Super User
GÜNEY AZƏRBAYCAN NƏSRİ ANTOLOGİYASInda Ruqiyyə Kəbirinin “Ləkə” hekayəsi
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Nəsri Antologiyası layihəsində portalımızın Güney təmsilçisi Əli Çağla bu dəfə sizlərə Ruqiyyə Kəbirinin hekayəsini təqdim edir.
Ruqiyyə Kəbiri
Ruqiyyə Kəbiri 1962-ci ildə Xoy şəhərində dünyaya gəlib, Təbriz universitetinin feldşer fakültəsi, laborator elmlər bölümündə təhsil alıbdır. 2013-cü ildə elm və tibb idarəsindən təqaüd olubdur.
Onun, "Ürəyim ağrıyır" (Hekayələr), "Bu qapı heç çalınmayacaq" (Hekayələr) Evim" (Roman), "Online yazılar" (Uzun hekayə), "Yerdən uca torpaq" (Roman), "Dünya qabar çalıb yoldaş" (Hekayələr), "Saçaqdan asılmış əjdaha" (Çin səfərindən yazılar), "Quşlar daha qorxmurlar" (Roman), "Özbəkistan səfərnaməsi", "Mürr ağacının kəhrəba gözləri" (Roman), "Aclıq baratası" (Roman), "Endim bulaq başına" (Yaylaq səfərindən), "Aqurada yandırın məni" (Hekayələr), "Hər qulağımda bir qızıl alma" (Hekayələr), "Düşərgə" (Roman) kimi nəsr kitabları və müxtəlif şeir kitabları ilə uşaq kitabları çap olunubdur.
LƏKƏ
Əllərimizdə polis qalxanı, başımızda hərbi dəbilqə, qoruyucu boyunluq, gövdə zirehi, diz qoruyucusu və bellərimizdən sallanan batomlarımızla iqtidarlı robot ləşkəri kimi xiyabanın ortasında səf çəkib komandırın əmrini gözləyirik. Yumuruqlarını bizə sarı tutub, ağızlarını göyə açıb, bağırıb, şüar verən cəmiyyət isə qarşımızda dayanıb.
Cəmiyyətə baxırkən dəbilqənin üz qoruyucu təlqinin üzərində nöqtə boyda bir qırmızı ləkə gözümə sataşıb, fikrimi qarışdırır. Özümü görməzliyə vursam da, nöqtə gözümə soxulur. Çox yüksək səviyyədə hazırlıq əmri aldığımız üçün diqqətim pozulmamalıdır. Amma o qırmızı nöqtə leyzer ışığı kimi beynimin içinə nüfuz edir. Əlcəkli barmağım ilə nöqtəni silməyə çalışıram. Silinmir. Zehnimi nöqtədən yayındırım deyə qarşımızdakı şüar verən cəmiyyətin yumuruqlarına diqqət verirəm. Hər adamın ürəyi yumuruğu boydadır deyirlər. Yumuruqları sayıram. Bir, iki, on, on beş, yüz, iki yüz... Bu qədər yumuruğu saymaq mümkün deyil. Göz qabağında görünən yumuruqların boy-buxununa baxıb ürəklərin əndazasını öz yanımda təxmin vururam. İncə yumuruqlar, incə ürəklər, kobud yumuruqlar, kobud ürəklər...
Öz əllərim ilə həmqatarlarımın əllərinə baxıram, hamımız əllərimizi qara əlcəklərin içində qorumağa çalışsaq da, ürəklərimizi iki qat qorumağa çalışırıq. Biz ürəklərimizi gövdə zirehi ilə polis qalxanı arxasında gizli tutmuşuq.
Əlcəksiz yumuruqlar, əlcəkli yumuruqlar, rəngbərəng yumuruqlar havada oynayır... Yaşıl yumuruqlar, qara yumuruqlar, sarı yumuruqlar, qəhvəyi yumuruqlar, bənövşəyi yumuruqlar, mavi yumuruqlar və bir qırmızı yumuruq...
Təlq arxasından qırmızı yumuruğa baxıram. Hərbi dəbilqənin təlqi arxasından baxmaq, pəncərədən baxmaq kimi deyil, pəncərə insan vücudundan ayrı olduğuna görə, baxıb qırağa çəkilib, görüntülərin təsirindən qaçmaq ola bilər, amma hərbi dəbilqə başa qoyulduğu an, baş sahibi ilə birləşib, baş sahibinə iqtidar bağışlayıb onu güclü və əlçatılmaz göstərir.
Təlq üzərindən beynimə sızan qırmızı nöqtəyə fikir verməyim deyə qarşımızda qımıldayan cəmiyyətə baxırkən öz-özümə düşünürəm: “görəsən vücudumuza geydiyimiz bu qoruyucu əbzarlar güclüdür, yoxsa havada oynayan bu yumuruqlar və yumuruq boyda ürəklər?!”
Qırmızı yumuruq beynimə mıxlanıb, gözümü ondan ayırmağa qadir deyiləm. Cəmiyyət şüar verib, bağırırkən bizə sarı hücum gətirir. Qırmızı yumuruğun hərəkətini gözümlə dolandırıram. Baxdıqca qırmızı nöqtənin şüası təlq üzərində genişlənir. Daha dözə bilməyib, dəbilqənin təlqini yuxarı çəkirəm. Qırmızı yumuruq ilə aramdakı ləkəli pəncərə yoxa çıxıb, hər şey göz önümdə aydınlaşır. Mən o qırmızı yumuruğu tanıyıram. O yumuruq mənim ürəyimdir, mənim döşümün altında döyünür. Mən o qırmızı yumuruğun kimə aid olduğunu başa düşüncə yumuruğumu sıxıram, ürəyim ovcumda döyünür.
Yumuruqların sayısı çoxalıb, səslər isə get-gedə itiləşsə də, mən hövüşnə ilə yalnız o qırmızı yumuruğu gözümlə təqib edirəm. Bizim əbzarlarımızın gücü qarşımızdakı cəmiyyətin canına qorxu salan kimi birlikdə bağıran səslər ilə yumuruqlar, özəlliklə o qırmızı yumuruq da mənim canıma xof salır.
Komandır dəbilqəmin təlqinə işarə edir. “komandırın əmri, dəmiri kəsər” sözü, mənim və həmqatarlarımın qulağına sırğa kimi asılıb. Ən yaxşı polis, əmrlərə itaət edən polisdir. Mən və həmqatarlarım üzümüzü də ürəklərimiz kimi qorumalıyıq. Təlqi üzümə salıram. Qırmızı yumuruq ilə mənim aramdakı aydınlıq kaslaşır. Hövüşnəm get-gedə artır.
Komandır hücum əmri verir. Daha bizim yumuruqlarımız ürəklərimiz boyda deyil. Həmqatarlarımın batomları havaya qalxıb-enir. Mən isə yalnız o qırmızı yumuruğa sarı qaçıram. Onu qorumalyam. Cəmiyyətin səsi ilə güllə səsi bir-birinə qarışır. Cəmiyyət güclərini ayaqlarına verib qaçırlar. Qırmızı yumuruq isə gözümdən itir. O qırmızını mən onun barmaqlarına taxmışam. Mən o barmaqların birinə halqa salmışam. Mən o barmaqları dəfələrcə birbəbir öpmüşəm, mən o qırmızı yumuruğu, o qırmızı ürəyi batomlardan qorumalıyam. Qarşımızdan qaçan cəmiyyətin arasında yalnız bir qırmızı nöqtə axtarıram. Bir an yenə qırmızı nöqtə mıx kimi gözümə batıb sonra nöqtənin nəzmi pozulub, dəbilqənin təlqi üzərinə qırmızı cövhər səpilir deyəsən.
Cəmiyyəti itələyib, asfalt üzərə düşən qırmızı əlcəkli qızı bağrıma basıb, onu hərbi polis qarşısından qaçan cəmiyyətin ayaqlarından və həmqatarlarımdan qorumağa çalışıram. Qırmızı nöqtələr yalnız asfaltı ləkələmir. Mənim qara əlcəklərim, ürəyimi arxasında gizlətdiyim gövdə zirehim də, diz qoruyucum da ləkələnib. Get-gedə ləkənin şüası asfalt üzərə böyüyür...
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(05.12.2023)
Ömrün soyuq anları - Müzahim İsmayılzadənin 65-inə
Daşdəmir Əjdəroğlu yazır
İnsan dünyaya ovucları sıxılmış halda gəlir və sanki “Bütün Yer kürəsi mənimdir” deyir. Ömrünü başa vuranda, həyatdan köçəndə isə əlləri açıq gedir. Elə bil “baxın, özümlə heç nə aparmıram” - deyir.
İnsan uşaqlığında, gəncliyində qayğı umur, bir şirin sözə, məhəbbətə mənəvi ehtiyac hiss edir. Beləcə günlər keçir, gəlib çatır orta yaş həddinə. Birdən-birə səksənir, diksinib üşənir. Yadına düşür ki, 50 yaşı keçibmi, sanki minalanmış sahəyə girir. О minaların biri nə zamansa ayaqların altında partlaya bilər. Belə anda kövrəlir və istər-istəməz qanrılıb arxaya baxır. Yaxşı-yaman yaddaşında oyanır. Xoşbəxt о kəsdir ki, keçmişi, ötən günləri üçün xəcalət çəkmir, qürur hissi duyur. Bu xilqətdə olanlardan biri də tanınan jurnalist, yazıçı-publisist Müzahim İsmayılzadədir.
Müzahim haqqında yazarkən xəyallar məni bir az uzağa apardı… Fikirləşirəm, ömrün yoxuşunu qalxdıqca elə bil hava seyrəlir, sərinləşir, soyuyur. Bəzi istəyənlərim, istədiklərim kimi. Zirvədə addımladığın cığırlar haçalanır. Gah daralır, gah da düyünə düşür. Başının üstünü, yolunu duman-çən alır. Gözün görəcəyi məsafə sanki ağappaq örpəyə bürünür... Uzaq düşmüş “vəfasız, dönük” gəncliyim daha ahıllığına səmtimir, gəlmir çağırışına, çatmır imdadına, harayına! Səmanı bulud bürüyəndə kölgələr ərşə çəkildiyi kimi, dostlar da qeyb olur. Belə çağlarda ürək dözmür, sancır, başlayır içindən ovulmağa, əriməyə, gileylənməyə”.
Dünya təsviri sənətinin qüdrətli ustadlarından biri Brülovun “Pompeyin son gecəsi” adlı çox dəhşətli, zəhmli tablo mənzərəsi var. Görənlər ömrü boyu istəsələr də, onu unuda, yaddan çıxara bilmir. Bu sətirləri beynimdə canlandırarkən gözlərim qarşısında həmin əsər yenidən canlandı. Allah, nə şirin olurmuş ömrün təravətli anları, gənclik çağları, atalı illəri! Müzahimin yaşının bu çağında, 65-ində incəlmiş, kövrəlmiş vaxtında artıq xatirə örpəyinə bürünüb güclə görünən о günlərə qayıdıram. Amma ehtiyatla...
Taleyimizdə oxşarlıq var
Dünyaya göz açdığım Basqal qəsəbəsinin tən ortasından bir çay keçir. Basqalçay adlı. Uzaq-uzaq dağlardan, dərələrdən, yallardan, yamaclardan damcı-damcı, sısqa-sısqa, gilə-gilə, ovuc-ovuc süzülüb bir məcrada qovuşur, gur axınla ümmanlara doğru baş alıb gedir. Daşlara çırpılır, çilik-çilik olur, kükrəyib şahə qalxır, gah bulanır, gah durulur, lakin məcrasından kənara çıxmır Basqalçay (Bir dəfə bu çay haqqında yazanda bəzi ağzıgöyçəklər dedilər ki, o çay heç axırmı, oradan su keçirmi? İstər-istəməz o çayın kənd cavanlarını ağuşuna alıb apardığı dövrləri həmin kəslərin yadına salanda susdular, bir daha o sözü ağızlarına gətirmədilər. Basqalçayın kükrəyən vaxtlarını görənlər onun kəndi nə qədər fəlakət və faciə ilə üz-üzə qoyduğunu xatırlayırlar). Həzin nəğmələri ilə qəlbləri ehtizaza gətirən, neçə-neçə elə-obaya, kəndə-kəsəyə xoş ovqat, xeyir-bərəkət bəxş edən Basqalçay. Gəncliyimdə qənşər bir yerdə dayanıb, uşaq heyranlığı ilə tamaşa etdiyim, ahıllığımda yuxularımın qanadlarında hər gecə görüşünə getdiyim, dəli bir həsrətlə dalğalarını qollarım arasına alıb dərinliklərinə baş vurduğum, duruluğunda durulub, dincəlib, rahatlıq tapdığım Basqalçay.
Taleyimizdə bir oxşarlıq var bu aşıb-daşan çayla. Qələmimdən süzülən qara mürəkkəb ağ kağızlarda asanlıqla sətirlənməyib. Əlimə qələm götürüb kiçik məqalələr yazmağa başlayandan böyük kitablarımı yazmağa başladığım bu günədək qələmimin yolu heç də rəvan olmayıb. Basqalçay kimi başı daşdan-daşa dəyib, sərt küləklərə, müxalif rüzgarlara, bəd niyyətlərə məruz qalıb. Lakin sarsılmayıb qələmim, səmtini dəyişməyib sətirlərim. Yalana, yanlışa uymayıb, bayağı hay-küylərdən, məddahlardan, məddahlıqdan uzaq olub, Tanrının müqəddəs qanunlarına, vicdanımın paklığına xilaf çıxmayıb qələmim.
Basqalçayın yaşı neçədir, bilinmir. Min ildir, milyon ildir, səhih xəbər verən yoxdur. Qələmimin ömrü isə... Basqalçayın yanında nədir ki?.. Yarım əsri başa vura, vurmaya. Lakin mürəkkəbi tükənməkdə olsa da, sətirlər cıdırında yorulmaq bilmədən, büdrəmədən gedir. Ömrün yaxınlaşmaqda olan qürub anlarına doğru...
Basqalçaya nə var ki?.. Yaranışından neçə yerdə bənd qurub bəndə salsalar da, qələmim kimi başı daşdan-daşa dəysə də, ona təfavütü yoxdur. Dünya binnət olandan gecə-gündüz çağlayır, dağlardan-daşlardan gilə-gilə, ovuc-ovuc süzülüb gələn saf, sərin suları öz maviliyinə qatıb dərin-dərin dəryalara ərməğan edir.
Bu epizodik xatirələrimi yazanda elə haqqında cəsarətlə yazdığım Müzahim qardaşım düşdü. Təxminən eyni taleli yazarlarıq. Həyatı ziqzaqlı da olub, haradasa hamar da olub…
O, ulduza bənzəyir
Həqiqi dostlar ulduza bənzəyirlər, çünki qaranlıq çöküncə gözə ilk görünənlər məhz onlar olurlar. Hər dəfə Müzahim İsmayılzadə haqqında düşünəndə ağlımdan bu fikirlər keçir. O, həqiqətən də mənim həyatımda bir ulduz kimi rol oynayıb. Onu 1981-ci ildən tanıyıram. İsmayıllı ilə bağlı illərimdən. İsmayıllıdan başlayan dostluq bu günədək davam edir. O, yaxşı tanıyır ismayıllıları. Ona görə də haqqında yazmağı, fikir və mülahizələrimi bölüşməyi xahiş edəndə də tərəddüd etmədim. Ən çətin anlarda həmişə bir-birimizdən məsləhətlər almış, ikimiz də fikir mübadiləsi apararkən eyni məxrəcə gəlmişik. Dostum təkcə qaranlıq gecənin parıltılı bəzəyinə də çevrilməyib. Bir çox halda məndən 7 yaş böyük olan Müzahim bəndənizə doğru yol da göstərib. Öz sısqa nuruyla ən zülmət qaranlıqları yarmaqda heç kimdən görmədiyim dəstəyi mənə o verib. Xüsusilə bu xarakterinə görə M.İsmayızadə doğrudan da ulduza bənzəyir. Qədim dövrlərdə atalarımız ulduzlara nəzərən hərəkət etmirdilərmi? Həccə gedən zəvvarlarımız “Süd yolu” - Kəhkəşanın ulduz düzümü istiqamətində yürüyərək, müqəddəs mənzillərinə çatmayıblarmı? Yaxşı dost da insanın ən çətin anlarda “Süd yolu”na çevrilməli, onu gedəcəyi mənzilə aparmalıdır. Etiraf edim ki, Müzahim bir dost kimi üzərinə düşən bu missiyanı ləyaqətlə yerinə yetirməyi bacarır.
O, xeyirxah təbiətlidir
Bir az yuxarıda onunla tanışlığımızın tarixini xırdaladım. Bakıya gələndən sonra söhbət əsnasında məlum oldu ki, BDU-nun tarix fakültəsində təhsil alarkən mənim mərhum xalam ingilis dili müəllimi Şölə Şirəliyeva ona dərs deyib. Həmişə xalama – ingilis dili müəlliminə hörmət əlaməti olaraq dərsə vaxtında gəlib-gedib, çətin fənni mənimsəməyə çalışıb. Deyir ki, Şölə xanımın xətrini çox istəmişəm həmişə. Həm bir savadlı, ixtisasını mükəmməl bilən müəllim, həm də namuslu, ismətli, yaraşıqlı bir qadın kimi. O həm də Əfsanə xanımın anasıdır: “Övladcanlı olduğunu da bilirdim. Mərhum anası Zəkiyyə xala da əziyyətkeş, fədakar bir qadın kimi yaddaşımda qalıb. Şölə xanımın qəfləti dünyadan köçməsi qəlbimi param-param elədi, bu xəbəri gec eşitsəm də, çox təsirləndim. Niyə belə pak, namuslu adamlar dünyadan tez köçürlər? Şulan müəllimlə Şölə xanım BDU-nun auditoriyalarında birgə addımlayanda həmişə fəxr etmişəm bu mehriban, bir-birinə yaraşan cütlüklə. Haradasa bəxtəvərlik də oxumuşam. Daim Azərbaycan ailələrinin belə nümunəvi olmasını arzulamışam. Allah hər ikisinə də rəhmət eləsin. Ruhları şad olsun!”.
Müzahimlə bu qədər yadda qalan ömür yolu keçməyimizin başlıca səbəbi onun xeyirxah təbiətindən irəli gəlib. Ətrafımdakı heç kim bəlkə də onun qədər xeyirxah ola bilməz. Bu xeyirxahlıq onda bədxərclik səviyyəsindədir. İndiyə qədər təsadüf etməmişəm ki, birgə oturduğumuz məclislərdə o, kiməsə əlini cibinə salmaq fürsəti versin… Sevgisi böyük olan insanların ruhu çox zəngin olur. Onlar hər şeyin qiymətini və dəyərini bilirlər. Məhz həyata və insanlara sevgisi hədsiz dərəcədə böyük olan Müzahim də hər şeyin və hər kəsin qiymətini, dəyərini yaxşı bilir. Bir Afrika atalar sözündə deyilir: “Cibi zəngin, amma ruhu kasıb olan adamın halı çox pisdir. Çünki o hər şeyin qiymətini bilər, ancaq dəyərini yox”. Hər şeyin, hər kəsin dəyərini, qiymətini yaxşı bilən, həyata, insanlara hədsiz sevgisi olan, sağlam ruhu ilə mənəvi qida alan Müzahim bu gün insanlara, onu tanıyanların hər birinə sevgi və qorxu hisslərini anladır.
Həsəd aparılacaq xarakter sahibi
Fransız ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Viktor Hüqonun belə bir fikri var: “Bizi həmişə özümüzdə çatışmayan cəhətlər cəlb edir. Gün işığını kor qədər heç kim sevmir”. Bəzi insanlarda sadəlik, səmimilik, xeyirxahlıq, nəciblik kimi insani cəhətlər olmur. Deməli, həmin şəxslərdə bu cəhətlər çatışmır. Müzahim qardaşım bu baxımdan həsəd aparılası bir ziyalı, yaradıcı insandır. O, yaşından asılı olmayaraq hər bir kəslə tay-tuş kimi davranır. Başqa sözlə, Müzahim hər bir kəslə öz dilində danışmağı bacarır. O, gəncliyə, orta, yaşlı və ahıl nəslə aid enerjini sintez edən bir müəllim, pedaqoq kimi şəraitə uyğun olaraq davranır. “Azərbaycan” nəşriyyatına daxil olanda dəhlizlərdə görüşdüyü adamlarla bu münasibəti görür, ürəyimdə ona alqışlar yağdırır və hər kəsə bu cür olmağı arzulayıram.
Bir çoxunda olmayan sadəlik, səmimilik və xeyirxahlıq Müzahimin həyat kredosudur. O, iş-gücün başdan aşdığı vaxtlarda ehtiyac içində olan insanlara qayğı və diqqət göstərməsindən həzz alır. Yorulmadan, usanmadan çalışır, tanıdıqlarının, ətrafında olanların sevinməsindən, uğur qazanmasından zövq alır. O, insanları, sözün yaxşı mənasında, yola verməyi bacarır. Kim ona ağız açırsa, kömək istəyirsə, ümidsiz qalmır. Birisinin məqaləsini redaktə edir, digərinin dərsini keçir, başqa birisinin işinin düzəlməsi, probleminin həlli üçün məsləhət verir, bütün günü faydalı işlə məşğul olur. O bu işləri ona görə bacarır ki, elmi biliyi yüksək səviyyədə olmaqla yanaşı, insanlığı və humanistliyi də ali səviyyədədir.
Yazıya başım o qədər qarışıb ki, heç qəhrəmanım haqqında tanışlıq verməyi belə unutmuşam. Həmsöhbət maraqlı, erudisiyalı, dünyagörüşlü olanda yaradıcılıq prosesi vaxtı hər şey yaddan çıxır. Elə köklənirsən qələmə və ağ vərəqlərə…
Tanışlıq
Budur, Müzahim qardaşımın tərcümeyi-halı: Müzahim İsmayılzadə 5 dekabr 1958-ci ildə Gədəbəy rayonunun Nəriman kəndində ziyalı ailəsində anadan olub. 1965-1975-ci illərdə doğulduğu Nəriman kənd orta məktəbində təhsil alıb. Orta məktəbi bitirdikdən sonra iki il istehsalatda çalışıb.
1976-1981-ci illərdə S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) tarix fakültəsində təhsil alıb. Universiteti bitirdikdən sonra 1981-1984-cü illərdə təyinatla İsmayıllı rayon tarix-diyarşünaslıq muzeyində, habelə şəhər 3 №-li orta məktəbdə çalışıb.
Azərbaycan Texniki Universitetində (1984-1990-cü illər), “Ədəbiyyat qəzeti”ndə (1990-1992-ci illər), Azərbaycan Dövlət Quruculuğu və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunda (1992-1994-cü illər), “Həyat” (1994-1995-ci illər), “Xalq qəzeti” (1995-1999-cu illər) və “Respublika” qəzetlərində (1999-2009-cu illər) məsul vəzifələrdə çalışıb. 2009-2014-cü illərdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qəsəbəsində bələdiyyə üzvü seçilib, komissiya sədri olub. 2015-ci ildən Azərbaycan Dövlət Milli Arxiv İdarəsində işləyir. 1984-cü ildən Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin və 2002-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, prezident təqaüdçüsüdür. “Qızıl qələm”, “Araz” alı media mükafatlarına layiq görülüb.
1988-ci ildə ailə qurmuşdur. Üç ovladı, dörd nəvəsi var.
Ədəbi yaradıcılığına gəldikdə isə onu deyə bilərəm ki, bu sahəyə orta məktəb illərində yazdığı şeirlə gəlib. İlk şeirləri 1978-ci ildə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində dərc edilib. Bundan sonra o vaxtkı "Komunist", "Azərbaycan gəncləri", "Molodyoj Azerbaydjana", "Həyat" qəzetlərində, "Azərbaycan", "Ulduz", "Mars" jurnallarda şeirləri və nəsr əsərləri çap olunub.
Müzahim İsmayılzadənin nəsr əsərlərində tarixi keçmişimizin ağrılı problemləri əks olunub. Onun yaradıcılığında xüsusi yer tutan 2018-ci ildə işıq üzü görmüş “Sunami” romanı Sumqayıtda baş verən erməni təxribatını, bütövlükdə Azərbaycan-erməni münaqişəsinin xronikasını özündə cəmləşdirir, daşnakların törətdikləri cinayətləri əks etdirir.
“Yol”, “Mezazoyda gecikmiş toy” romanları, “Kölgəsi özünə oxşayan adam”, “Amansız, anamsız dünya” povestləri jurnalistlərin həyatından bəhs etməklə zamanın mürəkkəbliklərini əks etdirir, dövrün ictimai və siyasi, mədəni həyatını reallığı ilə göstərir. Hekayə, esse və novellalarında da müəllif üslubuna sadiq qalaraq yaşadığı illərin portretini yaratmışdır.
Müəllif “Milyon dollarlıq nahar”, “22 ildən sonrakı etiraf”, “Onda daha xoşbəxt idi”, “Ağcaqanad dərəsi”, “Hasarın o üzündən gələn səslər” və başqa nəsr əsərlərində sosial və mənəvi-əxlaqi problemlərə toxunub.
Əsərləri rus, ingilis, türk və fars dillərinə tərcümə olunub. İndiyəsək 19 kitabı işıq üzü görüb.
Tanınmış yazıçı-publisist, qələm dostumuz Vaqif İsaqoğlu 2018-ci ildə onun ədəbi irsi haqqında “Sunami”dən sunamiyə: Müzahim İsmayılzadənin söz dünyası” adlı monoqrafiya yazıb.
Aramızda böyük doğmalıq var
Bax, budur Müzahim qardaşımın genişşaxəli, əhatəli, dolğun yaradıcılığı. Nə qədər yazsaq, nə qədər bəhs etsək, azlıq edər. Gördüyünüz kimi, onun insanlığı, insani keyfiyyətləi ilə yaradıcılığı bir-birini tamamlayır. Müzahimi yaxından tanıyan bir dost kimi deyə bilərəm ki, o, bütün işlərə vaxt tapıb. Tez-tez dostları və tələbə yoldaşları ilə görüşür. Bu onun dostluğa nə qədər sədaqətli olduğunu göstərir. Biz bir müddət bir binada işlədiyimiz üçün aramızda çox böyük doğmalıq var.
Sonda üzümü 65 yaşlı dostuma deyirəm: Hörmətli Müzahim qardaşım! Sən arzu-muradına yetişmisən. Üzərinə düşən övladlıq, yazıçılıq missiyanı uğurla, şərəflə başa vurmusan. Yazdığın hər şeir, bir hekayə, roman, povest, bir sözlə, kitab yaşadığın ömrünün bir anıdır. Bu anı yaşamasan, duymasan yazdıqların adi söz yığını olacaq. Zorla şair, yazıçı, jurnalist olmaq olmur. Əgər yazdıqların ürəkdən gəlmirsə,ürəklərə təsir etməyəcək. Sənin yazdıqların da, yaşantıların da hər kəsə bir nümunədir. Əgər sən nümunəsənsə, deməli, bütöv şəxssən. Və sənə Allahın verdiyi ömürlüyündə sonadək belə qalmağı arzulayıram.
Hörmətlə: 42 illik dostun!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(05.12.2023)
Xəyal içində bəşər daima səadət arar - CAVİDİN ANIM GÜNÜ
Heyran Zöhrabova, "Ədəbiyyat və incəsənət"
Ah, bilməm ki, bu aləm nərəsi?
Bana bir söylə, cəhənnəm nərəsi?
Şu sönük qəlbimə atəş dilərim,
Ağlamaq istər ikən həp gülərim.
Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyanının əsas nümayəndəsi, milli romantik şeirin və mənzum faciənin banisi, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən parlaq nümayəndələrindən biri, söz və fikir zadəganı adlandırılan, Stalin represiyası qurbanı dahi şair Hüseyn Cavidin anım günüdür.
Hüseyn Cavid 1937-ci il iyunun 4 də Sovet cəza orqanları tərəfindən həbs olunub, 1937-ci ildən 1939-cu ilə qədər Keşlə və Bayıl həbsxanalarında dustaq olmuşdur.
Bu illər ərzində 3 dəfə məhkəmə olsa da, heç bir əsaslı dəlil olmadığından məhkəmə qərar çıxara bilmir. Və onun sənədləri SSR-i xalq daxili işlər komisarlığına göndərilir. 1939-cu ilin iyun ayında xüsusi müşavirənin qərarı ilə Hüseyn Cavid antisovet təşkilatında və təbliğatında iştirakına görə 8 il islah əmək düşərgəsinə sürgün edilərək uzaq Sibirə - Maqadana göndərilir.
50-60 dərəcəlik Sibir şaxtası şairin səhhətinə təsirsiz ötüşmür və xəstələnən Cavid 1941-ci ilin iyun ayında müalicə olunmaq məqsədi ilə İrkutsk vilayətinin Tayşek rayonunun Şevçenko kəndinə 21 saylı məhbus əlillər evinə göndərilir.
Tayşet rayon arxivində Şevçenko kəndində yerləşən məhbus əlillər evində həlak olanların siyahısında yer alan Hüseyn Cavidin sənədində qeyd olunduğuna görə 21 saylı məhbus əlillər evində müalicə olunan Cavid 1941-ci ilin dekabrın 5-də saat 22:30-da ürək zəifliyindən dünyasını dəyişib. 59 yaşlı şair 2 gün sonra məhbus qəbristanlığında 59 nömrəli qəbirdə taxta tabutda 2 metr dərinliyində dustaq Azərbaycanlıların iştirakı ilə başı şərqə dəfn olunub.
1956-cı il martın 6-da Azərbaycan SSR ali məhkəməsinin hökmü ilə Hüseyn Cavid bəraət alıb.
26 oktyabr 1982-ci ildə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Hüseyn Cavidin cənazəsi doğma vətəninə gətirilib və o, Naxçıvanda dəfn olunub.
Ruhu şad olsun!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(05.12.2023)
Yaşamaq istəyənə ölüm, istəməyənə ömür gətirmisən…
Gülnaz Talıbova, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Dünən Şaxta Babaya məktubyazma günü idi. Mənsə qərara gəldim, o məktubu bu gün yazım.
Salam, Şaxta baba. Bilirəm ki, çox uzaqlardasan, ancaq yenə də ümid edirəm, gələcəksən. Çünki bizə öyrədiblər ki, ümidi heç vaxt itirməyək. Bir yandan da nəsihət edirlər: heç vaxt "heç vaxt" deməyək. Qalmışıq iki yol ayrıcında.
Böyüdükcə anladım: bəzən ümidlər bizdən qopub ayrı düşür və itmiş ümidlər üçün geri dönüb baxırıq. Lakin nə fayda?! Artıq o, başqasına qismət olub. Səndən bunu istəməyəcəm, səbəbi budur ki, o ümidlər mənə o zaman gərək idi. Qaytara biləcəksənmi zamanı?! Fərz edək ki, keçmiş zamanı hədiyyə gətirdin. Bəs ağarmış saçların, solğun bənizin əvəzini ödəyə biləcəksənmi, əziz baba?
Səni qınamıram, zamanın saçlarına örtdüyü qar səni də dondurur. Fəqət, bir şeyi sənə etiraf etməliyəm: bəzi hədiyyələri dəyişik salmısan. Yaşamaq istəyənə ölüm, istəməyənə ömür gətirmisən. Ana olmaq istəyənə həsrət, "azadlıq arzulayana övlad vermisən. Danışa bilməyənlərə dil ərməğan etmisən, ürəkləri dolu olanlara səbir kasası söz vermişdin axı. Onu unutmusansa, lütfən, gözləyəcəklər, onları əliboş qoyma. Dövlətli bəxşişinin qədrini bilmir - 16-cı mərtəbədən daim aşağılara baxır, ürəyi necə dözür... Kasıb ki, sənə əl uzatdı, onların əlləri havada qaldı. Baba, xahiş edirəm səndən hədiyyələrini bölüşdürəsən. Son olaraq bir istəyim də olacaq səndən: haqlıların haqqı əllərindən alınıb, sənin gəlişinə ümid bağlayıblar, sən, bəlkə, onların dadına çatasan...
Salamat qal, can baba, məktubumu sona qədər oxumusansa, gələcəyinə şübhəm yoxdur...
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(05.12.2023)
O qədər sevinc istəyirəm ki…- ŞAXTA BABAYA MƏKTUB
Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Salam, Şaxta baba. Necəsən? Sənə ilk məktub yazanda 7 yaşım var idi. Səndən qırmızı-bəyaz bir paltar istəmişdim, eyni yeni il şənliyindəki qar qızınkına bənzər. Sonrakı illərdə səndən daha çox şokolad, daha çox oyuncaq, daha-daha bir sürü şey istədim. Son məktubumda-təxmini 8-9i il öncə səndən daha böyük və mümkünsüz bir hədiyyə istəmişdim və olmamışdı... Bu səfər, illər sonra yetişmiş biri olduqdan sonra sənə ilk məktubumdur bu. Şaxta baba, öncəliklə səndən o körpə Leylanın xəyalı olan xoşbəxtliyi istəyirəm. Düzdür, o Leyla ilə indikinin xoşbəxtlik anlayışları tamam fərqlidir, amma xoşbəxtlik özü birmənalı bir hissdir. Səndən daha çox oyuncaq yerinə daha gözəl dostluqlar istəyirəm. Keçən il yeni il arzum daha çox uğur qazanmaq idi. Bu il yeni ildən arzum daha çox sevincdir. O qədər sevinc istəyirəm ki, sıradanlaşsın və mən üzüldüyüm anlar üçün darıxım. Səndən istəyim bu il mənə daha çox cəsarət, daha çox güc verməyindir ki, səndən istəməyim mümkünsüz olan hər şeyi özüm əldə edim. Düzdür, bu hisləri mənə necə aşılayacaqsan, bilmirəm, amma bəlkə sən ən azından mənə stimul ola biləcək hədiyyələr göndərsən bu hissləri özüm yarada bilərəm. Nə deyirsən?
Şaxta baba, bir də ki, dünya üçün bir şey istəcəyəcəm səndən. Bu dünyadan bütün təmiz qəlbləri, körpələri al və yeni bir dünyaya apar. Bura artıq tozlanıb. Silah səsləri çoxdur, gecələr yatmaq olmur. Körpələr səni yox, ölümü, əzrayılı gözləyir daha. Bizə gedə biləcək, qapılarında "Kirli qəlblər, nifrət qadağandır!" yazılan bir dünya ver. Qısqanclıq, savaş olmasın orada. Acgözlük olmasın. Hansı ki, dövlətlər də olmasın. Tək bir dünya olsun, hamıya aid. Torpağa görə savaşlar bitər bəlkə. Pul olmasın orada. Hər kəs hər şeyini bölüşsün. Bəlkə də bizim üçün ən xeyrlisi olar əsrlər öncəki həyata dönmək. Tək dərd ac qalmamaq, rahat yataq tapmaq olan dövrlərə. Bizə çətin görsənir, amma sən marallarına tapşırsan, bizi apararlar bəlkə o dünyaya. Hə bir də, heyvanlar üçün də bir diləyim var. Ya onları da yeni dünyaya gətir, ya da apayrı bir dünya yarat. Qoy onların da qarnını doyuranlar olsun. Öncədən təşəkkürlər. Sağlıcaqla qal, əziz Şaxta baba, şaxta can!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(04.12.2023)
“Vətən oğulsuz olmasın”
Bu gün saat 12:00-da Cəfər Cabbarlı adına Respublika Gənclər kitabxanasında ''Vətən oğulsuz olmasın'' kitabının təqdimatı olacaq.
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, ''Vətən oğulsuz olmasın'' kitabı Ulu Öndər Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisinin töhfəsidir.
Məclisin sədri Güllü Eldar Tomarlı portalımıza açıqlamasında söyləyib:
-Kitabın təqdimatı bu gün Bakıdan başlayaraq bölgələrimizdə davam edəcək. Kitaba müsbət rəy almağımız və Azərbaycanın bölgələrində keçirilməsinə icazə verilməsi, şərait yaradılması üçün dövlətimizə təşəkkür edirəm. Təqdimat Bakı, Sabirabad, Bərdə, Ağsu bölgələrində nəzərdə tutulur. Onu da nəzərinizə çatdırım ki, bu kitabın ilk təqdimatı 20 iyul, 2023-cü ildə Naxçıvan Muxtar Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə Naxçıvanda, M.S. Ordubadi adına Naxçıvan MR kitabxanasında keçirilib. Allah davamına yol versin, inşallah.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(05.12.2023)
“Qurunun nə xəbəri var- Yaşı da aldadır səni” - TƏRANƏ DƏMİRİN ŞEİRLƏRİ
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı dünən sizə yola saldığımız payız barədə gözəl lirik peyzaj yaratmış Təranə Dəmirin iki şeirini təqdim etmişdi. Bu günsə şairin insan duyğularından yaratdığı daha iki şeir-portretini təqdim edirik.
ALDADIR SƏNİ
Bu dünyanın sonu bəlli,
Başı da aldadır səni.
Çiçəyi də, çəməni də,
Daşı da aldadır səni.
Özündən baş açmır özü,
Hər yan savaş, hər yan hüzün,
Başına dəysin dolusu ,
Boşu da aldadır səni.
Gələri var, gedəri var,
Ziyanı var, xətəri var,
Qurunun nə xəbəri var-
Yaşı da aldadır səni.
Nəfəsi də borc, sələmdi,
Alıb vermək dərd, ələmdi,
Baharı ayrı aləmdi,
Qışı da aldadır səni.
QOCA
Yol-yol, küçə- küçə sürünən qoca,
Əlin ətəyindən uzun, gedirsən.
Bəlkə neçə-neçə günahlarından,
Bəlkə savabından küsüb gedirsən.
Ləpirin yollardan utanır, bəlkə
Yollar da utanır izindən sənin.
Elə töyşüyürsən, sanki bu dünya
Asılıb bu yorğun dizindən sənin.
Köhnə papağın da başından düşür,
Papaq da yekədi başından, qoca.
Göy üzü qapısın açıb haçandı,
Səni kim alacaq qışından, qoca
Bu şəhər, bu küçə, bu it, bu pişik
Topal yerişindən tanıyır səni.
Bəlkə də yanından keçən cavanlar
Qəlbində o ki var qınayır səni.
Sökük çəkmələrin yorub yolları,
Bezibdi bu şəhər, bu küçə səndən.
Bu daşlar, divarlar, evlər, ağaclar
Şəkil çəkdirirlər gizlicə sənnən.
Daha arzular da yorğun düşüblər,
Əlindən tutmağa gücü qalmayıb.
Şəhərin başına dolanıb ömrün,
Daha aldanmağa küçə qalmayıb.
Özün də bilmirsən nə istəyirsən,
Hayana sürüyür ürəyin səni?
Sağından, solundan gözəllər keçir,
Vurur saçlarının küləyi səni.
Şəhərin səs-küylü küçələrində
Küləklə, yağışla sevişən qoca.
Çəlik ayaqların sözünə baxmır,
Alçaqda, çökəkdə sürüşən qoca.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(05.12.2023)
POETİK QİRAƏTdə Əlizadə Nurinin “Allah, bu nə oynamaqdı” şeiri
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Poetik qiraət rubrikasında bu gün sizlərlə şair Əlizadə Nuri görüşür.
Aşığa bax, gözü göynən,
Barmağı saznan oynayır.
Üstünü çırpan bir uşaq,
Oturub toznan oynayır...
Bu zəhərdi, ya eşq camı?
Çıx qarşıla o edamı...
Boğulmaqdan qorxur hamı-
Hamı dayaznan oynayır...
Ömürdü bu, ya səfərdi?
Darıxdım ki... çağır dərdi.
O nəğmə nə bəxtəvərdi-
Bir gözəl qıznan oynayır...
Bu yol bitdi... dayan, adam,
Sənin deyil o yan, adam.
Dünyayla oynayan adam,
Elə bil köznən oynayır...
Hanı ölüm-hara haqdı?
Mən axsağam, yol axsaqdı?
Allah, bu nə oynamaqdı-
Göz yaşı göznən oynayır?!..
Ədəbiyyat və incəsənət”
(05.12.2023)
POEZİYAMIZIN QIZIL FONDUNDAN: - Nüsrət Kəsəmənlii, “Bənövşə bəndə düşdü”
Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Rubrikamızda Azərbaycan poeziyasının ən çox səs salmış, ən çox oxunan və əzbərlənən şeirlərini təqdim etməkdəyik. Unudulmaz sevgi şairimiz Nüsrət Kəsəmənlinin “Bənövşə bəndə düşdü” şeirinin növbəsidir.
Evcik-evcik oynadıq,
Evciyimiz ev oldu.
Sonra evlərdən xəlvət
Sevgimiz də doğuldu.
Ömürdən keçib getdi
O illərin axarı.
Mən qaldım ilk baharda,
Neyləyim tez yetişir
Qızların son baharı...
Bir gün,
Bənövşə bəndə düşdü,
Bu xəbər kəndə düşdü.
Mənimlə var olan qız
Özgə kəməndə düşdü...
Toy səsi, mağar səsi,
Qəlblərin titrəməsi,
Yeniyetmə oğlanın
Yıxılıb çəmən üstə
Var səslə hönkürməsi...
Sonra da bir bayatı:
- Su gələ gölə bir də,
Dərdimi bölə bir də
Payız köçən bənövşə
Yaz ola gələ bir də.
Bu qış o gülə dəydi,
Hicran o günə dəydi.
Bu ağac çiçək açmaz
Balta kökünə dəydi.
Bu yaz o yazdan deyil,
Soyuq ayazdan deyil,
Təzə məktub almışam
Ancaq o qızdan deyil.
Gün təzə,
Ömür təzə, gün təzə.
Təzə bahar gəlibdir
Gətirdiyi gül təzə.
Bu da belə bahardı,
O da belə baxardı.
Hicran məni boğurdu
Bu qız gəlib çıxardı.
Dağlar çən geyir indi,
Kimsə qəm yeyir indi.
Yıxılıb çəmən üstə
Bayatı deyir indi:
- Bənövşə bəndə düşdü,
Bu səda kəndə düşdü,
Mənimlə var olan qız
Özgə kəməndə düşdü.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(05.12.2023)
Qərbi Azərbaycana Qayıdış Konsepsiyası daim təbliğ olunmalıdır - AKTUAL
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı sabahımızın trendinə çevriləcək azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycana Qayıdış Konsepsiyasını gündəmdə saxlamağı çox vacib sayır və konsepsiyanı təqdim edir.
Düşünürük ki, onu hər bir kəs oxumağa borcludur.
İndiki Ermənistan ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların təhlükəsiz və ləyaqətli şəkildə, sülh yolu ilə geriyə qayıtmasının təmin edilməsi barədə konsepsiya – Qayıdış Konsepsiyası
Giriş
1989-cu ildə “Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyəti” kimi təsis edilmiş, 2022-ci ildə “Qərbi Azərbaycan İcması” adını almış təşkilat (İcma) indiki Ermənistan ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların hüquqlarının müdafiəsi ilə məşğuldur.
Bu Konsepsiya indiki Ermənistan ərazisindən zorla çıxarılmış azərbaycanlıların geriyə qayıtması üçün İcmanın həyata keçirəcəyi fəaliyyətin məqsədləri, prinsipləri, hazırlıq və icra tədbirləri üçün ümumi çərçivəni müəyyən edir. Konsepsiya beynəlxalq hüquqa, aidiyyəti dövlətdaxili hüquqa, tarixi faktlara əsaslanır, ədalətin və sülhün bərqərar olunmasına xidmət edir.
Problemin təsviri
Azərbaycan xalqı ötən iki əsr ərzində silahlı münaqişələr, işğal, etnik təmizləmə, zorla köçürmə və soyqırımılarından böyük əziyyət çəkmişdir. Azərbaycanlıların vaxtilə mütləq əksəriyyət təşkil etdiyi indiki Ermənistan ərazisindən tamamilə qovulması 1991-ci ildə başa çatmışdır. Aparılmış etnik təmizləmə nəticəsində indi həmin ərazidə müstəsna olaraq ermənilər yaşayır.
Azərbaycanlılara qarşı törədilmiş etnik təmizləmə əksər hallarda dövlət orqanlarının sistemli fəaliyyəti ilə zorakılıq, soyqırımı, kütləvi qətliam və insanlıq əleyhinə digər cinayətlər və insan hüquqlarının kobud pozulması yolu ilə həyata keçirilib. Bu proses 1905-1906, 1918-1921, 1948-1953 və 1987-1991-ci illərdə xüsusilə şiddətli və amansız olub. Bu aktların, o cümlədən 1918-21-ci illərdə “Ermənistan respublikası”, “Dağlıq Ermənistan respublikası” adlanan qurumların, Sovet İttifaqının, ələlxüsus, Zəngəzur daxil olmaqla azərbaycanlıların üstünlük təşkil etdiyi bir çox bölgələri Ermənistana vermiş və yüz min azərbaycanlının Ermənistandan deportasiyası barədə irqçi qərara imza atmış SSRİ-nin bədnam rəhbəri İosif Stalinin və Ermənistan SSR-nin 1987-91-ci illərdə törətdiyi əməllərin nəticələri hələ də qalmaqdadır.
Ermənistan adlanan ərazidə azərbaycanlılara məxsus olan tarixi və mədəni irs, o cümlədən məscidlər və qəbirstanlıqlar kütləvi şəkildə dağıdılıb, yer adları dəyişdirilib, azərbaycanlılara qarşı sistematik xarakterli irqi ayrı-seçkilik həyata keçirilib. Azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmədə və digər cinayətlərdə iştirak etmiş şəxslər və onların əməlləri Ermənistanda dövlət səviyyəsində şöhrətləndirilir.
Presedenti olmayan bu haqsızlıq Ermənistanın hakim dairələrində cəzasızlıq hissi yaratmış və onları Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq aləmdə tanınmış ərazilərinə qarşı iddialara, güc tətbiqinə, hərbi işğala, əlavə kütləvi miqyaslı etnik təmizləməyə və insanlıq əleyhinə digər cinayətlərə həvəsləndirib.
Azərbaycan Respublikasının Ermənistanın hərbi hücumu və işğalına qarşı 2020-ci ildə apardığı özünümüdafiə əməliyyatının qələbə ilə başa çatması ədalətin bərpa olunması istiqamətində mühüm addım olub və iki ölkə arasında sülh imkanlarını artırıb. Digər tərəfdən, indiki Ermənistan ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların öz evlərinə qayıda bilməməsi, bu ölkədə mono-etnik dövlətçilik, etnik təmizləmə və sistematik irqi ayrı-seçkilik vəziyyətinin davam etməsi böyük ədalətsizlikdir və bu, davamlı sülhün bərqərar olunmasına böyük əngəl törədir.
Hədəf, məqsədlər və yanaşma
İcma ötən iki əsr ərzində Qərbi azərbaycanlılara qarşı törədilmiş ədalətsizliyi qəbul etmir və bu ədalətsizliyin nəticələrini rədd edir. İcma Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsində, Mülki və Siyasi Hüquqlar üzrə Beynəlxalq Paktda, Qaçqınların Statusuna dair Konvensiyada və digər mühüm beynəlxalq aktlarda təsbit olunmuş geriyə qayıtmaq hüququna əsaslanmaqla indiki Ermənistan ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların öz yurdlarına qayıtmalarına şərait yaradılmasını və oraya qayıtdıqdan sonra onların fərdi və kollektiv hüquqlarının təmin edilməsini özünün əsas hədəfi kimi bəyan edir. Konsepsiya ilə həyata keçiriləcək fəaliyyətin əsas məqsəd və prinsipləri aşağıdakılardır:
* İndiki Ermənistan ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların könüllü şəkildə, təhlükəsiz şəraitdə və ləyaqətlə öz yurdlarına qayıda bilmələri üçün müvafiq verifikasiya və zəmanət mexanizmi olan və hüquqi baxımdan məcburi olan beynəlxalq razılaşmanın əldə edilməsi;
* Geriyə qayıtma prosesinin müvafiq təhlükəsizlik, humanitar, sosial-iqtisadi yardım proqramları ilə təminat altına alınması;
* Geriyə qayıtmış əhalinin yenidən qovulmasına, onlara qarşı hər hansı ayrı-seçkilik həyata keçirilməsinə və zərər vurulmasına imkan verməmək üçün beynəlxalq monitorinq, hesabatlıq, təhlükəsizlik, müdaxilə və digər zəruri fəaliyyətin bərqərar edilməsi;
* Beynəlxalq nəzarət altında yenidənqurma və barışıq tədbirlərinin həyata keçirilməsi yolu ilə, geriyə qayıtmış insanların davamlı reabilitasiya və re-inteqrasiyasının təmin edilməsi.
Qərbi azərbaycanlıların onilliklər ərzində legitim nümayəndəsi kimi İcma qayıdış prosesində fəal rol oynayacaq, maraqlı tərəf kimi aidiyyəti dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar ilə dialoq və əməkdaşlıq aparmaq və onlar tərəfindən legitim tərəf müqabili kimi tanınmaq üçün səy göstərəcək.
Qərbi azərbaycanlıların onlara uzun müddət ərzində qayğı göstərmiş Azərbaycan ilə xüsusi bağları nəzərə alınmalı və öz yurdlarına qayıtdıqdan sonra onların Azərbaycan Respublikası ilə maneəsiz əlaqəsinə imkan yaradılmalıdır.
Qayıdış prosesi Qərbi azərbaycanlıların qovulmadan əvvəlki məskunlaşma konfiqurasiyasını bərpa etməlidir. Qovulmuş azərbaycanlıların qayıdış zamanı müxtəlif bəhanə və hüquqi fəndlərlə pərakəndə səpələnməsi cəhdləri irqçiliyin bir forması və re-inteqrasiyaya maneə olan zərərli yanaşma kimi rədd ediləcək. Bu prinsipdən yayınma ancaq aidiyyəti şəxslərin sərbəst iradəsi və razılığı əsasında baş verə bilər.
Qovulmuş şəxsin geriyə qayıtmaq barədə qərarı könüllü olmalı və onun bu qərarı verə bilməsi üçün ona hüquqları və imkanlar barədə tam məlumat verilməlidir. Müvafiq hüququ olan şəxsin geriyə qayıtmaq qərarını ancaq ləyaqətli və təhlükəsiz şəkildə evinə dönməyin mümkün olmasını, o cümlədən, qayıdış prosesi zamanı və qayıtdıqdan sonra həyatını qura bilməsi üçün müvafiq zəmanət və yetərli həcmdə resurs ayrılacağını, tarixi vətənində fərdi və kollektiv hüquqlarının təmin ediləcəyini yəqin etdikdən sonra verə biləcəyi nəzərə alınmalıdır.
Qayıdış prosesi zamanı qadınlar, uşaqlar və sosial baxımdan həssas əhali qrupuna aid edilən şəxslərin maraqları əsas prioritet kimi nəzərə alınacaq, “Qadınlar, sülh və təhlükəsizlik” yanaşması daxil olmaqla bu sahədə beynəlxalq aləmdə qəbul olunan mütərəqqi konsepsiya və standartlar qayıdış prosesində aparıcı yer tutacaq.
İcma ötən iki əsr ərzində erməni və Azərbaycan xalqları arasında dərin nifaq olduğunu və Ermənistanın beynəlxalq hüquqa zidd hərəkətləri nəticəsində hal-hazırda əhəmiyyətli sayda insanın təhlükəsizlik problemlərindən əziyyət çəkdiyini anlayır və yaranmış bütün siyasi, təhlükəsizlik, hüquqi, sosial və humanitar problemlərə görə məsuliyyətin Ermənistanın üzərinə düşdüyünü hesab edir. İcma təhlükəsizlik problemlərinin sülh yolu ilə tənzimləməsi zamanı humanitar təcililiyi obyektiv kriteriya kimi qəbul etməklə bərabər, davamlı sülhün bərqərar edilməsində ədalətsizliyin və hüquq pozuntusunun baxılmamış qalma müddətini beynəlxalq diqqətin yetirilməsi üçün əsas kriteriya hesab edir.
Belə ki, hüquq pozuntusu və ədalətsizlik nə qədər öz həllini tapmamış qalırsa, bir o qədər cəzasızlıq hissi güclü olur və daha böyük ədalətsizlik törəyir. Bu, öz növbəsində fait accompli və bir ədalətsizliyi daha böyük ədalətsizlik törətməklə unutdurmaq kimi qeyri-insani, zərərli və təhlükəli taktikaları təşviq edir. Bu baxımdan İcma hesab edir ki, böyük haqsızlığa məruz qalmış Qərbi azərbaycanlıların hüquqlarının bərpası məsələsi regional təhlükəsizliyin və Ermənistan ilə Azərbaycan arasında münasibətlərin bərpa olunması kontekstində ən ilk sırada baxılmalı olan vəzifədir.
Planlama və icranın əsas mövzuları
İcma geriyə qayıtma hüququnun beynəlxalq hüququn və insan hüquqlarının ali prinsipi olmasından çıxış etməklə bərabər, bu prosesin asan olmayacağını nəzərə alır. İcma geriyə qayıtma hüququnun reallaşmasına əsas maneənin Ermənistanın müqaviməti olacağını gözləyir. Bundan əlavə, qayıtma prosesi əhəmiyyətli ölçüdə hüquqi məsələlərin həllini, təhlükəsizlik komponentini və böyük miqdarda resurs əldə edilməsini ehtiva edir. Bütün bu vəzifələrin həlli Azərbaycan və Ermənistan ilə yanaşı, geniş beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyinin əldə edilməsini tələb edir.
İcma repatriasiya prosesinin bütün mərhələlərində mərkəzi rol alacaq və repatriasiya başa çatdıqdan sonra da öz fəaliyyətini davam etdirəcək.
Konseptual olaraq, qayıdışın əsas mövzularına dair İcmanın mövqeyi aşağıdakı kimidir.
Beynəlxalq hüquqi çərçivə və zəmanət
İndiki Ermənistan ərazisindən azərbaycanlıların qovulması məsələsini presedentsiz ədalətsizlik kimi beynəlxalq ictimaiyyətin gündəliyinə gətirmək, bu vəziyyətin davam etməsinin beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə təhdid kimi qəbul etdirməyə nail olmaq və davamlı sülh və ədalətin bərqərar olması üçün azərbaycanlıların geriyə qayıtma hüququnu təmin edən, hüquqi baxımdan məcburi olan, müvafiq verfikasiya və zəmanət mexanizmini ehtiva edən qərar və razılaşmaların əldə edilməsi ilk vəzifədir. Bu məqsədlə, İcma Qərbi Azərbaycandan qovulmuş azərbaycanlıların öz vətənlərinə qayıtmasına şərait yaratmağın Ermənistanın öhdəliyi kimi Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsində də təsbit olunmasına çalışacaq.
Qayıdışın beynəlxalq hüquqi çərçivəsinin formalaşdırılması üçün İcma Azərbaycan Respublikası hökuməti, Ermənistan Respublikası hökuməti, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü olan dövlətlər, region ölkələri və digər aidiyyəti dövlətlər və təşkilatlar ilə təmaslara başlayacaq.
İcmanın üzvlərinin müəyyən edilməsi və siyahıyaalınması
İndiki Ermənistan ərazisindən qovulmuş bütün azərbaycanlılar və onların törəmələrinin öz vətənlərinə qayıtmaq hüququ var. İcma Azərbaycan Respublikasının və Qərbi azərbaycanlıların məskunlaşdığı digər dövlətlərin əhali reyestri xidmətlərinin yardımından istifadə edərək və müvafiq beynəlxalq metodologiya əsasında İcma üzvlərinin siyahıyaalınmasını həyata keçirəcək. Bu cür siyahıyaalınmada effektiv vasitələrdən birinin aidiyyəti şəxslərin özünü təqdim etməsi olduğunu nəzərə alaraq, onları bu addıma təşviq etmək üçün vətənindən qovulmanın ciddi hüquq pozuntusu olması barədə geniş informasiya kampaniyası aparılacaq və təhlükəsiz və ləyaqətlə geri qayıtmaq yanaşmasının mahiyyəti geniş ictimaiyyətə izah ediləcəkdir.
Qayıdış planının hazırlanması
İcma qayıdış prosesinin nizamlı və effektiv şəkildə həyata keçirmək məqsədilə müvafiq beynəlxalq icraçı tərəfdaş tapmaq üçün səy göstərəcək. Bu tərəfdaşın BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının olmasına üstünlük veriləcək. İcma beynəlxalq icraçı tərəfdaş ilə birlikdə, tətbiq oluna bilən beynəlxalq standartlar əsasında, Azərbaycan hökuməti və Ermənistan hökuməti ilə təmaslar şəraitində qayıdışın detallı planını hazırlayacaq. Qayıdış planı tələb olunan addım və resurslar, dəqiq zaman çərçivəsi göstərilməklə prosesin mərhələlərini və istiqamətlərini təsvir etməlidir.
Ermənistanın hüquqi çərçivəsinə münasibət
Qərbi azərbaycanlılar “Ermənistan Respublikası” adlanan siyasi-hüquqi vahidin effektiv nəzarət etdiyi ərazidən zorla qovulduqları üçün bu dövlətin təşəkkül tapmasında, onun konstitusion çərçivəsinin və milli və hüquqi xarakterinin formalaşması prosesində iştirak imkanından məhrum ediliblər.
İcma Ermənistan Respublikasının Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) üzvü olduğunu, digər dövlətlərin əksəriyyəti tərəfindən tanındığından agahdır və Ermənistan Respublikasını siyasi-hüquqi reallıq kimi görür. Ermənistanın BMT-nin Nizamnaməsi daxil olmaqla müvafiq beynəlxalq hüquqi sənədlərə qoşulmuş olması bu ölkənin üzərinə onun ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların sülh yolu ilə öz evlərinə təhlükəsiz və ləyaqətlə qayıtmasına şərait yaratmaq daxil olmaqla onların hüquqlarının bərpası və qorunması sahəsində konkret öhdəliklər qoyur. İcma Qərbi azərbaycanlıların Ermənistanın hüquqi sistemi ilə və onun çərçivəsində fərdi və kollektiv qisimdə mümkün fəaliyyətini praktiki məsələ kimi görür, bunu ölkənin ərazisində azərbaycanlılara qarşı törədilmiş hər hansı ədalətsizliyi və hüquqa zidd hərəkəti qəbul etmək, qanuni maraqlarından imtina etmək mənasında təfsir və qəbul edilməsini rədd edir.
Ermənistan Respublikası özünün milli hüquqi çərçivəsini azərbaycanlı icmasına əlçatan etməli, azərbaycanlıların bərabər hüquqlarını təmin etməli, onların ana dillərində təhsil almasına, qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanlarında Azərbaycan dilindən istifadəsinə imkan yaratmalı və azərbaycanlıların hüquqlarının qorunmasını tam təmin etmək məqsədilə özünün qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi üçün müvafiq beynəlxalq qurumların hüquqi məsləhət, monitorinq və nəzarət mexanizmi çərçivəsində İcma ilə konstruktiv dialoqa başlamalıdır.
İstənilən halda, Qərbi Azərbaycandan qovulmuş azərbaycanlılar öz vətənlərində yaşamaq hüququna malikdirlər, bu hüquq əzəlidir, toxunulmazdır, mütləqdir və həlledici faktordur. Şəxsiyyəti, mülkiyyət hüququnu və digər hüquqları təsdiq edən sənədlərin Ermənistan tərəfindən təqdim edilməsi bu hüququ yaratmır, verilməməsi bu hüququ aradan qaldırmır. Belə sənədlərin verilməsi sadəcə formal-texniki məsələ olmaqla hazırda sözügedən ərazilərə nəzarət edən Ermənistan Respublikasının qeyd-şərtsiz yerinə yetirməli olduğu bir öhdəlikdir.
Təhlükəsizliyin təmin olunması
Ermənistan hökumətinin azərbaycanlı əhaliyə qarşı etnik əsaslarla genişmiqyaslı və sistematik zorakılıq törətmiş olması səbəbindən İcma təhlükəsizlik məsələlərində bu dövlətə etibar etmir və ona görə də müvafiq mandatla və Qərbi azərbaycanlıların etimad göstərdiyi ölkələrin qüvvələrindən ibarət beynəlxalq təhlükəsizlik missiyasının qayıdış olacaq ərazilərə yerləşdirilməsini zəruri hesab edir.
Beynəlxalq missiyanın səlahiyyəti və imkanları təhlükəsizlik vəziyyətindən asılı olacaq. Təhdidlərin qiymətləndirilməsinin müvafiq informasiya toplama və təhlil imkanları tələb etməsini, İcmada bu imkanların olmadığını nəzərə alaraq, İcma bu məsələdə Azərbaycan Respublikası hökumətinin yardımına ümid edir. İcma bu məsələdə Azərbaycan hökumətinin təqdim edə biləcəyi təhdidlərin qiymətləndirilməsini əsas götürəcək.
Missiya qayıdışdan əvvəl yerləşdirilməli, müvafiq əraziləri nəzarətə götürməli, mülki-hərbi əlaqə, polis və mülki idarəetmə səlahiyyətinə malik olmalı, İcmanın zəruri hesab etdiyi müddətdə fəaliyyət göstərməlidir.
İcma beynəlxalq təhlükəsizlik missiyasının mandatının formalaşdırılması və idarə edilməsi üzrə formatda maraqlı tərəf kimi təmsil olunmalıdır.
Hüquq-mühafizə və ədliyyə məsələlərində adekvat iştirakın zəruri şərt olduğunu nəzərə alaraq, azərbaycanlıların yerli təhlükəsizlik qüvvələrini formalaşdırmasına və məhkəmələrdə müvafiq rol almasına şərait yaradılmalıdır.
Mülkiyyət məsələləri
Azərbaycanlılara qarşı törədilmiş bütün hüquq pozuntuları kimi mülkiyyət hüququnun pozulmasının nəticələrinin aradan qaldırılmasına görə də Ermənistan hökuməti məsuliyyət daşıyır. Ermənistan hökuməti azərbaycanlılara məxsus mülkiyyətin və icma torpaqlarının qaytarılmasını təmin etməli, mülkiyyətə vurulmuş zərərə və mülkiyyətdən istifadənin qarşısının alınmasına görə yaranmış itkilərə görə kompensasiya ödəməlidir. Ermənistan hökuməti azərbaycanlıların mülkiyyət hüquqlarının bərpasından irəli gələn bütün xərcləri ödəməli və digər lazımi tədbirləri görməlidir.
Re-inteqrasiya və reabilitasiya
Repatriasiya etmiş azərbaycanlılar qayıtdıqdan sonra ilk dövrlər humanitar yardıma, sonra uzunmüddətli sosial və iqtisadi inkişaf üçün re-inteqrasiya və reabilitasiya proqramına və yardımlara ehtiyac duyacaqlar. İcma bu sahədə müvafiq proqram həyata keçirmək üçün beynəlxalq qurumlar və donorların əsas tərəf müqabili olmaqda qərarlıdır.
Re-inteqrasiya və reabilitasiya tədbirlərinin uğurunun təmin edilməsində yaşayış məskənləri daxilində sosial bağlar və dinamika vacib əhəmiyyət kəsb edir. Təcrübə göstərdiyi kimi, qovulmadan əvvəlki məskunlaşma konfiqurasiyasının qorunub saxlanması sosial bağların bərpasını və beləliklə re-inteqrasiya və reabilitasiyanı asanlaşdırır. Bu baxımdan, qovulmadan əvvəlki məskunlaşma konfiqurasiyasının qorunub saxlanması insan hüquqlarının bir tələbi olmaqla bərabər re-inteqrasiya və reabilitasiyanın uğuru üçün zəruri şərtdir.
Mədəni irsin bərpası və qorunması
İcma BMT-nin ixtisaslaşmış qurumlarının iştirakı ilə Ermənistan ərazisində azərbaycanlılara məxsus mədəni irsin vəziyyətinin dəyərləndirilməsinə, o cümlədən, zərər vurulmuş və yer üzündən silinmiş mədəni irs nümunələrinin siyahısının hazırlanmasına və Ermənistan hökumətinin onları bərpa etmək və qorumaq öhdəliyini icra etməsinə nail olmaq üçün səy göstərəcək.
Etnik icmalararası barışıq
Qərbi azərbaycanlılara qarşı böyük haqsızlıq törədilib. Bu haqsızlıq etnik təmizləmə ilə məhdudlaşmır. Qərbi azərbaycanlıların evlərinə başqa yerdən insanlar köçürülüb. Bu ağrılı keçmişi tarixi yaddaşında saxlamaqla bərabər İcma qəbul edir ki, sülh və inkişafın təmin edilməsinin yolu barışıqdan keçir. Qərbi azərbaycanlılar onların vətəninə başqa ölkələrdən köçürülmüş ermənilərlə dinc və yanaşı yaşamağa hazırdır. İcma barışığa nail olmağın uzun müddət tələb edəcəyini və mürəkkəb olacağını gözləyir. İcma insan hüquqlarına hörməti, hüququn aliliyini və ikili standartların aradan qaldırılmasını barışın əldə edilməsi üçün ən mühüm vasitələr kimi görür. Bu baxımdan, İcma Ermənistanın azərbaycanlılara qarşı nifrət və ayrıseçkiliyi aşılayan siyasət və praktikasını dayandırmasına, azərbaycanlılara qarşı cinayət törətmiş şəxsləri ədalət məhkəməsinə təslim etməsinə, onları şöhrətləndirməyə dərhal son verməsinə, o cümlədən, azərbaycanlılara qarşı cinayətlərdə iştirak etmiş hərbi və siyasi xadimlərə, terrorçulara qoyulmuş abidələri sökməsinə və aparılmış yer adları dəyişliklərini ləğv etməsinə nail olmaq üçün səylər göstərəcək.
İcmanın uzunmüddətli fəaliyyəti
İcma hesab edir ki, onun missiyası təkcə qayıdış məsələsi ilə məhdudlaşmır. İcma əhali öz vətəninə qayıtdıqdan sonra da təşkilat kimi öz fəaliyyətini, o cümlədən orada yaşayacaq azərbaycanlıların maraqları, hüquqları, inkişafı və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrə mütəşəkkil səylərini, bu məqsədlə, Azərbaycan Respublikası, xarici dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar, eləcə də Ermənistan hökuməti ilə və Ermənistan ictimaiyyəti ilə dialoq və qarşılıqlı fəaliyyətini davam etdirmək niyyətindədir.
Yekun müddəalar
İcma bu konsepsiyanın yerinə yetirilməsində fəallıq və sahiblik göstərəcək, bu məqsədlə qanuni çərçivədə resursların əldə edilməsi üçün səylər göstərəcək. İcma vəziyyətin mümkün dəyişməsindən asılı olaraq, konsepsiyaya dəyişiklik edə bilər.
Şəkildə: 1988-ci il. Azərbaycanlılar Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycan torpaqlarından deportasiya edilirlər.
Foto: amerikanınsesi.org
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(05.12.2023)
