütün ömrü boyu  Yalıncıq adıyla yaşasın ?

Biz öz oğluna belə ancaq əməlinə görə adekvat ad verə bilən bir zehniyyata köklənmiş toplumuqsa, o zaman nədən təklif olunmuş yad, virtual və yalıncıq yeni dünya dəyərlərinə  belə sürətlə öyrəşirik? İçimizdə nə qırılıb? Yaddaşımız nədən korşalıb? Yeni əxlaqda yaxşı və ya pis adam anlayışı yoxdur. Dəyərlər tamam başqadır. Yeni yanaşmanın kahin Dədə Qorqudu da artıq yoxdur ki adamına uyğun ad qoysun. Tələb başqadır. Biz isə hələ də ruhsal olaraq, milli yaddaşımızda, dədə- baba törəmizdə, əxlaqımızda yaşayan  insaf, namus, qeyrət, şəfqət anlayışları işlək olan bir cəmiyyətdə yaşamağa hesablanmış əxlaq daşıyıcılarıyıq. Gerçəklik isə bizdən yad və süni dəyərləri tələb edir. Bu  ikili qavrama əlbəttə ki, bir yaddaşda  mövcud ola bilməz. Bunların hər ikisini  öz davranışlarında yaşadan adam  tapmaq da mümkün  deyil. Rəqabət mühiti insafı dışlayır. Bax bu etik dilemmanı həll edə bilməyən insanın sosial şəbəkələrdə cahilə çevrilməsi artıq zaman məsələsidir.  

Milli mədəniyyətin  dünya çapında yaradılan yeni zəmində   bərpası bizim bir millət olaraq zehni xilasımızdır. 

“Atalar və oğullar”  probleminin hələ də mədəniyyətimizdə  gündəm olduğunun şahidisiz.  Nədən bu əbədi  problemə bu gün  belə aşırı maraq var?  Bu problem bizim problem deyildi axı. Biz bu problelmi zamanında və milli yaddaşda  həll etmişdik. Yenə bu sualı bizə kim verdi? 

Ata ilə oğulun savaşı insan oğlunun bioloju zehniyyatında   daim yaşayan özünümüdafiə şərtiliyidir. İnsan düşünə bilsə də, bioloju varlıqdır. Bütün bioloju varlqıların birgəyaşayış arealında isə ata qocalıb zəiflədiyi zaman ailənin idarəsi  daha  güclü olan oğula keçir. Bu zəmində bir çox bioloji varlıqlar doğulan erkək balalarını beşikdə öldürürlər. Və ya əksinə, oğul  qocalmış atasını  çaya salıb boğur və ya  uçurumdan atır. Atanın nə zaman  qocalıb əldən düşdüyü, varisinin  nə zaman gücləndiyi zamanı isə  heç bir  mənbə biolji varlıqlara qabaqcadan bildirmir. Bu səbəbdən də söylədiyim  höcət fərdi məsələdir. Fərqlidir və hər növdə   bir şəkildə özünü biruzə verir.

Atalar və oğullar savaşı bir çox milli mədəniyyətlərdə  təltəlşüurda yaşanan sapma kimi qalmaqdadır.  İslam dini atanı cəmiyyətdə Allahın təcəllası kimi təqdim etməklə Azərbaycanda bu höcəti  artıq on əsr bundan qabaq həll edib. Bu sual bu gün daha çox qədim mədəniyyətləri olmayan xalqlar üçün sualıdır. Görəsən bu suala biz niyə öz mədəniyyətmizdə  cavab veririk?  Şah İsmayıl dastanıyla ortaçağ dövrlərdə biz bu müşkülə tamam fərqli bir mədəni hadisə  rakursundan da  yanaşmışdıq. Bu bizim “atalar və oğullar” probleminə mədəniyyət sınırı içində və milli  taxçada cavabımız idi.  Bəs  nədən milli yaddaş artıq həll edilmiş bu etik dilemmanı bugünkü nəslə çatdıra bilməyib?

Ona görə ki, nəsillər arasında əlaqə itib. Yeni nəsil başqa dildə danışır. Və yad maraqları öz maraqları kimi qəbul edir.

Bəlkə yaddaşımız qısadır? Bəlkə unutqanıq?

Deməli, bizim bir çox  suallarımızın cavabı gələcəkdən çox keçmişdədir. Çünkü bizim bir çox folklorsuz  mədəniyyətlərdən fərqli olaraq milli yaddaşımızı qoruyan zəngin  milli irsimiz və mədəniyyətimiz var.

Ruhsal sərhədlərmiz bu gün basqı altındadır. Biz özümüzü  bu saxta beyin axınından müdafiə edə bilrikmi? Bunun üçün təşkilatlanmışıqmı? 

Dərk mədəni halənin halıdır. Milli mədəniyyətin yeni şəkildə təqdimatı günün tələbidir. Bizim ərəfəmiz budur. Mədəni intibah. Tarixmiz də, özünüdərkimiz də mədəniyyətimizlə bağlıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.01.2025) 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1904-cü ilin bugünkü günündə - 13 yanvarında Sankt-Peterburqda bir rus jurnalisti, regionşünası, pedaqoqu və yazışısı vəfat edib, gəlin bu xristiandan Allah rəhmət eləsin kəlmələrini əsirəməyək. Söhbət “Qafqaz. Rus işi və tayfalararası məsələlər” traktatının müəllifi Vasili Veliçkodan gedir.

Söhbət o Veliçkodan gedir ki, o, Qafqazda xidmət aparan rus məmuru kimi yerli xalqların simalarına bələd olduqdan sonra ermənilərin murdar xislətlərini aləmə faş eləmişdi. O, həm də ümumerməni siyasətinin çürük fəlsəfəsini də göstərmişdi: “Ermənilər haqqında çox-çox qədimlərdən pis fikir yaranıb və heç şübhəsiz ki, bu, əsassız deyildir, əsası olmasaydı bütün bir xalq haqqında, həm də müxtəlif dövrlərdə belə bir fikir yarana bilməzdi…”;“Məhz ermənilər hər cür bəhanə ilə hay-küy qoparmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Onları özgə evinə buraxmadıqda, yaxud hər hansı bir hiylələrinin üstünü açdıqda, ya da oğrularını məhkəməyə verdikdə təkcə özləri hay-küy qoparmırlar, həm də özgə xalqdan olan, səfeh, yaxud satqın adamları da hay-küy qoparmağa məcbur edirlər”.

Doğrudan da yazılı ədəbiyyat tarixin əsl salnaməsidir, ermənilər tarixi ha saxtalaşdırsınlar, Veliçkonun “Qafqaz” kitabını ki dəyişə bilməyəcəklər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.01.2024)        

Şərəf Cəlilli, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Görkəmli dövlət xadimi, səhiyyə və elm təşkilatçısı polkovnik-komissar Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyev tək və yeganə liderimizdir ki, taleyin sərt üzündən özü öz torpaqları ilə həmsərhəd olan Odlar Yurdu Azərbaycan məhz onun tərcümeyi-halında birləşir. 1897-ci il yanvarın 1-də Zəngəzurda, Hamamlı kəndində dünyaya gələn Əziz Əliyev İrəvanın elmi-mədəni mühitində yetişib, Bakıda, Təbrizdə, Dərbəndin qala divarlarının ətəyində - Dağıstanda nüfuzlu şəxsiyyət, mütəfəkkir dövlət xadimi kimi varlığını təsdiq edib.

1917-ci ildə İrəvan gimnaziyasını qızıl medalla bitirən Əziz Əliyev həmin il Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maddi dəstəyi, maliyyə yardımı ilə Petroqrada gedir, Hərbi Tibb Akademiyaya daxil olur.

Əziz Əliyev birinci kursu bitirəndə, 1918-ci ildə erməni daşnaklarının soyqrımları ilə üzləşir. On minlərlə Azərbaycanlı İrəvandan, Zəngəzurdan, Qərbi Azərbaycandan didərgin düşür. Əziz Əliyev isə, üstəlik, Petroqrad Hərbi Tibb Akademiyasından ayrılmaq məcburiyyətində qalır, Şərura, Şahtaxtı kəndinə köçür. Daşnaklar Naxçıvana ayaq açdıqdan sonra qanlı qırğınlar başlayır. Qan-qadadan canını qurtaran ailə bu dəfə Güney Azərbaycana, Ərəblər kəndinə pənah aparır. Naxçıvan Mirzə Nəsrulla bəy Əmirovun qurduğu Müdafiə Komitəsinin igidlərinin, IX İslam Ordusunun komandanı Kazım Qarabəkir paşanın və əsgərlərinin rəşadəti nəticəsində Andanikin, Ozanyanın hücumlarından xilas olduqdan sonra yenə Şahtaxtıya qayıdırlar. Əziz Əliyev bu illərdə valideynlərini, anası Zəhra xanımı o tayda itirir. Arazın bu tayında da, o tayında da həkim məntəqələrində çalışaraq ailəsinin qayğısını çəkən Əziz Əliyev elə burada Şahtaxtıda İrəvanın zadəgan soylarından birinə məxsus Leyli xanımla ailə qurur. İlk övladları akademik Zərifə xanım Əliyeva və professor Tamerlan Əliyev burada dünyaya gəlir.  Sonra onun taleyinin Bakı üzü başlayır. Öncə Nəriman Nərimanovun qayğısı ilə Xalq Komissarları Sovetində kargüzarlıq şöbəsində müdir müavini, daha sonra müdir kimi fəaliyyətə başlayır. Eyni zamanda Azərbaycan Dövlət Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur.

Gənc yaşlarında namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə edən Əziz Əliyev nəzəri, elmi biliklərə yiyələnməklə yanaşı, praktik məktəb keçərək alim, həm də qurucu - təşkilatçı kimi formalaşmışdı. Tibb İnstitutunu bitirdikdən sonar o, Xalq Səhiyyə Komissarlığı yanında müalicə şöbəsinin müdiri, Xalq Səhiyyə Komissarının birinci müavini, Dövlət Klinik İnstitutunun direktoru, Bakı Şəhər Soveti səhiyyə şöbəsinin müdiri, yenidən Tibb İnstitutunun direktoru, 1937-ci ilin dəhşətli repressiyaları zamanı həm də, Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru kimi fəaliyyət göstərmişdi. Tarixi faktlar da sübut edir ki, “1930-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin bir fakültəsi kimi sadəcə elan edilmiş Tibb İnstitutunun yaradıcısı Əziz Əliyevdir. Onun rəhbərliyi dövründə ən yaxşı mütəxəsislər cəlb edilərək müvafiq kafedralar yaradılmış, milli kadrlar yetişdirilmiş, həkimlər ixtisas artırmaq, tədqiqatçılar elmi işlərini davam etdirmək üçün Moskvaya, Leninqrada göndərilmiş, onlarla dərslik və dərs vəsaitləri yazılmış, institutun maddi-texniki bazası formalaşdırılmışdır.

1938-ci ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin katibi seçilən Əziz Əliyev 1939-cu ildə Azərbaycan SSR Xalq Səhiyyə komissarı təyin edilir, ölkənin bütün bölgələrində səhiyyə ocaqlarının açılması, ixtisaslı kadrlarla təmin edilməsi, maddi-texniki bazasının yaradılması istiqamətində mühüm işlər görür.

İkinci Dünya müharibəsi başlayanda Əziz Əliyev kimi ciddi dövlət xadimlərinə təkcə Azərbaycanda, Bakıda deyil, Mərkəzdə, Moskvada da ehtiyac duyulur. Belə bir vaxtda Əziz Əliyev Azərbaycan K(b)P MK-nın katibi seçilir. Əziz Əliyev o dövrdə Azərbaycan sənayesinin kompleks inkişafının təmin olunması, xüsusilə neft məhsullarının cəbhəyə çatdırılması sahəsində mühüm işlər görür, təşkilatçılıq qabiliyyətini nümayiş etdirir. Belə bir ərəfədə Sovet İttifaqının Yaxın və Orta Şərq, İran istiqamətində də problemləri yaranır. Onun qarşısını almaq üçün Əziz Əliyev ciddi bir kadr kimi önə çəkilir. Sovet ordusunun tərkibində “Güney Azərbaycan missiyası”nın, “Əziz Əliyev qrupu”nun rəhbəri kimi İrana təbliğat-təşviqat məqsədi ilə ezam olunan Əziz Əliyev burada ilk ana dilli mətbu orqanı-“Vətən yolunda” qəzetini qurur. Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun rəhbərliyi ilə işıq üzü görən qəzet ana dili məsələlərini təbliğ edir. Əziz Əliyev bununla kifayətlənmir. Təbrizdə ana dilində ilk məktəbi qurur, ilk səhiyyə ocaqlarını təşkil edir. Bu məsələ Moskvada Stalini, Güney Azərbayda Rza şah Pəhləvini qane etmir. Onların etirazı ilə  üzləşən Əziz Əliyev qüdrətli dövlət xadimi, vətənpərvər tarixi şəxsiyyət kimi həqiqəti dilə gətirir: “Güney Azərbaycan bizim tarixi torpaqlarımız, burada yaşayanlar qan qardaşlarımızdır. Onların ana dili, sağlıq və mətbuat məsələləri bizi qayğılandırır!”

“1941-ci ilin sentyabrından Təbrizdəki 47-ci ordunun Hərbi Şurasının üzvü təyin olunan Əziz Əliyev 6-7 ay ərzində Güney Azərbaycanda inanılmaz dərəcədə böyük işlər gördü. Onun təşəbbüsü və səyləri ilə “Gülüstan” parkında teatr, musiqi dərnəkləri təşkil olundu, qırx birinci ilin noyabr-dekabr aylarında Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının qastrolu təşkil edildi.”

Onun Güney Azərbaycanda gerçəkləşdirdiyi mühüm layihələr, millət quruculuğu istiqamətində gördüyü işlər, Azərbaycanın birliyi, bütövlüyü naminə atdığı addımlar İran şahını və Mikoyan- Beriya cütlüyünü qane etmədiyindən polkovnik-komissar Əziz Əliyev geri çağrılır…

Çox çəkmir ki, Sovet hökumətinin işi yenidən ona, onun zəngin dövlət idarəçilik və təşkilatçılıq təcrübəsinə düşür. Bu elə bir dövr idi ki, alman faşistləri Mozdoka qədər irəliləmiş, Qroznı neftini ələ keçirmişdi. Mahaçqalaya irəliləyən faşist ordusu Dağıstanı işğal etməklə Bakını, Bakı qarışıq Xəzər hövzəsini, Bakı neftini ələ keçirəcək, Güney Azərbaycanda möhkəmlənməklə Sovetlərin Yaxın və Orta Şərqə qapısını bağlayacaqdı.

Bunun qarşısının alınması məqsədi ilə Əziz Əliyev 1942-ci ilin sentyabr ayında Moskvaya çağrılır və ona Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin birinci katibi seçilməsi tövsiyə olunur. Əziz Əliyev vəzifəyə deyil, ölüm-qalım savaşına göndərilirdi. “Onun nə Qafqazda, nə də Moskvada alternativi var idi. Ağır fəlakətin və işğal təhlükəsinin qarşısını almaq üçün yalnız Əziz Məmmədkərim oğlu müdrikliyi, təcrübəsi, savadı, qətiyyəti, xalqa bağlılığı, ünsiyyəti və mərdliyi gərəkdi!”

Əziz Əliyev rəhbər təyin olunanda Dağıstan darda, intizarda idi. Dağlıların köçü çeçenlər, inquşlar, bulqarlar, çərkəzlər, Ahıska türkləri, Krım tatarları kimi  yol üstündəydi. Onlar Şeyx Şamilin varisləri kimi, Şura hökumətinə etimadsızlıqda, sadəcə müsəlman olduqlarına, Osmanlıya isti münasibətlərinə görə ləkələnir, cəsusluqda ittiham olunurdular. Bu damğaları qəbul etməyən dağlılar isə ölümü Savet Ordusundan xidmətdən üstün tuturdular. Əziz Əliyev Dağıstana gəlişi ilə dağlılarda dövlətə inam, Sovet dövlətində isə onlara etimad qazandırdı. Məhz oun çağırışı ilə iki ay içərisində 25 mindən çox dağlı igid səfərbər olub ön cəbhəyə yollandı. Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi, 48-ci cəbhənin komandanı polkovnik-komissar Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyevin təqdim etdiyi bayrağı Mahaçqaladan Berlinə, Reyxstaqa qədər qürurla daşıdı. Beş illik müharibə dövründə 100 mindən çox igidi ilə düşmənə qarşı savaşan Dağıstanın beş min qəhrəmanı Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görüldü, digərlərinin yaxasını orden, medallar bəzədi. Əziz Əliyev təkcə ön cəbhənin deyil, həm də arxa cəbhənin xilaskarı kimi tarix yaratdı. Müharibə şəraitində Dağıstanı yenidən tikdi, qurdu, 32-dən çox xalqın milli teatrının, məktəbinin, mətbu orqanlarının təməlini qoydu. Qələm sahiblərini, şair, yazıçı və bəstəkarlarını, teatr xadimlərini, istedadlı insanlarını SSRİ- nin ən ucqar nöqtələrində tanıtdı. Ayrı-ayrı institutların, Dağıstan Elmi Mərkəzinin qurucusu kimi tarix yaratdı. Səhiyyə ocaqlarını, tibb məntəqələrini qurmaqla onların sağlıq problemlərini həll etdi. Milli kadr potensialını formalaşdırmaqla onun mərkəzdən asılılığının qarşısını aldı. Qadınların təhsilə cəlb olunması məsələsini dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırmaqla “Savadlı qadın, savadlı millət və gələcək!” konsepsiyasına böyük töhfələr verdi. Samur-Dəvəçi kanalını qurmaqla Dağlar Diyarına can gətirdi. Bu səbəbdən də istər Dağıstanda, istər də Mərkəzdə, Moskvada Qurucu Əziz titulu ilə adını 1941- 1945-ci illər müharibəsi zamanı Generalisimus Stalin, Marşal Jukov, Molotov kimi mümkün olmayanları mümkünə çevirənlərin sırasına yazdı!

Düz altı il, 1942-ci ildən 1948-ci ilə qədər Dağıstanın siyasi taleyini həll edən, kompleks inkişafına nail olub gələcəyini müəyyənləşdirən Lider kimi hər bir dağlının qəlbində abidəsini ucaltdı. Bu səbəbdən də adı çəkiləndə tarixi bir kəlam səslənir: “Dağıstanın və dağlıların ağır illərində polkovnik-komissar Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyev bir çıraq kimi yandı, peyğəmbər kimi göründü!”

1948-ci ilə qədər şöhrətin bütün çələnglərini başına qoyan, Sovet İttifaqı qəhrəmanı adını almasa da, insanların qəlbində məğrur, qüdrətli qəhrəmana çevrilən polkovnik-komissar Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyev sonsuz Vətən sevgisinin qurbanına çevrildi. Mikoyan - Beriya cütlüyünün qaldırdığı məsələni dəstəkləyən Stalinin qəzəbinə gəldi. Qərbi Azərbaycanın böyük bir hissəsinin, Qərbi Zəngəzurun boşaldılması məsələsini qaldıran erməni daşnakları bu torpaqların tarixi sakinlərinin köçürülməsi planını irəli sürmüşdü. Bu fakt Zəngəzurda doğulan Əziz Əliyevi qəzəbləndirmiş, etirazına səbəb olmuşdu.  Öncə Xarici İşlər nazirinin müavini Malenkovla, sonra nazir Molotovla, daha sonra isə Stalinlə danışıqlara gedən Əziz Əliyevin bütün xidmətləri unudulmuş, arzuolunmaz kadra çevrilmişdi. Onun üzərindən isə bir anın içərisində xətt çəkmək mümkün deyildi. Hər halda o, Sovetlərin yetişdirdiyi ciddi dövlət xadimi və müharibənin taleyini həll edən tarixi simalardan biri idi.

“Elə buna görə də 1948-ci ildə Əziz Əliyev Moskvaya çağrılır, bir il İctimai Elmlər Akademiyasının nəzdində fəaliyyət göstərən Ali Partiya kurslarında təhsil alır və Sov. İKP MK-da inspektor vəzifəsində çalışır. 1950-ci ildə Mircəfər Bağırovun istəyi ilə Əziz Əliyev Azərbaycana göndərilir və Nazirlər Soveti sədrinin müavini təyin olunur. Bu təyinat əslində Əziz Məmmədkərimoğlunu “vurmaq” üçün şərait yaratmağa, zəmin hazırlamağa xidmət edirdi və əvvəlcədən düşünülmüşdü”.

Ulu öndər Heydər Əliyev həmin dövrü xatırlayaraq Əziz Əliyevin yubiley mərasimində qeyd etmişdi: “Əziz Əliyev mənə danışırdı ki, 1938-ci il repressiyasından möcüzə nəticəsində xilas olmuşdur. Onu sonralar, 50-ci illərin əvvəlində repressiya etdilər. İşdən çıxarıb Ortopediya və Bərpa Cərrahiyyəsi İnstitutunun direktoru təyin etdilər, amma tezliklə bu vəzifədən də çıxartdılar. Professoru, elmlər doktorunu, bu qədər xidmətləri olan bir insanı Sabunçu xəstəxanasına baş həkim müavini göndərdilər və o, üç il orada işlədi. Bu, onun o vaxtkı rejimin, bilavasitə Mircəfər Bağırov tərəfindən həyata keçirdiyi repressiyalara məruz qaldığı dövr idi”.

“Əziz Əliyev hələ Tibb İnstitutuna rəhbərlik edəndə guya antisovet təbliğatının və millətçiliyin qarşısını almaq üçün “ciddi tədbirlər” görmədiyi üçün Mərkəzi Komitə Bürosunun qərarı ilə töhmət alır və bu əsassız cəza “vaxtı çatanda” götürülür”. Əslində bu həqiqət idi. Onu 1958-ci ildə Bakıya oxucuları ilə görüşə gələn Nazim Hikmət Azərbaycan Dövlət Universitetinin xitabət kürsüsündən dilə gətirmişdi: “1937- ci ilin dəhşətli repressiyaları zamanı Azərbaycanda 35 mindən çox insan sürgün edilmiş, güllələnmişdir. Onların sırasında ən az yeri həkim personalı almışdır. Bunun üçün onlar Əziz Əliyevə minnətdar olmuşdular. Əziz Əliyev o dövrün nüfuzlu həkimlərini və alimlərini xilas edib qorumuşdur.” Burada digər bir fakt da var: “zəngin təcrübə toplamış, xalqın arasında çox yüksək nüfuzu olan Əziz Məmmədkərim oğlu artıq Azərbaycan SSR hökumətinə, Partiyanın Mərkəzi Komitəsinə rəhbərlik etməyə tam hazır idi və belə bir seçim bütün xalq tərəfindən böyük məhəbbətlə qarşılanardı. Buna yol vermək olmazdı, çünki Əziz Əliyevin yüksək mədəniyyəti, intellekti, obyektivliyi, nəhayət, milli təəssübkeşliyi o illərdə respublika rəhbərliyində birinci vəzifəni tutmaq üçün müəyyən edilmiş ölçülərin çoxuna uyğun gəlirdi. Məsələni birdəfəlik “gündəlikdən silmək” üçün “şiddətli töhməti” də az idi, vəzifədən də çıxarılmalıydı”…

“Dövrün tanınmış adamları, Əziz Məmmədkərim oğlu ilə yaxın ünsiyyətdə olanlar deyirlər ki, bu repressiyadan sonra da onun xarakterində, davranışında cəmiyyətə və insanlara münasibətində heç nə dəyişmədi, əvvəllərdə olduğu kimi, işgüzar, nikbin yaşadı, yenidən böyük elmə qayıtdı. Doğma “Azərbaycan tibb jurnalı”nda dəyərli elmi məqalələr çap etdirdi. Hamı yenə onu “Təcili yardım”, “Cəmiyyətin loğmanı”, “Qurucu Əziz”, “Qeyri-adi insan”, ya da sadəcə “Əziz müəllim” kimi tanıdı və sevdi”.

Alman faşizmi üzərində qələbənin 75 illiyi ərəfəsində xalqımız erməni faşizmi üzərində qələbə çaldı. 30 illik ədalətsizliyə son qoyuldu. Qarabağ işğaldan azad edildi. Rəşadətli Azərbaycan Ordusu tarixi Zəfərə imza atdı. Müzəffər Ali Baş Komandan, Prezident cənab İlham Əliyev tarixi ədaləti bərpa etdi. Şuşa qalasında, Xudafərin körpüsündə Azərbaycan Bayrağı dalğalandı. Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyev bu cəsarətli, eyni zamanda ləyaqətli addımı ilə yüz illərdir Azərbaycanın tarixi torpaqlarına göz dikənlərə, sadəcə türk və müsəlman olduqlarına görə günahsız insanların qanını tökənlərə, onları soyqırımlara, deportasiya və repressiyalara məruz qoyanlara dərs verdi. Şuşanın, Qarabağın, Zəngəzurun, İrəvanın, Qərbi Azərbaycanın tarixi sakinlərinin, sahiblərinin ünvanını göstərdi, onların gücünü, qüdrətini dünyaya nümayiş etdirdi. Bu həm də tarixin müxtəlif mərhələlərində Qılıncla Qələmin vəhdətində qüdrətli dövlətlər quran, sərkərdələr, dövlət və elm xadimləri, ustad sənətkarlar yetirən xalqımızın Birliyinin, Bütövlüyünün, Əyilməzliyinin, Vətənpərvərliyinin sübutu idi.

Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyev qüdrətli dövlət və elm xadimi, səhiyyə təşkilatçısı, ən əsası dar məqamlarda, çətin zamanlarda iradənin gücü, xarakterin əyilməzliyi ilə tarix yaradan qüdrətli sərkərdə-xaqanlardan idi. 44 günlük Vətən Müharibəsi bir daha sübut etdi ki, tarixi Zəfərə, Böyük Qələbəyə məhz qüdrətli genetik kodlara malik bir Lider imza ata bilər! Müzəffər Ali Baş Komandan, Prezident cənab İlham Əliyevin damarlarında iki müqəddəs genetik kodun daşıyıcısının, tarixi şəxsiyyətin, bütün həyatını Azərbaycanın inkişafına, tərəqqisinə həsr edən müdrik dövlət xadiminin – Ümummilli lider Heydər Əlirza oğlu Əliyevin, Odlar Yurdu Azərbaycanın və dağlar diyarı Dağıstanın xilaskarı Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyevin qanı axır. Biz bir xalq, dövlət, millət olaraq çox qanlar, qırğınlar, soyqırımlar görmüşük. 20 Yanvar, Xocalı dəhşətlərini yaşamışıq. Əyilməmişik. Sınmamışıq. Əbədi istiqlala, milli müstəqilliyə nail olmuşuq. Bu il milli müstəqilliyimizin 33-cü ili tamam oldu. Tarix üçün qısa, milli dövlətçilik tariximiz üçün isə keçməkeşli olan bu illərdə biz Ulu öndər Heydər Əliyevin, Prezident cənab İlham Əliyevin iradəsi, Xilaskarlıq Missiyası ilə Qayıdış, Qurtuluş dastanını yazdıq. Qayıdışın, Qurtuluşun təntənəsini

isə Şuşa qalasında, Xankəndində dalğalanan Azərbaycan Bayrağının əzəmətində yaşadıq. Qurucu Əzizin nəvəsinin Qarabağda, Şərqi Zəngəzurda gerçəkləşdirdiyi layihələri, möhtəşəm quruculuq işlərini gördükcə isə qürurla söylədik: Bu yoxdan var edənimizin, Baba yadigrımızın, Qurucu İlhamın dastanı, genetik kodlarının diqtəsidir! Sözü İmzası olan Liderimizin üzü Zəngəzura, Qərbi Azərbaycanadır! Babası polkovnik-komissar Əziz Əliyev onun yolunda görəvdən alınmış, mənəvi terrorla üzləşmişdi!

2020-ci il Zəfər, Qələbə ilimiz oldu. Bu il isə ömür yolu İrəvan xanlığından başlayan, Naxçıvandan, Güney Azərbaycandan, Bakıdan, Dəmirqapı-Dərbənddən, Moskvadan keçən, ucaldığı hər bir kürsüdə məsub olduğu xalqın haqq səsinə dönən, Vətən, Azərbaycan naminə cəsarətli addımlar atıb ciddi qərarlar alan Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyevin bir qüdrətli dövlət xadimi kimi əzəmətini sübut etdiyi faşizm üzərində qələbənin 80 illiyi qeyd ediləcək.

Akademik Mustafa bəy Topçubaşovun dili ilə desək: bu “Qeyri–adi İnsan”ın ömründən keçən illər bizim ömrümüz, günümüz, tariximizdir. Onu oxumaq, öyrənmək, tədqiq və təbliğ etmək isə tariximiz, tarixi şəxsiyyətlərimiz qarşısında vicdan və vəfa borcumuzdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.01.2025)

Joldubek Kackynbaev, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qırğızıstan təmsilçisi

Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə “Türk dünyasının mədəniyyət xadimlərini Azərbaycanda tanıdaq” layihəsi təqdim edilir.

Həmsöhbətimiz Qırğızıstan Rəssamlar İttifaqının üzvü, rəsmləri ilə dünya sərgilərində iştirak edən, bir çox uğurlara imza atan istedadlı rəssam Ayıp Alakunovdur.

-Söhbətə uşaqlığınızdan başlayaq. Sənətə maraq uşaqlıqdan yaranmalıdır?

-1978-ci ildə Qırğızıstanın dağlıq Narın rayonunda anadan olmuşam. Uşaqlığım Ət-Başın, Kazıbək kəndində keçib. Bəli, rəssamlığa maraq məndə uşaqlıqdan başlayıb. Evdə göy rəngli “Manas” kitabı vardı. Sözləri oxumağı bilməsəm də, hər gün açırdım, şəkillərini görürdüm, deyəsən, məndə rəssamlıq öz Manasımı çəkməkdən başlayıb, oxşar olsa da, olmasa da.

Əmim də rəsm çəkməyi yaxşı bacarırdı. Onun da bir tərəfdən təsiri var idi. Sonra məktəbdə oxuyarkən rəssamlıq dərnəyinə qatılıb, divar qəzetləri düzəldib, bir-iki dəfə rayon müsabiqəsində iştirak etdim.Məktəbi bitirdikdən sonra Bişkekdəki “S.A.Çuykov Rəssamlıq Məktəbi”nə, oranı bitirdikdən sonra isə “T.Sadıkov adına Qırğızıstan Milli Rəssamlıq Akademiyası”na daxil oldum.2003-cü ildən məzun olduğum Akademiyada müəllim işləyirəm.

-Hansı mövzu sizi daha çox işləməyə ruhlandırır? İşinizin əsas mövzusu nədir?

-Tarix və ədəbiyyatla maraqlanıram. Əsərlərimin əksəriyyəti tarixlə bağlıdır. “Manas” mövzusuna həsr olunmuş əsərlərim də var. Əsərlərimdə epik personajlara, qırğız adət-ənənələrinə, məişət həyatına və müharibə mövzusuna diqqət yetirirəm.

-Əsas yaradıcılıq məqsədiniz nədir? Bu fəaliyyətdə estetik zövq var, yoxsa sosial əhəmiyyət?

-Məqsəd yaxşı əsər yaratmaqdır. Rəsminiz sizi qane edirsə, dediyiniz həzzi verəcək. Əgər cəmiyyət sizi yaxşı qəbul etsə, insanlar sizin işinizi bəyənsə, o zaman sizdə daha da gözəl hisslər yaranacaq, daha çox işləmək istəyəcəksiniz və sizə yeni ideyalar gələcək.

-Sənət əsəri yaratmağa nə qədər vaxt lazımdır? İllərdir üzərində çalışdığınız əsərləriniz varmı?

-Dəqiq vaxt demək çətindir. Bəzən tez olur, bəzən də uzun müddət davam edir. Ümumiyyətlə, şəkil yarananda ilk olaraq fikir hegemonluq edir. O, kiçik istinadlardan (eskiz və s.) istifadə edir, bir neçə varianta baxır, ölçüsünü dəqiqləşdirir, eskizi dəyişdirir, böyüdür, bişirir, sonra rəsmə çevirir. Bu düşüncə ilə, eskiz hazır olana qədər vaxt çox çəkə bilər. Kətan üzərinə yetkin ideya yazmaq isə ayrı bir məsələdir.

-İşinizi xüsusi və dəyərli edən nədir?

-Hər bir sənətkarın əməyi onun üçün xüsusi və dəyərlidir. Yalnız mənimkilərin xüsusi və dəyərli olduğunu söyləmək əlbət ki yanlışdır. İzləyicinin fikri də çox önəmlidir. Düşünürəm ki, əsərlərim milli mədəniyyətin yayılmasına və qırğız xalqının tanınmasına töhfə verir.

-Sizcə, incəsənətin cəmiyyətin reallığını əks etdirmək öhdəliyi var, yoxsa ondan azad olmaq hüququ?

-Rəssamlar daxili istəklərinə görə bir neçə yerə bölünürlər. Məsələn, mənzərə, natürmort, portret və bir çox başqa janrlar. Müvafiq olaraq, hər kəs öz yaradıcılığına yiyələnəcəkdir. Bəziləri məhz dediyiniz cəmiyyəti təmsil etmək istəyir. Burada cəmiyyətin mövcud vəziyyətini mütləq əks etdirməyiniz üçün heç bir öhdəlik yoxdur.

-Bir müəllim kimi istedadlı şagirdlərdən əsas tələbiniz nədir?

-Vaxtlarından düzgün istifadə etməli, yaxşı təhsil almalıdırlar. Üç əsas şeyi qeyd edim. Birincisi, tələbələr öz yaradıcılıq potensialını tam şəkildə üzə çıxarmağa çalışmalıdırlar. İkincisi, şəxsi düşüncələri, duyğuları və fikirləri şəkillərlə ifadə etməyi öyrənməlidirlər. Üçüncüsü, müxtəlif rəsm üsulları, üslubları və sənət tarixini daha dərindən öyrənməlidirlər.

-Beynəlxalq sərgilərdə iştirak edirsiniz. Qırğız rəssamlarının əsərləri nə ilə fərqlənir?

-Coğrafi şəraitimizə, iqlimimizə, adət-ənənəmizə, mentallığımıza görə yəqin ki, rəssamlarımızın özünəməxsus rəngi var. Qırğız rəssamları tez-tez köçərilərin həyatını, dünyagörüşünü təsvir etdikləri üçün bu, onlara xüsusi unikallıq verir. Heyvandarlıq, köçərilərin həyatı, azadlıq hissi onların əsərlərində əsas motivlərə çevrilir. Qırğız mif və dastanları, xüsusən də “Manas” dastanı sənətkarlar üçün tükənməz mənbədir. Qırğız rəssamlarının əsərlərində mifoloji obrazlar, qəhrəmanlar və simvollar dərin fəlsəfi məna verir.

-İnsanların çoxunun biznesə getdiyi bir vaxtda sənətçi olmaq qərarınıza qarşı çıxanlar olubmu?

-Bəli, belə hallar olub. Amma rəssamlığı seçdiyimə peşman deyiləm. O vaxt bunun əleyhinə olanlar indi sevinclə onu dəstəkləyirlər. Hazırda ailəmlə yanaşı, dostlarım, qohumlarım, yaxınlarım da mənə dəstək olurlar. Əməyimi qiymətləndirən hər kəsin dəstəyi məni ruhlandırır. Xüsusilə müəllimim Turobekov Suyutbek bəyə və digər müəllimlərə dərin təşəkkürümü bildirirəm.

-İndi şəxsi həyatınıza müraciət etsək, neçə uşaq böyütmüsünüz? Övladlarınızdan sənətinizi davam etdirmək istəyən varmı?

-Mənim iki qızım və bir oğlum var. Həyat yoldaşım da rəssamdır. Qızlarım rəssamlığa yaxşı bələddirlər. Amma böyük qızım başqa peşə ilə məşğul olacaq. Tələbədir. Digər qızım hələ balacadır. Oğlum isə rəssamlıqla əsla maraqlanmır.

-Sirr deyilsə, sənət sahəsində gələcək planlarınız nədən ibarətdir?

-Çalışmağa davam etməyi özümdən xahiş etmişəm. Bundan əlavə, yerli və xarici sərgilərdə iştirak edəcəyəm. Həm də sənətə marağı olan istedadlı gənclərə layiqli təhsil verməkdə davam edəcəyəm.

-Müsahibə üçün çox sağ olun.

-Təşəkkür edirəm!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.01.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bayram həvəskarları Yeni ilin abu-havasından hələ çıxmayıblar, odur ki, yanvarın 13-dən 14-nə keçən gecə Köhnə yeni ili də qeyd etmək məhz onlar üçündür. Amma heç düşünürükmü, hardan peyda olub bu ənənə?

Sovetlər yenicə qurulanda – 1918-ci ildə kommunist başbilənlər köhnə Yulian təqvimi ilə yeni Qriqorian təqvimləri arasında 13 gün fərq olduğuna diqqət çəkərək “niyə bu yeni təqvimlə bayram edirik, köhnəylə etmirik?” deyiblər və Köhnə yeni il bayramının ənənəsini qoyublar. Biz azərbaycanlılar da sovetlər dönəmində bu xristian adətlərinə uyub bu bayramı keçirmişik.

Bu gün də evlərdə bayram olacaq, dəqiq bilirik. Olur olsun da. Bayramın nəyi pisdir ki? Bu acılarla dolu dünyada insan sevinməyə bəhanə tapırsa, bu yaxşı əlamətdir. Təki matəm olmasın.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.01.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İstirahət günləri iki iki müharibə iştirakçısı qəhrəmanımızın doğum gününə təsadüf etdi. Onlardan biri öz mövludunu oş başında qarşıladı, digərinin isə mövludunu məzarını ziyarət etməklə yaxınları qeyd etdilər. 

EMİL ƏSƏDOV

Vətən mənim bu günüm,

Sabahkı toy, düyünüm,

Haqqım var ki öyünüm,

Azərbaycan deyəndə. 

Quru Qoşunlarının mənsubu Emil Əsədov 1998-ci il yanvar 11-də Salyan rayonunun Çuxanlı kəndində anadan olub. 2012–2015-ci illərdə Cəmşid Naxçıvanski adına Hərbi Liseydə təhsil alıb. 

Ali hərbi təhsilini isə 2015–2019-cu illərdə Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbində (AAHM) "Motoatıcı" ixtisası üzrə alıb. O, hərbi xidmətinə 2019-cu ildə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Qusar rayonunda "N" saylı hərbi hissəsində "leytenant" hərbi rütbəsi ilə başlayıb. Taqım Komandiri olaraq Hadrutun, Füzulinin, Qubadlının, Xocavəndin və Şuşanın azadlığı uğrunda gedən döyüşlərdə savaşıb. Döyüşlər zamanı Ermənistan Ordusunun 90-dan çox canlı qüvvəsini və 14 texnikasını məhv edib, bir neçə dəfə silah yoldaşlarını mühasirədən çıxarıb, buna görə də "Qaya 11" ləqəbini qazanıb.

Döyüşlər zamanı yaralanıb, hospitala təxliyə olunsa da, bir müddət sonra yenidən döyüş meydanına qayıdıb. Azərbaycan igidi noyabrın 8-də Hadrutun azad edilməsi zamanı şəhid olub, Salyan rayonunda dəfn edilib. 

Təltifləri:

"Qarabağ" ordeni 

"Vətən uğrunda" medalı 

"Xocavəndin azad olunmasına" görə medalı

Qəhramanımızla fəxr edir və qürur duyuruq. Allah rəhmət eləsin!

Amin!

MİRZƏ QULİYEV

1-ci Qarabağ müharibəsi polis polkovnik-leytenantı Mirzə Quliyev 11 yanvar 1974-cü il Bərdə rayonunun Saatlı kəndində anadan olub. Polis Akademiyasını bitirdikdən sonra DİN-də işə qəbul edilib. Qəhrəmanımız hazırda polis polkovnik leytenantı kimi Nəsimi rayon polis idarəsinin 20-ci polis bölməsinin baş əməliyyat müvəkkili vəzifəsində çalışır. 

Sədərək cəbhəsində döyüşlərə atılmış və böyük şücaətlər göstərmişdi. PDM-də tuşlayıcı–atıcı kimi döyüşlərə girən cəsur döyüşçü onlarla erməni yaraqlısını məhv etmişdi. 

1993-cü il 28 iyul tarixdə Ağdam cəbhəsinə göndərilmiş, burada qaynar döyüşlərə girmiş və qəhrəmanlıqlarla dolu səhifələr yazmışdır. Daha sonra Füzuli, Tərtər, Ağdərə uğrunda gedən döyüşlərə atılmış və PDM-si ilə xeyli erməni tankını alova bürümüşdür.

Allah xeyirli ömür nəsib etsin!

Amin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.01.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün 

Öz sağlığım bəhanədir, 

Yurdum, sənin sağlığına! 

Xəlil Rza Ulutürk

Tanrı mənim alnıma, torpağının altında qızıl, üstündə qızıl kimi insanlar olan bir dağ kəndində doğulub-böyüməyi yazıb. 

Gözümü açandan insanları dağlarla dərdləşib, uğurlaşan, Günün, Ayın doğuşuna salavat çəkən gördüm… Uzaqlara baxanların da əlini qaşının üstündə gördüm. Ora yenə ordadı, çox şükür, kənddə şenlik var amma biz o biz deyilik - artıq yaş o yaş deyil… 

Uşaqkən böyük şəhərlər haqqında çox az şey bilirdik. Bildiklərimiz böyüklərdən duyduqlarımızdan, qəzetdən, kitabdan oxuduqlarımızdan, ekran-efirdən görüb-götürdüklərimizdən ibarət idi. – Xəzər qıyısında böyük bir şəhər var, orada böyük binalar, heykəllər, zavod-fabriklər, geniş, işıqlı küçələr, tramvay, trolleybus, metro, hava limanı, dəniz limanı var və əlbəttə, universitet və institutlar var… Yalnız könül limanı olan kənd uşağıyçün bunlar nağıl kimiydi...

Tovuzun ermənilərlə sınırda yerləşən o dağ kəndinin vəziyyətdən gələn hay-haraylılığı və doğadan gələn dincliyi bir-birini uyumlu şəkildə tamamlayırdı - indi də elədir. Təbiətin səsi ilə insanların və insanların işlətdiyi texnikanın səsi “bir-birini incitməyən” qəribə harmoni içindəydi sanki; yəqin yenə də, dağlar çayları incitmir və çaylar dağlara sevgi nəğməsi oxuyur…

Kəndin sükutunda, çağlayışında da, dupduru bulaqlarında, yamyaşıl yamaclarında da kainatın sirli nəğmələri yaşayır, qorunur, böyüyür. - Çox az-az (xeyirdə, şərdə) gedib-gəlsək də, yəqin indi də elə olmalı. Elə bil, insan hər daşdan, hər ağacdan doğmalıq görür, doğmallq öyrənir. Bax, o doğmalıq duyub, görüb-götürdüklərim bir gün məni kənddən uzaqlara, xəyallarımın şəhəri Bakıya uğurladı. Orta məktəbə getdim-gedəli həmin uğurlama üçün oxuyur-öyrənir, çalışırmışam sanıram.

Elə bil kənddən paytaxta gəlməyin bircə yolu varıydı: oxumaq, oxumaq, yenə də oxumaq! - Vəssalam!

Kənddən kənar həyatçün böyüyürdük məgər. Kənddən uzaq düşdüyümüzün ilk həftələrindənsə kəndi özləyir, kəndə dönüşü gözləyirdik… - Nə qəribədir - deyilmi? -

Kəndin doğmalığından, sadəlik və səmimiliyindən, hılə-hələ qohum-qələbədən ayrılmaq asan deyildi, əlbəttə; amma diləklərimiz könlümüzə, könlümüz köksümüzə sığmazdı. Tam da o illərdə bizə öyrədilən dialektik kateqoriləri burada xatırlayalım: 

imkan və gerçəklik, 

təsadüf və zərurət, 

səbəb və nəticə, 

sadədən mürəkkəbə...

Xəzərin qıyısına, hekayələri çox uzaqlara yayılan gizəmli paytaxt şəhərinə ali təhsil almağa, həyatımı dəyişməyə gəlmişdim. - Bax, bax, nə gözəl: xəyallarımın şəhəri, xəyallarımdakı ali təhsil imkanı… di gəl, ilk baxışdan bu şəhər mənim Bakım deyildi... Kəndin yayda sərin, qışda alışılmış bulaq suyu əvəzinə paytaxtın xlor qoxuyan “krant suyu”, kənddə dörd yanı saran torpağın, çəmənin-çölün, ağacların yerinə şəhərdə asfaltlar, beton divarlar və s… Üstəlik, çər-çevrədə o illər üçün xarakterik olan yabançı dildə danışanların, soyuq və donuq üzlərin çoxluğu… - Yahu, sanki öz paytaxtıma deyil, başqa bir planetə düşmüşdüm… 

Bakıya oxumağa gələn ilk və son adammıydım? - Yox, əlbəttə! Əlbəttə, Bakıdan daha uzaqlara oxumağa, işləməyə gedənlər olmuşdu; lakin XX yüzilin 90-cı illəri öncələr olmamışdı, heç sonralar da olmadı… Dünya qopurdu, tifaq dağlırdı!..

Hər şey üst-üstə, yan-yana, ard-arda gəlmişdi…

Beləliklə, mahiyyəti özündən çox böyük olan balaca kənddən ölkənin ən böyük şəhərinə üz tutan mən, öz gələcəyimə gəlmişdim. Oxuyacaq, öyrənəcəkdim. Di gəl, keçidlər, dəyişimlər, fərqliliklər aram-aram deyil, birdən-birə - sanki qoşun-ləşkər kimi tökülmüşdü meydana…

Plan-proqramlı, kitab-dəftərli şəkildə beynimizə yeridilmiş hakim ideologiya birdən-birə mənasız hala gəlmiş, hakim ideoloji şüarların puçluğu dərin bir boşluq yaratmışdı…

Bir yeniyetmə üçün bu dəyişimlərin sağlıqlı idrakı bir yana, nümayişi, təntənəsi, müşahidəsi belə çox ilginc hətta bir xeyli qərib idi. Suallar getdikcə çoxalırdı; öz könlünü özünə ümid tapınağı edib yaşamaqdan başqa yol qalmamışdı…

Əslində, Bakı da o illərdə öz doğmalığını axtarırdı. 20 Yanvarın yaraları hələ sağalmamışdı. Şəhər şəhidlərin son sözlərini, son baxışlarını, 

habelə Göyçədən, Zəngəzurdan, İrəvandan… (bunlar azmış kimi, bir də, Qarabağdan) didərginlərin ağrısını öz canına hopdurmuşdu.

Müstəqillik xəyalı gerçəkləşsə də, çoxlu suallarla dolu ağır bir keçid dönəmi gəlmişdi. Qarabağda kəndlər ard-arda işğal olunurdu… Bakı - ölkəmizin ürəyi yaralıydı amma məğrurluğunu itirməmişdi! 

Bakı yorulmuşdu, çox yorulmuşdu. Məsələ də ondaydı: bütün yorğunluqlara, götürə biləcəyindən artıq yükünə baxmayaraq, məğrurdu Bakı, ləyaqətli və məğrur! 

Zaman-zaman yad libaslar geydirilmiş paytaxt öz ruhunu, qürurunu, tutqusunu, yaddaşının dərinliyini itirməmişdi!.. Bakı öz içindəki ruh gücünə dayanmışdı! Suları atəşlə rəqs edən, məbədinə Atəşgah, dağına Yanardağ, qalasına Qızqalası deyilən, Günü Xəzərin bağrından doğan Abşeron torpağının ruhi energetikası, kəraməti bərəkətindən az deyil…

Bunlar öz yerində, öz göyündəykən, qıyıların gerçək, üfüqlərin xəyal olduğunu qəbullanmağa başlamışdım. Böyük xəyalı olmayanın böyük gələcəyi olmaz - bunu xalüımızçün düşünürdüm. Respublika xəritəsinə baxınca, şahə qalxan qartalın dimdiyini Xəzərə batırırmış kimi görünməsi də, Abşeron yarmadasının Xəzrili, Gilavarlı havası da, “havalıyam havam çatmır” ovqatı da, o illər bir başqaydı. Çünki ictimai-siyasi, mədəni-mənəvi hava - hava nədir, bütövlükdə iqlim dəyişirdi… 

Bəli, illər o illər, yaşlar o yaşlar idi. Bir tərəfdən kənddən şəhərə, bir tərəfdən də imperiyadan müstəqilliyə keçidin ağırlığını, gənc ömürlərə yüklədiyi dəyişik məsuliyyəti hiss edirdim. Hər şey yenidən başlamışdı: münasibətlər, yollar, hətta arzular belə... Ruh halımı taraz saxlayan, ovqatımı təmin edən əsas hadisənin ən ümumi adı isə ümid idi - gələcəyin vicdanına ümid!

Həmin illərdə Bakı mənimçün bir şəhərdən daha çox, ürək kimiydi - qırılmış, amma yenidən özünəgələn ürək! Bu ürəyin hər döyüntüsündə #hikmət vardı.

Bakının küçələrində, yad üzlər arasında doğmalıqları aradım və buldum. Yazmağa başladım, çalışdım Bakının ritmini, ahəngini tutam - bəlkə hamıdan tez, illa hamıdan fərqli… İddiamın haqqını verib-verməməkdən asılı olmayaraq, o alqoritmi axtarmağın özü bir qutlu ruh halıydı və də özəldi, gözəldi!..

Bəli, bir paytaxt nələri edərsə, bizim Bakı da onları etdi: öyrətdi, bəslədi, yoğurdu... Çətinlikləri ilə, küləkləri ilə, yaddaşını itirməyən tarixi ilə yeni sakinlərini də özü kimi möhkəm etdi Bakı. 

Kəndin sakitliyini, uşaqlıq illərinin sadəliyini heç unutmadım; amma istəsən də, istəməsən də, həyat dəyişiklər toplusudur, əslində. Əslində, Bakı mənim dəyişən dünyam oldu. Bəs insan keçidləri necə aşar? Cavab sadədir: ümidlərin şahlanışı, yaradıcı ruhun oyanması ilə! Və təbii, həyatın gətirdiyi yeniliklərə biganə qalmayaraq.

Bakı mənim yaddaşıma yetkinlik, zənginlik qatdı...

Bakı mənə ilk baxışda yad gəlsə də, sonralar anladım ki, o, bir şəhərdən daha artıqdır. Bakı yaşamağın, mübarizənin və də anıların özüdür.

Mən Bakını, onun qırılmış ürəyini, yorğun ruhunu özümə doğma bildim. O yaralı ürəkdə özümü də tapdım. - Qələmlə kağızın qardaşlığı mənim paytaxtla daha tez doğmalaşmağıma yardımçı oldu.

Bu gün Bakının küçələrində addımlayarkən o ilk illəri xatırlayıram. İlk dəfə 35 il öncə, 17 yaşımda gördüyüm yaralı şəhər indi Zəfər qazanmış ölkənin sağlam ürəyi olaraq döyünür. Şəhərin ritmi kimi, indi 50 yaşı keçmiş mənim ürəyimin ritmi də dəyişib: hər ikisi bir-birini tamamlayan xatirələrlə doludur…

Bakı – hər çətinlikdən çıxmağı bacaran şəhər!

Bu paytaxt şəhəri öyrətdi ki, keçidiləri sevgi, ümid və mübarizə ilə aşmaq mümkündür. 

Bakını sevənlər onsuz yaşaya bilməz – özümdən bilirəm…

Bakı mənim ikinci vətənim deyil, Vətənimin paytaxtıdır: 530 yaşlı ustadlar-ustadı necə deyirdi? - 

“EDƏMƏM TƏRK, FÜZULİ, SƏRİ-KUYİN YARIN,

VƏTƏNİMDİR, VƏTƏNİMDİR, VƏTƏNİMDİR, VƏTƏNİM”!.. 

- Füzulinin beytini Bakıya şamil etsək, o, Bakının bizimçün yalnız coğrafi bir məkan deyil, həm də mənəvi və mədəni bir ünvan olduğunu ifadə edər. Bakını – onun ruhunu və tarixini, küçələrini, qıyısını tərk etmək şəxsən mənim üçün çox çətindir. Bakıya olan mənəvi bağlılıq və sevgi bir başqa vüsət, ricət doğurur. Şəhərin ruh gücünü duymamaq mümkün deyil. 

“Vətənimdir!” təkrarı -  hissi gücümüzü, Bakının sadəcə bir yaşayış yeri deyil, Azərbaycanın kiçik modeli olaraq, milli kimliyimizi və mənliyimizi formalaşdıran, hiss və düşüncələrimizə həyat verən doğma ocaq olduğunu ifadə edir.

Bakını təkcə fiziki gözəllikləri ilə deyil, ruhumuzla duya, oxuya, anlaya bilərik…

Deyirlər, Bakının əsl etimoloji anlamı baxmaqdan, baxı yeri olmaqdan gəlir - dənizdən gələnləri gözləmək, gözətləmək, uzaqlardan gələnləri ilk baxıb görmək yeri olan yüksək təpələrinə xatir Bakıymış Bakı… Və dənizdən gələnlər də o yüksək təpədəki işığa baxıb, qıyıya doğru yön alırmış yəqin. Bakı indi yalnız mavi Xəzərə deyil, “Mavi Vətən”imiz daxil, Bütöv Azərbaycana baxdığımız yerdir!

Tanrı mənim alnıma, torpağının altında qızıl, üstündə qızıl kimi insanlar olan bir dağ kəndində doğulub-böyüməyi yazdığı kimi, ömrün qalanını torpağının (və hətta suyunun!) altında qara qızıl, üstündə qızıl kimi insanlar yaşayan şəhərdə yaşamağı yazıb…

Olsun! Bakımız baki olsun!

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.01.2025)

Əlli Çağla, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Həsən Səmudinin “Gün çıxan yer tez qaralar” adlı hekayələr kitabının təqdimatı Təbrizdə keçirilibdir. 

Həsən bəy Səmudinin “Gün çlxan yer tez qaralar” adlı kitabının təqdimatı Təbrizdə, tarixi Nikdel Evində keçirilibdir. 

Roman haqqında: 

Roman, insani münasibətlərə, insanın təbiətlə əlaqəsinə, adət-ənənələrə, tarixə və dinin, mifologiyanın və xürafatın insan həyatına təsirinə toxunur. Bu roman 178 səhifədə, orta ölçülü formatda, Təbrizdə Nizami nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuşdur. 

Romanın mövzusu kəndin mamaçası Lalanın və çoban Qənbərin arasındakı əlaqədən bəhs edir. Kənddə qadınların doğumunda kömək edən mama Lalanın özünün isə heç bir təcrübəsi yoxdur. Kənd camaatı Laladan uşaq gözləsə də, bu cütlük özlərini və münasibətlərini dərin araşdırmaqdadırlar. 

Məqam və hörmət, şərəfin itirilməsi və onu yenidən qazanmaq ölüm qarşısında nə deyəcək? Ölüm, yuxarıdan aşağıya – kişidən qadına, qadından isə uşağa doğru sıralanmış bir anlayış kimi göstərilir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.01.2025)