“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qiraət saatında Adəm İsmayıl Bakuvinin “Məhşər divanı, yaxud yalanın 17 anı” sənədli romanının dərci davam edir. Roman erməni millətindən olan bəşəriyyət canilərinin utopik məhkəməsindən bəhs edir. Onu nəinki oxumaq, hətta ən maraqlı faktları yaymaq, təbliğ etmək lazımdır.

36-CI DƏRC

8-Cİ PROSES.

ASATUR VAÇYANTS

Səslər müxtəlif olur. Bəziləri sakit, həyəcansız, bəzilərisə gur, vahimələndirən, qorxudan. Xüsusən, müharibə dövründə cəbhə məlumatlarını verəndə diktor səsi hədsiz qorxuducu səslənir, ona uyğun gələ biləcək yalnız məhkəmə elanı ola bilər: “Qalxın, məhkəmə gəlir!”.

Divanda da eynən. Hər dəfə hakimlərin gəlişi hiss-həyəcanı coşduran səslə elan olunur.

-Qalxın, Divan gəlir!

Divan hakimləri keçib yerlərində əyləşdilər, bayaqkı ciddi və qorxulu səs bir andaca yenisi ilə əvəzləndi, kulisdən diktor xanımın ecazkar səsi gəldi:

-Bu gün ittiham kürsüsündə Asatur Vaçyants və  Hamazasp Srvantyants əyləşirlər!

Bu publikanın sevimlisi olan diktor xanımın səsində bol işıq var, sehir var, pozitivlik var. Oxuduğu cinayətkarlıqla bağlı qandondurucu, ətürpədici faktlar əsla bu səslə uyuşmur. Baş Hakim ötənilki proseslərdən birindən sonra hətta bunu ona söyləmiş, diktor xanıma Axirət dünyasındakı konsert, teatr, maarifçilik proqramlarında işləməyi tövsiyə etmişdi, amma xanım razılaşmamış, Divanda iştiraka meylini detektivə hədsiz marağı ilə izah etmişdi.

Deməzsənmiş, Aqata Kristinin və Artur Konan Doylun – klassik detektivin ən məşhur iki isminin bütün detektivlərini oxuyubmuş. Onun bütün zəmanələrdə dünyanın ən yaxşı 10 detektiv romanının adlarını sinədəftər çəkməsi isə Baş Hakimi hədsiz təəccübləndirmişdi, o, həmin siyahını özü də beyninə yazası olmuşdu:

1.Artur Konan Doyl. “Şerlok Holms barədə hekayələr”

2.Aqata Kristi. “Endxauzun sirri”

3.Edqar Allan Po. “Morq küçəsində qətl”

4.Uilki Kollinz. “Ay daşı”

5.Dafna Dümorye. “Rebekka”

6.Umberto Eko. “Qızılgülün adı”

7.Rey Bredberi. “Ölüm-təkbaşına işdir”

8.Ceyms Elroy. “Qara orxideya”

9.Con Qrişem. “Broker”

10.Con le Karre. “Son dərəcə təhlükəlidir”

Kim nə deyir desin, amma detektiv – qanun keşikçisi üçün əsl dərs vəsaitidir. Cinayətin xarakterindən tutmuş cinayətkarın davranışına qədər bu ədəbiyyat növü oxucusuna hər şeyi əyan edə bilir, onu bir növ, peşəsinə hazırlayır, müəllimlik edir.

Ecazkar xanımdam eşitdiyi bu siyahıdakı romanların tən yarısını oxumuşdu, keçmişdə yazılanları. Yəni, detektivə məhz peşəsi ilə bağlı vərdiş əldə etmək səbəbi ilə gəncliyində müraciət etmişdi, amma ecazkar xanımın zövqü ilə hesablaşıb elə ertəsi gündən müasir detektivləri də oxumuş, dünyaşöhrətli Rey Bredberi və Umberto Ekodan hədsiz ləzzət duymuşdu.

Xanım diktorun elanının ardınca eyni zamanda iki portretin üzünün örtüyü açıldı, iki insanın siması canlandı. İkisi də ilk baxışda bığ-saqqal saxladığına görə oxşar idilər, amma diqqətlə baxanda onların fərqli-fərqli adamlar olduğu sezilirdi. Belə ki, birinin saç-saqqalı çox, qarışıq idi, simasından zəhər tökülürdü, digəri isə bığını, saqqalını  zövqlə saxlamışdı, eynək taxmışdı, ziyalı olması sezilirdi.

Onlar müttəhim kürsüsündə əyləşdirildilər, Baş Hakim Divanın növbəti proses gününü açıq elan etdi:

-Möhtərəm Divan üzvləri, möhtərəm tamaşaçılar! Biz burada ötən gün Andronik Ozanyanı ittiham etdik. Bu şəxs türklərə qarşı amansız cəlladlığı ilə, tökdüyü ümman qədər qanla yadda qalıb. Onun cinayətləri 19-cu əsrin sonu Osmanlı İmperiyasından başlayıb 20-ci əsrin əvvəlləri İranda, Rusiya İmperiyası ərazisində, xüsusən Cənubi Qafqazda daha amansızlıqla davam edib. Bizim bügünkü prosesimiz ayrıca 1918-ci ilin mart ayında azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən qətliamlardır ki, bu qətliamlarda da ayrıca Andronikin rolu hədsizdir. Amma biz daha onunla işimizi bitirdiyimiz üçün 1918-ci il prosesində Divandan ən sərt cəza almış bu şəxsin cisimsiz və ruhsuz halına toxunmayacağıq. Erməni daşnaklarının həyata keçirdikləri 1918-ci ilin dəhşətli qətliamlarına biz iki gün dalbadal iki proses ayıracağıq. Müttəhimlər kürsüsünə isə konkret olaraq Bakıda azərbaycanlıların qətliamında əsas rola malik olan Asatur Vaçyants və Qubada azərbaycanlılarla yanaşı dağ yəhüdilərini də süngüdən keçirmiş Hamazasp əyləşiblər. Bu proses öncəsi Divan heyətinin fikri haçalandı, belə ki, 1918-ci ildə Cənubi Qafqazda erməni daşnaklar tərəfindən həyata keçirilən qətliamların başında duran şəxs bütün məntiqə və qeyri-məntiqə əsaslansaq, Stepan Şaumyan adlı erməni kommunist lideri olmalıdır. Stepan Şaumyan həmin dövrdə Bakı Sovetinin sədri, Qafqaz işləri üzrə Fövqəladə komissar vəzifəsini daşıyırdı, Vladimir Leninin birbaşa Qafqazdakı elçisi, sağ əli idi. O, bolşevik ordusuna gürcü və azərbaycanlıları yox, hətta rusları da yox, məhz erməniləri üzv etməklə onları həm işlə, pul-para ilə təmin edir, güzəranlarını yaxşılaşdırırdı, həm nüfuz yiyəsi edirdi, həm də tam silahlandırıb millətçilik zəminində müsəlmanları məhv etmələrinə şərait yaratmışdı, bununla belə, onun son məqsədi Leninizm və bolşevizm olduğuna görə ayrı-ayrı məqamlarda milli maraqlardan daha çox leninizm maraqlarına xidmət edirdi, 1918-ci il qırğınlarından isə o, daha çox bolşevizmi Qafqazda möhkəmlətmək üçün istifadə etmişdi. Məhz bu aspektdən yanaşanda onun, eləcə də sonrakı dövrdə SSRİ rəhbərliyində təmsil olunan digər özükimisinin - Anastas Mikoyanın Divanda fərd olaraq mühakiməsini lazım bilmədik. Seçimimiz Bakıda azərbaycanlıların qətliamında əsas rola malik olan Asatur Vaçyants və Qubada azərbaycanlılarla yanaşı dağ yəhüdilərini də süngüdən keçirmiş Hamazasp oldu. İndi diktorlardan xahış edərdim ki, bu şəxsləri tamaşaçılarla tanış etsinlər.

Kişi diktor səhnəyə çıxıb Asatur Vaçyantsın tərcümeyi-halını oxumağa başladı, amma bu şəxs bir çığır-bağır saldı ki, səsinin tembri diktorun səsini kölgədə qoydu.

Divan heyəti məcbur qalıb onun mikrofonunu söndürdü.

Diktor nitqinə davam etdi:

-Vaçyants Bakının ictimai həyatında kifayət qədər rol almış şəxs olub. O, neft mədənlərinə rəhbərlik edib, 26 il şəhər dumasının qlastnısı olub, Bakı-Şollar su kəməri komissiyasının, şəhərin texniki peşə məktəbləri, tramvay nəqliyyatı, elektrik qatarı komissiyalarının üzvü olub, Marinsk Qadın Gimnaziyası qəyyumlar şurasının, habelə Bakı Birja Komitəsinin, Bibi-Heybət körfəzinin qumlanması komissiyasının üzvü olub.

Diktor mətni Vaçyantsı lap ruhlandırdı, o yerindən durub var gücü ilə danışmağa başladı:

-Görürsünüz mən kiməm? Mənim suçum nədir? Bir aydınlıq gətirə bilərsiniz? Mən ziyalıyam, Bakının ən mötəbər şəxsi olmuşam, məclislərin başında əyləşmişəm, mənim qara-qura işlərlə nə əlaqəm ola bilər axı? Bir baxın, məni quldur Hamazaspla yanaşı əyləşdirmisiniz, bu nə dərəcədə məqsədəuyğundur?

Baş Hakim ona aydınlatdı ki, Divanda əsası, kökü olmayan bircə sənəddən belə istifadə olunmaz, bircə mənbəyə belə istinad edilməz.

Vaçyantsa xitabən söylədi:

-Cənab Vaçyants, öncə onu deyim ki, bəli, siz həqiqətən 20-ci əsrin əvvəllərində Bakının ən mötəbər şəxslərindən olmusunuz, varlı-hallı, nüfuzlu. Müsəlmanların da ən nüfuzluları, varlıları ilə dostluq etmisiniz. Bununla belə konflikt yarananda qətliamın qarşısını almaq cəhdləri göstərmək, çiyin-çiyinə yaşadığınız, duz-çörək kəsdiyiniz müsəlmanları qorumaq əvəzinə tam yanlış mövqe tutdunuz, sizdən qətliamın iştirakçısı rolunu gözləmək hamı üçün tam gözlənilməzlik oldu. Siz hətta öz tanışlarınız olan varlı müsəlmanların evlərini Laloyana, Hamazaspa, Tatevos Amirova nişan verir, qırğının daha geniş miqyas almasına zəmin yaradırdınız. Üstəlik, ayrı-ayrı mənzillərə basqınlarda iştirakınız da təsdiqlənib. Siz tipik xəyanətçi obrazısınız. Bizdə sizin əleyhinizə yönəlmiş yüzlərlə mənbə var, şahid ifadəsi var. Bir bu sənədlərə baxın. 1918-ci il Bakıda və Azərbaycanın digər bölgələrində bolşevik-daşnak birləşmələrinin törətdikləri cinayətləri araşdırmaq üçün Yelizavetpolda fəaliyyət göstərən Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin yaratdığı Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının topladığı sənədlərdir. Bu sənədə baxaq: komissiyanın üzvü xristian A.Kluqenin hasabatıdır: “Bakının müsəlman hissəsini talayan erməni əsgərlərinin başında tüfənglə və tapança ilə silahlanaraq dayanan aşağıdakı şəxslərin iştirakı təsdiqlənmişdir: Artyom Nikolayeviç Ter-Akopov, Stepan Lalayev, Jorj Melikov, Asatur Vaçyants...” Bu hesabat əsasında da Komissiyanın sədri A. Xasməmmədovdan sizə və silahdaşlarınıza qarşı Cinayət Məcəlləsinin 13-1336-cı maddələri ilə cinayət işinin başlanılması istənilmişdir.

Vaçyants təslim olmadı heç cür, cibindən kağız çıxarıb dedi:

-Möhtərəm hakim, baxın, 10 dekabr 1919-cu ilin ərizəsidir, İstintaq Komissiyasına ünvanlamışam. Komissiyanın arxivinə bu ərizə tikilib. Oxuyuram ərizəmi. Onu dinləməyə Divan borcludur. Bir insanın taleyini həll edirsinizsə həmin insana müdafiə şəraiti yaratmalısınız. Mən müqəssir olsaydım o vaxt məni güllələyərdilər, amma mənim günahsızlığım sübut olunub və mən istintaqdan azad edilmişəm.

Baş Hakim ona sənədi oxumağa icazə verdikdə Vaçyants gur səslə oxumağa başladı:

-Mən indi elə soyadlar gətirəcəyəm ki, onlar mənim nüfuzlu ziyalı olmağımı təsdiqləyəcəklər, əleyhimə ifadə vermiş Mirzə Əhməd Hüseyn-zadənin yalan söylədiyini sübut edəcəklər. Mən 30 il təmənnasız Bakı şəhərinə xidmət göstərmişəm. Şəhərin nüfuzlu müsəlmanlarının hamısı mənim dostlarımdır. Parlament üzvü Əsədulla Əhmədov, uprava üzvü Heybət Məmmədbəyov, maliyyə naziri Əliağa Həsənov, duma qlastnısı Nəcəf Əmiraslanov, məşhur ictimai xadim Həbib bəy Mahmudbəyov... Onlar hamısı mənə müsbət xarakteristika verərlər. Əlavə olaraq onu deyim ki, Şəhər Dumasının iclasından sonra, martın 17-də şəhərdə ilk atışma başlayanda mən Nikolayevsk küçəsində olmamışam, mən bir də Dumada – Nikolayevsk küçəsində sentyabrın 25-də olmuşam. Onda da küçədə kədərli talan və yanğın izlərini görüb sarsılmışam.

Baş Hakim ekspertlərə müraciət etdi...

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.10.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının maraqla izlənilən Poetik qiraət rubrikasında növbə Sumqayıtda yaşayıb yaradan ustad şair Əşrəf Veysəlliyə çatdı. İlk olaraq “Orda bir kənd var idi” şeiri təqdim edilir.

ORDA BİR KƏND VAR İDİ...

Orda bir kənd vari di,-hər tərəfi gül- çiçək,

Yalların yamacında, dağlar dibində bir kənd.

Orda bir kənd var idi, -uca boy, enlikürək,

Papağını yan qoyan, əli cibində bir kənd.

Yol qırağında bir ev nur içində üzərdi,

Qoynunda bir cilvəlihamıya naz satardı.

Ayağına dəyən daş ürəyimi əzərdi,

Yoluna çıxan tikan gözlərimə batardı.

Hər dərdin öz loğmanı, hər dərdin öz dərmanı,

Hər ağrının- acının özəl çarəsi vardı.

Toylarının Əbdülü, Cəmili və İmranı,

Qəmbəri və Məliyi, Aslanı, MirAslanı

Vaylarının yasini- Molla Qarası vardı.

Ona gəc baxanın da xoş baxardı üzünə,

Toylar barışdırardı sevgililər küsəndə.

Yüz yaşlı qocanın da nur gələrdi gözünə

Bacıxanımla Pərzad qol qaldırıb süzəndə.

Orda bir kənd var idi, -xoşbəxtdi övladları,

Şöhrəti dolaşardı şəhərləri, kəndləri.

Hanı əmim Şəfinin zərif zarafatları,

Hanı Balaş dayının məzəli söhbətləri?..

Analar qurdürəkli Yavərlərindən deyər,

Gözəllərin gözündə dan yeri sökülərdi.

"Şuşanın dağları"nı oxusaydı Qulubəy

Şuşanın dağlarından dumanlar çəkilərdi.

Neçə mərmini yeyib, neçə qurşunu udub,

Ağız açıb, birkəsdən köməklik istəməzdi.

Yaralıçağında da üz- gözünü turşudub,

Doğma balasına da "ağrıyıram" deməzdi.

Orda bir kənd vari di,..

bəs o kənd hanı indi?-

Daşını da daşnaqlar daşıyıb aparıblar.

O goreşən vəhşilər mənim sevdiyim kəndi

Qarabağdan hayana qaşıyıb aparıblar?!

Orda bir kənd var idi… şükür!- yenə olacaq,

Onun ümid gülləri bir daha solmayacaq.

Qoynunda yaraşıqlı evlər ucaldılacaq,

Ancaq mənim sevdiyim o kənddən olmayacaq!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.10.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portal sizlərə kosovalı şair Lulzim Tafanın şeirlərini təqdim edir. O, professordur, Priştinada AAB Universitetinin rektorudur. Həm də şairdir. 1970-ci ildə Kosovo Respublikasının Lipcan şəhərində anadan olub. Priştina Universitetinin Hüquq fakültəsində bakalavr və magistr təhsilini alıb, Sarayevo Universitetində isə doktorantura təhsilini  başa vurub.

1999-cu il müharibəsi zamanı o, Kosovoda olub. Onun bütün əmlakı, o cümlədən kitabxanası, şəkilləri və ən əsası 300-dən çox şeiri olan əlyazması evi ilə birlikdə yandırılıb. Müharibədən sonra o, şeir yazmağa davam edib, insan haqları və azadlıqları sahəsində məşğul olmağa başlayıb.

O, çoxsaylı kitab və şeir toplularının müəllifidir. Şeirləri dünyanın bir neçə dilinə tərcümə olunub və müxtəlif müəlliflər tərəfindən bir çox antologiyalara daxil edilib.

İndiyədək onun əsərləri ingilis, alman, italyan, serb, xorvat, Monteneqro, Bosniya, makedon, rumın, fransız, ərəb, yunan, türk, İsveç, macar, rus, fars dillərinə tərcümə olunub.

O, dünyanın ən məşhur alban şairlərindən biri olmaqla yanaşı, həm də ən çox tərcümə edilən şairdir. Dünyanın hər yerindən nəşriyyatlar onun kitablarını tərcümə edib nəşr etdirirlər. Kosovadan olan müəlliflər və ədəbiyyatşünaslar onun bədii yaradıcılığını çox yüksək qiymətləndirirlər. Ədəbiyyat sahəsində ən məşhur beynəlxalq ədəbi jurnallarda da onun əsərləri dərc olunmaqdadır.

Tərcümə Ümid Nəccarinindir

***

DAŞLAR İLƏ DANIŞIQ

Səninlə danışmaq istəyirəm,

inanılası bir şey üçün…

Buraya kimi hiss etmisənmi dərdi?

Günəş yandıracaq səni,

ürəyin özləyibmi onu?

Səni kim dondurdu?

Ona görə heç bir oddan söhbət gedə bilməz,

O, səni əridə bilərmi?

GÜNƏŞ İLƏ DANIŞIQ

Səninlə danışmaq istəyirəm,

yalnız səninlə.

Kimsə sənə toxuna bilibmi

əlləri ilə?

Gözlərin yaşla doludur.

BİZƏ DEDİLƏR

Buraya kimi gülmüsənmi,

yoxsa ağlamısan?

Doğulduğun gündən

qanlar sakit dayanmır.

Səni kəssələr belə,

kiminlə danışırsan,

sevgiyə çevrildimi?

Bir gizli sirrinmi var,

Nəyi min qıfıl altında gizlətmisən?

TAXTA İLƏ DANIŞIQ

Səbrinə görə sənə aşiqəm,

ağızdan çıxan bir səs ki,

eşitmirsən onu.

Baltadan çəkinirsən

səni gözlədiyini bildiyində,

oddan qorxursan,

yanacağını bildiyində

YER ÜZÜ KİMİDİR ŞEİR

Yer üzü kimidir şeir,

bir çox insanı var,

yorucu.

Okeanları var,

dağları, təpələri,

daş, taxta, meyvə,

şirin meyvə ağacları,

soyuq fəsillər və aşiqanə küləklər,

kədərli…

Su, torpaq, çiçək,

sarmaşıq gülləri,

məzarlıqda otları,

bataqlıqları…

Yer üzü kimidir şeir,

Bir azca böyük…

ÜZÜNÜ XATIRLAYIRAM

Üzünü xatırlayıram,

gözyaşı qana dönüb

mənim üzərimdə….

Dilini xatırlayıram,

bir ilandır qara zəhəri ilə

taleymi özünə düyünləyib.

Sən yatarkən,

yuxudan dururam,

xatirələrinlə baş-başa qalıram.

BİR XOŞ GECƏ YAĞIŞLA

Bir xoş gecə yağışla,

şəhərin sükutu öldürür məni,

gecikmiş fəsillər,

islaq və nəm bir şəhərdə…

Bir xoş gecə yağışla,

yalqız bir qonaq,

islaq və nəm bir şəhərdə,

bir yerdə uzanıb yatacaq.

Bir xoş gecə yağışla,

ayaq izlərimi silməyəcəkdir,

qan qoxusu verən bir şəhərdə…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.10.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tanınmış yazıçı Yunus Oğuzun felyetonlarına tez-tez müraciət edir. Ən aktual məsələlərə toxunan, incə yumorla bütün antipodları qamçılayan Yunus Oğuz ölkəmizdə satira yazan tək-tük müəlliflərdəndir. 

İndi sizə yazarın yeni yazdığı felyetonunu təqdim edirik. 

Ziqzaqlar silsiləsindən

Deyirəm, çox unikal millətik. Bəziləri sosial şəbəkələrdə elə ağla batmayan fikirlər yürüdür ki, deyirsən bundan düşüncəlisi yoxdur. Sonra görürsən ki, hissə qapılıb. Doxsanıncı illərdə də hiss bizim xalqın başına necə vurmuşdusa, yeni doğulan oğlan uşağına Səddam adı qoyurdular. Sonra uşaq böyüdü, gördü ki, bu adam yüz minlərlə adamı (əsasən də türkmənləri) qətlə yetirib, adını dəyişib Ərdoğan qoydu. İndi də HƏMAS-İsrail müharibəsində düşüblər ortalığa, ağıllarına yox, ağızlarına nə gəldi deyirlər. Harda bişdi, harda düşdü bilən yoxdur.

Gəlin sizə özümüzdə, içimizdə olan "harda bişdi - harda düşdü"dən danışım. Həm beynəlxalq siyasətdən uzaqlaşarsınız, həm də öz günümüzə ağlayarıq...

Bizdə bir "Azərkitab" vardı, Yasamal parkı ilə üzbəüz yerləşirdi. Tez-tez ora tədbirlərə gedərdik, ziyalılarla görüşərdik, fikir mübadiləsi aparardıq. Sonra nəsə oldu, rəhmətlik Sabir müəllimin "Azərkitab"ını atdılar Gənclikdə qaranlıq bir dalana, yəni demək istədilər ki, kitab oxumaq elə qaranlıq dalanda olar. Atalarımız məgər kitabları şam işığında oxumayıblar? Şəxsən mən kitabları gecələr "Ceyran" sobasının işığında, gözlərimə zülm verə-verə oxumuşam.

Əlqərəz, bir gün o parkın yanından keçəndə gördüm ki, bu "Azərkitab"ın yerində nə olsa yaxsıdır? Heç ağlınıza gəlməz, amma deyim: "Beynəlxalq it hospitalı". Bu hospitalın yiyələri gül dərib, gülab çəkiblər. Üzbəüz park. Hospitala it gətirənlər, əvvəlcə parkda, otun üstündə itlərini gəzdirirlər, otun üstünə "qıqı" elətdirib, sonra aparırlar itlərin hospitalına. Bundan sonra gəl cocuqları bu otun üstündə gəzdir. Hə... necədir səninçün?

O gün qəzet almaqdan gəlirəm. Maşallah, bizdə küçə ticarətinin əlindən tərpənmək olmur. Kim nə gəldi satır, kim nə gəldi alır. Genetik modifikasiya olunmuş ərzaqlar baş alıb gedir. Heç kim də buna fikir vermir. Qarşımda molla geyimli, başında molla papağı (mən belə hesab etdim) olan biri əlində təsbeh şaqqıldadaraq gedir. Hərdən də əlini üzünə aparıb salavat çəkir. Adam meyvə satılan cərgədə dayanıb barmağını əriyə uzadaraq soruşdu:

-Bu "abrikos" neçiyədir?

Pah, mənim  şaqqanaq çəkib gülməyimi görəydiniz. Hamı dönüb mənə tərəf baxdı. Fikirləşdilər ki, dəli olmuşam. Qarşımda duran molla da mənə təəccüblə baxdı.

"Nə olub? - Deyə soruşdu.

Gülüşümü kəsib cavab verdim:

-Heç, ölümüzlə bir dildə danışırıq, dirimizlə başqa dildə.

Molla gözlərini bərəltdi:

-Heç nə başa düşmədim.

-Ay kişi, nəyi başa düşmədin? Əyninin geyiminə bax, əriyə "abrikos" deməyinə bax. Heç, yəqin ki, ərəbcə "abrikos" necə adlanır, onu da bilməyəcəksən. Deyəcəksən ki, onlarda ərik bitmədiyinə görə bu ad yoxdur.

Bu dəfə satıcı şaqqanaq çəkdi. Molla gördü ki, bunu təkərə salmışıq, əlini yelləyə-yelləyə bizdən uzaqlaşdı.

Hə... necədir səninçün?

Keçək "harda bişdi, harda düşdü" dərdimizin o birinə.

Deyirəm bu "COVİD" ölkəmizdən "əskik"olmasın. Nə qədər ki, bu xəstəlik vardı, ehsan yaddan çıxmışdı. On-on beş nəfər qohum yığışıb ölüsünü torpağa tapşırıb, dağılışırdı. Xərcə də düşmürdülər. Elə ki, insanlara sərbəstlik verdilər, ehsan biznesi işə düşdü. Axı bu biznesin də nüfuzlu, hörmətli sahibləri var. Nə etdilər, etmədilər, icazə verdilər. Ölü yiyəsi də ömrünün axırına qədər kredit borclarını qaytarmaqla məşğuldur. Öləndə də bu borc vərəsəlik hüququ kimi bir şeydir. Di, ailə, gəl, bundan canını qurtar.

Bir qərbi azərbaycanlı qohumum var, anası doxsan yaşında rəhmətə getdi. Ruhuna fatihə! Oğlunun başı ehsana, pul axtarmağa necə qarışmışdısa, cənazə yaddan çıxıb, ortalıqda qalmışdı.

Nədir "COVİD"i geri qaytaraq?  O zaman "ehsan biznesi" çökəcək, qəbirstanlıqdan mollalar yoxa çıxacaq. Olmaz, axı onlar da beş-on nəfəri dolandırırlar. Beş-on nəfər ac adam gəlib havayı nəsə yeyirlər. Bu insafsızlıq olar.

Hələ "toy biznesi"ni demirəm. Şadlıq sarayının yiyəsi deyir ki, nə yeyirsən burda ye, özünlə heç nə apara bilməzsən. Niyə? Axı, mən bu yeməklərin pulunu ödəmişəm, sənə nə var? O da cavab verir ki, yesən də bu xiyardır, yeməsən də. Heyf deyildi yüz əlli nəfərlik "COVİD" toyu? Şəxsən mən çox bəyənmişdim. Elə ki, qadağanı aradan götürdülər, yenə də "toy biznesi" çiçəklənməyə başladı. Toya beş yüz nəfər çağırırlar, it yiyəsini tapa bilmir. Hələ mən nişanı demirəm. A kişilər, nişana da dörd yüz nəfər adam çağırarlar? Görmüşük ki, nişana on-on beş nəfər gələr, "Allah xoşbəxt eləsin!" deyib dağılışar. Bu da oldu "nişan biznesi".

Hə... neçədir, səninçün?

O gün Qız Qalasının yanından keçirəm. Ətraf da turistlərlə doludur. Dİqqətimi qoca bir arvadın küçəni süpürməsi çəkdi. Bah, süpürgə də Nuh əyyamından qalma. Bu süpürgələri bir vaxtlar qapılarda satardılar. Biz onlara küçə süpürgəsi deyərdik. Gedib çöldən yığar, sonra küçə-küçə gəzib qışqırardılar: "Süpürgə var, süpürgə". Əsas da odur ki, turistlər bu antikvar süpürgənin yanında durub şəkil çəkdirirdilər, təbii, nənə ilə bir yerdə. Hətta, deyəsən biri nənənin süpürgəsini almaq istədi. Amma nənə heç nə başa düşmədiyindən turist əlini yelləyib gülə-gülə çıxıb getdi. Bu da "süpürgə biznesi". Gör Bakıda nə qədər süpürgə alıb nənələrin silahı edirlər.

Hə... necədir, səninçün?    

Qarşımda bir yük maşını dayanmışdı. Üstündə belə bir sloqan yazılmışdı: "Evinizi daşıyırıq!"

Gülümsəyə-gülümsəyə yaxınlaşıb dedim:

- Evimi daşımaq istəyirəm, amma hündür mərtəbəli binada yaşayıram. Siz evin daşlarını neçə günə söküb daşıya bilərsiniz?

Sürücü çaşqın halda soruşdu:

-Nə daş? Biz daş daşımırıq. Bunun üçün "KAMaz" sifariş ver.

Dedim:

-Axı, maşının üstündə yazmısınız ki, evinizi daşıyırıq.

-Hə də, bəs nə yazılmalıdır?

Cavab verdim:

-Axı, ev daşınmaz əmlak sayılır. Yazmalısınız ki, evinizin əşyalarını daşıyırıq.

Sürücü maşına otura-otura dedi:

-Belə şeyləri mən bilmərəm. - Barmağını yuxarı uzatdı. - Onlar bilirlər.

Bu da bir biznes.

Hə ... neçədir, səninçün?

Deyəsən çox oldu. Birini də yazım, bitirim. Bizdə Elm və Təhsil Nazirliyi var. Əvvəl elm verir, sonra təhsilinə keçirlər. Məntiqlə alınmır. Təhsil almayan kəs necə elmli ola bilər? Ona görə də hamı elm dalınca qaçır, təhsil isə yaddan çıxır. Bu zaman repetitor biznesi işə düşür.

Daha bəsdir, yoruldum.

Hə... necədir, səninçün?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.10.2023)

Heyran Zöhrabova, "Ədəbiyyat və incəsənət" 

Dumanlı dağların başında durdum,

Dumandan özümə bir xeymə qurdum,

Keçdi xəyalımdan öz gözəl yurdum,

Dumanlar başımda duman göründü. 

Bir gün qəzəlxan Əliağa Vahid gəmi ilə Terek çayında səfər edərkən, qəfil vətən üçün darıxır və darıxmağın verdiyi hisslərin təsiri ilə Vətən yaxşıdır şeirinin sözlərini qələmə alır.

Daha sonra 1960-cı ildə xanəndə Əlibaba Məmmədov bu şeirə təsnif bəstələyir və oradakı Terek sözünü Xəzər sözü ilə əvəz edir.

Şur ladında bəstələnmiş bu təsnif Sovet dövründə elə "Şur təsnifi" adı ilə təqdim olunur.

Təsnif müxtəlif illərdə  Eyyub Yaqubovun, Güllü Muradovanın, Babək Niftəliyevin, Rəvanə Əmiraslanlının, Ehtiram Hüseynovun, Almaxanım Əhmədlinin ifalarında səsləndirilib.

Lakin 2-ci Qarabağ müharibəsi dövründə bu təsnifin sədası  tamami ilə yeni bir ifaçının səsində Qarabağdan xanəndələr diyarından bütün Azərbaycana yayıldı.  

Xəzər Dənizi tək eşqinlə coşdum,

Xülyalar içində sanki bihuşdum,

Vətən arzusu ilə nəğmələr qoşdum,

Tufanlar qarşımda dastana döndü. 

Azərbaycan respublikası silahlı qüvvələrinin giziri Xudayar Yusifzadə döyüş öncəsi dostları üçün ifa etdiyi bu təsniflə əbədi yaddaşlara həkk olunarkən, döyüşlərdə göstərdiyi şücaətlə şəhidlik zirvəsinə ucalaraq vətənin, xalqın tarixində böyük bir dastana döndü. 

Və Xudayarın şəhadətindən sonra təsnifin adı da onun əziz xatirəsinə ithafən Xudayar təsnifi olaraq dəyişdirildi.

Təsnifin muəllifi və ilk ifaçısı Əlibaba Məmmədov Xudayarın ifası haqqında bu sözləri deyib:

“Mən yüzlərlə bu cür vətənpərvər musiqinin müəllifiyəm. O təsnifi böyük qəzəlxan Əliağa Vahidin sözlərinə bəstələmişəm. Şəhid Xudayar Yusifzadənin videosunu izlədim, çox gözəl səsi var imiş, heyif o səsdən. Bir tərəfdən təsnifin dillər əzbəri olması məni sevindirir, digər tərəfdən isə Xudayarın vaxtsız itkisi məni çox kədərləndirir. O görüntülər hamıdan çox mənə təsir etdi. Nə deyim, Vətən sağ olsun!”

Könüllər cəlb edən bu xoş mənzərə,

Şövqümü artırdı şerə qəzələ,

Çarpdıqca vətənim, elim nəzərə,

Təbiət də mənə heyran göründü. 

Və elə bu yerdə mən eyni yazıda bir rubrikadan - “Bir mahnının tarixçəsi”ndən digər rubrikaya - “Şəhidlərimizi tanıyaq”a keçid etmək istəyirəm. 

Yusifzadə Xudayar Müslüm oğlu 15 iyul 1998-ci ildə Bərdə şəhərində anadan olmuşdur.

Atası Bərdənin tanınan qarmon ustası Müslüm Yusifoğlu Xudayar Yusifzadənin doğumundan 24 gün sonra vəfat etmişdir.

Xudayar Yusifzadə 2004–2015-ci illərdə Bərdə şəhərində Bülbül adına 1 nömrəli Uşaq İncəsənət Məktəbində təhsil almışdır.

2016–2018-ci illərdə Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin "N" saylı hərbi hissəsində müddətli həqiqi hərbi xidmətdə olmuşdur. Hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra Dövlət Sərhəd Xidmətinin Sərhəd Qoşunlarının sıralarında müddətdən artıq həqiqi hərbi xidmət qulluqçusu olaraq xidmət etmişdir. Kursdan keçdikdən sonra "kiçik gizir" hərbi rütbəsi almışdır.

2020-ci ilin Tovuz döyüşləri zamanı general-mayor Polad Həşimovun şəhid olmasından sonra öz istəyi ilə Bərdə Rayon Hərbi Komissarlığına müraciət etmişdir.

Azərbaycan Ordusunun Sərhəd Qoşunlarının kiçik giziri olan Xudayar Yusifzadə 2020-ci il sentyabrın 27-də Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən Ermənistan işğalı altında olan ərazilərin azad edilməsi və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa olunması üçün başlanan İkinci Qarabağ müharibəsində iştirak etmişdir. Əvvəlcə, Füzuli rayonunda sərhəd məntəqəsində xidmət etmiş, daha sonra isə müharibədə döyüşərək xidmətinə davam etmişdir. Murovdağın, Füzulinin, Cəbrayılın və Zəngilanın azadlığı uğrunda gedən döyüşlərdə vuruşmuşdur. Xudayar Yusifzadə oktyabrın 22-də Zəngilanın azad edilməsi zamanı rayonun Ağbənd qəsəbəsi istiqamətində döyüş tapşırığının yerinə yetirilməsi zamanı şəhid olub. Bərdə şəhərinin Şəhidlər Xiyabanında dəfn olunmuşdur.

Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi uğrunda döyüş əməliyyatlarına qatılan və hərbi hissə qarşısında qoyulmuş tapşırıqların icrası zamanı vəzifə borcunu şərəflə yerinə yetirdiyi üçün Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 15.12.2020-ci il tarixli Sərəncamına əsasən Xudayar Yusifzadə ölümündən sonra "Vətən uğrunda" medalı, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi zamanı döyüş əməliyyatlarının rəhbəri olan, düşmənin canlı qüvvəsinin məhv edilməsində rəşadət göstərən, vəzifə borcunu ləqayətlə və vicdanla yerinə yetirdiyinə görə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 15.12.2020-ci il tarixli Sərəncamına əsasən Xudayar Yusifzadə ölümündən sonra "Azərbaycan Bayrağı" ordeni, Azərbaycanın Zəngilan rayonunun işğaldan azad edilməsi uğrunda aparılan döyüş əməliyyatlarına qatılaraq şəxsi igidliyi və şücaəti nümayiş etdirdiyinə görə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 25.12.2020-ci il tarixli Sərəncamına əsasən Xudayar Yusifzadə ölümündən sonra "Zəngilanın azad olunmasına görə" medalı və Azərbaycanın Cəbrayıl rayonunun işğaldan azad edilməsi uğrunda aparılan döyüş əməliyyatlarına qatılaraq şəxsi igidliyi və şücaəti nümayiş etdirdiyinə görə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 05.11.2022-ci il tarixli Sərəncamına əsasən Xudayar Yusifzadə ölümündən sonra "Cəbrayılın azad olunmasına görə" medalı ilə təltif edilmişdir.

2021-ci il fevralın 18-də Xudayar Yusifzadənin təhsil aldığı Bərdə şəhərinin Bülbül adına 1 nömrəli Uşaq İncəsənət Məktəbində onun büstünün açılış mərasimi olub.

Xudayar Yusifzadənin şəxsi əşyaları AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin İkinci Qarabağ müharibəsi fonduna şəhidin anası Qurbanova Radə Şümşad qızı tərəfindən təhvil verilib. 

Deyirlər bülbülə çəmən yaxşıdır,

İnsan üçün laləzar vətən yaxşıdır,

Şair sorma vətən nədən yaxşıdır,

Adı gəlcək könlüm xəndan göründü.

Oxu, qardaşım, oxu!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.10.2023)

Uraqan Abdullayev, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Daha öncəki buraxlışımızda insanların minlərcə ildir nə üçün güclü olanın arxasınca getdiyini və “survival of the fittest” məntiqini izah etmişdik. Beləcə, “ən qüvvətli olan ayaqda qalmış, ən zəif olanlar isə ələnərək yox olub getmiş” demişdik. Bu dəfə isə həmin məntiqi daha professional bir dil ilə açaraq yaşadığımız həyatda harada və necə işlədildiyinə nəzər yetirəcəyik.

Bəzi insanlar bir sıra elmi göstəricilər ilə insanlığın daha da yüksələcəyini, mükəmməl bir mərtəbəyə çatacağını və zəiflərdən qurtulduğumuzda insanlığı aşacağımızı iddia edirlər. Bu bir növü insanlıqdan çıxmaqla eyni şeydir. Zira bütün zəiflər, bütün əlillər və ya bütün zəncilər, bir sözlə bizim kimi olmayan hər kəs yox olacaq. Adətən öz növlərimizə qarşı bir soyqırım edəcəyik və yalnızca layiq olanlar ayaqda qalacaqlar. Bax elə buradan da sosial Darvinizmə keçid etməyə başlayırıq. Amma bu, normal Darvinizm və ya təkamül nəzəriyyəsi deyil. Sosial Darvinizm təməldə necə ki, bütün heyvanlar bir-birini yeyir, ət yeyənlər ot yeyənləri parçalayır və güclü olan həyatda qalır məntiqi ilə irəliləyib, bunun həyatın məqsədi olduğunu müdafiə edir. Bəzi irqlərin, millətlərin təkamül cəhətdən alt təbəqədə olduğunu iddia edir. “Bu-bu irqlər yox edilməlidir” deyə düşünən və ya ən pis ehtimalla  qanlarının son damlasına kimi xidmət göstərib əziyyət  görməlidir deyən bir anlayışdır.

Sosial Darvinizmə görə üstün olmayan hər irq, onsuz da şikəstdir və boş-boşuna yaşayırlar. Misal üçün, “Ali irq, yəni bəyaz irq üstündürsə,(ki, avropalılara görə elə avropalılar özlərini nəzərdə tutur) o halda bütün qaradərililər, yaxud asiyalılar yox edilməlidirlər. Aşağıda olan yoldan çəkilməli və üstdəkinə itaət edilməlidir. Eynilə əsgərlik məntiqində olduğu kimi. Hərbi xidmətdə də alt rütbədə olanlar, üst rütbədə olanlara xidmət göstərməlidir və heç bir sorğulama haqları yoxdur, eləcə də insanlarda da bir sıra kateqoriyalaşdırmalar olacaq ki, bu irqlər və ya bu millətlər, alt təbəqədən, alt rütbədəndirlər deyiləcək. Əlbəttə ki, kimin alt, kimin üst təbəqədən olduğuna qərar verənlər özlərini üst təbəqə qoyacaqlar. Yəni heç kim qalxıb “Biz əzilmiş, aşağılanmış və ya alt təbəqədən olan bir millətik, buna görə də kölə olmağa, işgəncələr görməyə layiqik” deyə düşünməyəcəkdir.

Bununla bağlı 1929-cu ildə Britaniyadakı “Rationalist Press Association” nəşriyyatı “Düşünən İnsan Kitablığı” adında bir seriya yayınlamağa başlamışdı. Bu seriya içərisində Joseph William-ın “The Mystery of the Universe”(Bəşəriyyətin Sirri) kitabı da var idi və bu kitabda “insanlığın ən ali irqinin bəyazlar olduğu” söylənilmişdir. Bu “elmi antropologiya” adlandırılan və o dönəmlərdə, həqiqətən, dəbdə olan bir fərziyə idi.

Hətta Tomas Hakslinin nəvəsi olan Culian Haksli də 1931-də “zəncilərin və monqolların təkamül prosesində arada qalmış bir cins olduğunu (yəni nə tam anlamıyla bir insan, nə də bir primat olduğu”nu) söyləmişdi. “Üstün olan, insan olan yalnız və yalnız bəyazlar idi.” 

Amerikalı həkim olan Samuel Corc Morten isə (ki, ona “kəllə skeleti mütəxəssisi” deyə adlandırırlar) guya elmi tapıntılar təməlində kəllə skeletinin ölçüsünü əsas götürərək qaradərililərin ən aşağı təbəqədən olduğunu, asiyalıların orta təbəqədə bir yerdə olduğunu, özlərinin, yəni bəyazdərili avropalıların isə ən ali irq olduğunu qeyd etmişdir.

Hətta Atatürk bu fərziyyələrə cavabən antropoliya çalışmalarına başlatmışdır. Lakin biz bu saydıqlarımıza “Sosial Darvinizm” adını versək də, dünya tarixi bu sadalananları Çarlz Darvindən çox-çox öncələr tətbiq etməyə başlamışdı.

İki millət savaşdığında qazanan tərəf, məğlub tərəfi yağmalayırdı, kölələşdirir və ya cariyəyə çevirirdi, eləcə də edam etdirib ağlınıza gələ biləcək hər cür üstünlüyü qururdu. Və deyirdi ki, “biz qazandıq, buna görə də biz üstün olan tərəfik. Sizlər isə məğlub oldunuz, buna görə də hər cür aşağılanmaya layiqsiniz. Hətta Tövratda belə İsrail oğulları üstün irq olaraq qeyd edilmişlərdi. Digər irqlər isə tanrıya görə daha aşağıda sayılmışlardı. Yəni Tanrı belə, bir irqi müqəddəs bilən, başqa irqləri isə daha normal və ya alt təbəqə kimi görən bir varlıq kimi təsvir olunmuşdu.  

Eyni qaydada “Əhdi-Ətiq”də Tanrı İsrail oğullarına filan kəndi yandırmalarını və orada yaşayan hər kəsi öldürmələrini əmr edir.

“İndi kişilərlə yatmış bütün oğlanları və qadınları öldürün. “Özünüz üçün yalnız bakirə qızları sağ buraxın” (Çöldə sayım 31:17-18).

“Rəhm etmədən öldürün və ya şəhərin hər yerində heç kimə rəhm etməyin. Qocanı, gənci, qızı, qadını və uşaqları öldürün (Yezekel 9;5-6)

Və ya Qurana baxdığımızda köləliyi birdəfəlik aradan qaldırmalı olduğumuzla bağlı bir ayə ilə qarşılaşmırıq. Hətta onlara yaxşı davranın deyərək bir növü köləliyi davam etdirən, yalnızca yumşaltmağa çalışan nəsihətlərlə qarşılaşırıq:  

Sizlərdən kimin azad mömin qadınlarla evlənməyə maddi imkanı yoxdursa, onda sahib olduğunuz mömin cariyələrlə evlənsinlər.   (Nisa, 25)

..... əlinizin altındakılara (qul, kəniz, yaxud xidmətçilərə) yaxşılıq edin! (Nisa, 35)

Ey Peyğəmbər! Şübhəsiz, mehrlərini verdiyin zövcələrini, Allahın sənə qənimət olaraq verdiyi cariyələri, əmin qızlarını, bibilərinin qızlarını, dayın qızlarını, səninlə birlikdə hicrət etmiş xalalarının qızlarını və Peyğəmbər evlənmək istədiyi təqdirdə özünü Peyğəmbərə bağışlayan hər hansı bir mömin qadını sənə halal etdik. Bu, digər möminlərə deyil, sadəcə sənə məxsusdur. (Əhzab sürəsi, 50)

Qadınlarına zihar edib sonra dediklərindən dönən kimsələr (qadınları ilə) yaxınlıq etməzdən əvvəl bir kölə azad etməlidirlər. (Mücadilə surəsi, 3)

Bununla bərabər, Romada, Misirdə və ya hər toplumda köləliyin yayılmış olduğunu, hətta bu kölələrin zövq məqsədi ilə öldürüldüyünü, zövq məqsədi ilə “bu gün, görəsən, neçə adam öləcək” deyərək qladiator döyüşlərinə baxmağa getdiklərini bilirik.  

Qladiator sistemi nə cür ortaya çıxmışdır? İlk öncə savaşlarda əldə edilən kölələri öz aralarında döyüşdürməyə başlayırlar, ardından zövq məqsədi ilə bəzi insanları vəhşi heyvanlara, aslanlara-pələngələrə yem edirlər və ən sonunda “biz bunları bir az daha təlim keçək, həmən ölməsinlər” deyərək qladiatorluq deyilən bir sistemi yaradırlar və yenə o arenalarda ən qüvvətli olanlar həyatda qala bilir.  

Bax elə Sosial Darvinistlər də deyir ki, bütün dünya özü bir arenadır və hər kəs bir qladiatordur. Bu səbəbdən də zəifləri qollamaq, qorumaq və ya bizdən aşağıda olanları çiynimizdə daşımaq axmaqlıqdır, onlar ancaq yükdür. Hər kəs öz çıxarlarına baxmalı, ən qüvvətli olanlar həyatda qalmalı və ən qüvvətli olanlar bir yerlərə gəlməlidir”.

Təbii ki, bu əsnada din, dil, əxlaq və çeşidli doqmalar arxada buraxılacaq. Çünki özlərini “üst insanlar” sayanlar nə əxlaqa, nə də dinə ehtiyac duyar. Bu cür şeylər ancaq alt təbəqədən insanlara və topluma xitab edər. Zira insanlar əsasən axmaqdır. Axmaqlar da bir arada qalmaq və ya rahat idarə oluna bilmək üçün nəyin doğru, nəyin yanlış olduğunu söyləyən, nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu diqtə edən bir sıra kitablara ehtiyac duyarlar. Misal üçün deyilir ki, “adam öldürmə,  günahdır”.  Tamam öldürməyək, amma bunu öz başı ilə idrak etməyə zəkası yetmir. Buna görə də bu insanlara bunlar lazımdır.

Amma yetərincə üstə çıxmış bir insan onsuz da bütün dəyərlərini yenidən quracaq və öz əxlaq qanunlarını yenidən yaradacaqdır...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.10.2023)