Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan sadə olduğu qədər də mürəkkəb varlıqdır. Necə deyərlər, onun haqqında yazmaq, olduğu kimi tanıtmağı bacarmaq adamdan səriştə və məharət tələb edir. Xüsusən də elm camiyyəsinə məxsus olan adamları tərənnüm etmək olduqca çətindir. Bəli, haqqında söhbət açmaq istədiyim şəxs də elm adamıdır. Parlaq zəkası, savadı və mükəmməl araşdırmaları ilə tanınır. Təmsil olunduğu mühitdə həm ideyaları, həm də görünüşü ilə diqqət çəkməyi bacarır. Fikirlərində çox sabitdir. Bacarığına, biliyinə arxayın olduğu üçün gündəlik çətinliklər onu maraqlandırmır. Yalnız bəşəriyyətə fayda vermək uğrunda mübarizə aparır. Yerində saymağı xoşlamır, daim müasir dövrlə ayaqlaşmağa can atır. Yeniliklərə həmişə açıqdır. Azadlığa olan həvəsi isə, onu məhdudlşdırılmaqdan uzaq saxlayır...

1954-cü ildə Ağcabədi rayonunun Qiyaməddinli kəndində anadan olub. Uşaqlıq illərində qoyun-quzu da otarıb, ot da çalıb, su da daşıyıb. Orta təhsilini başa vurduqdan sonra Bakıya üz tutub. Azərbaycan Dövlət Univeristetinə qəbul olunub və 1982-ci ildə oranı bitirərək, ali təhsilə yiyələnib. Sonra müsabiqə yolu ilə Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutuna daxil olub. Baş laborantlıqdan baş elmi işçi, şöbə müdiri vəzifələrinədək yüksələ bilib. Bir müddət "Folklor Sarayı" Elmi-Mədəni Mərkəzinin direktoru, Elmi nəşrlər bölməsinin və Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin müdiri vəzifələrində işləyib. 2018-ci ildən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası Humanitar, İctimai elmlər və Sənətşünaslıq, 2020-ci ildən isə Akkreditasiya şöbəsinin müdiri, AAK Kollegiyasının üzvüdür. 

Onun elmi fəaliyyətinin əsas istiqamətini cabbarlışünaslıq təşkil edir. O, Cəfər Cabbarlının kitablarına salınmamış 6 pyesini, 4 hekayəsini, 30-dək lirik və satirik şeirini, 60 ədəbi-tənqidi məqaləsini toplayaraq, ilk dəfə ərəb qrafikasından transliterasiya və tərtib edib. Ön söz, qeydlər və şərhlər yazaraq "Ədirnə fəthi" adı ilə 1996-cı ildə "Elm" nəşriyyatında çap etdirib. 

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamı ilə nəşr olunan C.Cabbarlının dörd cildlik "Əsərləri"nin də tərtibi, ön sözü və şərhləri ona məxsusdur. O, bu nəşrə "Bədii həqiqətlər ustası" sərlövhəli, yeni faktlar əsasında 39 səhifəlik ətraflı giriş yazıb və sovet senzurasının yersiz redaktələrinə məruz qalmış əsərləri müəllif əlyazmaları əsasında bərpa edib. Təhsil Nazirliyinin qərarı ilə "Azərbaycan ədəbiyyatı" seriyasından buraxılan Cəfər Cabbarlının "Seçilmiş əsərləri"ni də o, ərsəyə gətirib. Son illər böyük ədibin həyat və yaradıcılığının naməlum məqamlarından bəhs edən sanballı məqalələri ilə mətbuatda və elmi məcmuələrdə mütəmadi çap olunur. "Molla Nəsrəddin" Ensiklopediyası"na onun 33 məqaləsi daxil edilib. Ona yaxın elmi əsərin, iyirmiyə yaxın kitabın müəllifidir. Hazırda AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda çalışır....

Həmyerlisi, sabiq Xarici İşlər naziri Vilayət Quliyev onun haqqında yazır: “Cəfər Cabbarlı haqqındakı ilk məqaləsini 1985-ci ildə çap etdirəndə otuz bir yaşı vardı. O, böyük müasirinin avtoriteti qarşısında qorxub geri çəkilmədi. Hətta eyni mövzuda doktorluq dissertasiyası yazmaq cəsarətini də göstərdi. Bir şərtlə ki, Cabbarlı yaradıcılığını, dövrünü və mühitini sadəcə təsvir və təhlil yox, dərindən tədqiq edib araşdırmaq yolunu tutdu. Ədibin arxivini, dövrü mətbuatı, həmkar və müasirlərini diqqətlə öyrəndi. Qadağa altındakı sənəd və materialları üzə çıxardı. Ailəsi və yaxınları ilə sıx əlaqə yaratdı. Nəticədə çox da uzaq keçmişdə yaşamayan dramaturqun xeyli sayda naməlum əsərini, tənqidi məqaləsini aşkara çıxardı, ərəb əlifbasından transliterasiya edib çapa hazırladı. Böyük zəhmət bahasına başa gələn bu iş təkcə Cabbarlının ədəbi-bədii irsində və ictimai-siyasi fəaliyyətindəki "ağ ləkələrin" aradan qaldırılması deyildi, həm də XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı xəzinəsinə qiymətli töhfə idi. Yeni əsərlərinin aşkara çıxarılıb nəşr edilməsi Cabbarlını dramaturq, şair, nasir, tənqidçi, siyasi xadim, milli mücahid kimi yeni baxış bucağından görməyə imkan yaratdı.

Onun yaradıcılığındakı ikinci mühüm xətt Azərbaycan Cümhuriyyətinin ədəbi-mədəni siyasəti, daha geniş mənada istiqlal ədəbiyyatıdır. Tarixçilər inciməsinlər, milli dövlətimiz - Cümhuriyyətlə bağlı ilk elmi araşdırmalar məhz Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda başlayıb. 1990-cı ilin mayında EA-nın digər profil institutlarının iştirakı ilə "Azərbaycan Demokratik Respublikası: tarix, siyasət, mədəniyyət" adlı ümumrespublika konfransı keçirdik. Növbəti il isə həmin konfransın materialları mənim tərtib və redaktəmlə kitab şəklində "Azərnəşr"də çap olundu. Elə həmin dövrdən başlayaraq istiqlal irsimizin bütün yönləri ilə ilk fəal tədqiqatçı və təbliğatçılarından birinin o, olduğunu desəm, mübaliğəyə yol vermiş olmaram. 1990-cı ildə o, M.Ə.Rəsulzadənin məşhur "Azərbaycan Cümhuriyyəti" kitabını (1923-cü il İstanbul nəşri əsasında) hazırlayıb nəşr etdirdi. Bu, milli dövlət ideoloqunun 1920-ci ildən sonra tarixi Vətənində işıq üzü görən ilk əsəri idi. İki il sonra başqa bir Cümhuriyyət xadiminin - xarici işlər nazirinin müavini, İranda ilk səfirimiz Adil xan Ziyadxanın "Azərbaycan" kitabını çapa hazırladı. Həmin kitab 1992-ci ildə mənim "Yoxdan bayraq yaradanlardan biri" adlı geniş müqəddiməmlə nəşr olundu və tezliklə biblioqrafik nadirəyə çevrildi.”

Onun da həyatda öz prinsipləri var- ətrafında yalnız ağıllı, savadlı, təfəkkürlü insanlar olmalıdır. Dediklərini başa düşməyən və ya həyatda məqsədi olmayan insanlardan həmişə uzaq gəzib. Poeziyanı çox sevir. Parlaq istedada, kamil yaradıcılığa qiymət verməyi bacarır. Duyumu, hissləri mükəmməldir. Bir yaxşı misradan kövrələ bilir...

Deyir ki:- “Bədii sözün ülviyyəti, səmimiyyəti, lətafəti, isməti mənim fikrimcə, ədəbi növlərdən ən çox poeziyada özünü qabarıq büruzə verir. Poetik nümunələr polifonikliyi - musiqili təbiəti, yığcam biçimi, lakonikliyi, oynaqlığı, axıcılığı, çevikliyi, ovqatı kökləmək məziyyəti, kütləvilik brendi ilə seçilir. Həyatda seçdiyin elm, sənət, peşə sahəsindən asılı olmayaraq gənclik illərində hər kəs daha çox şeir oxuyur və ya yazır. Yaradıcılığa şeirlə başlayan şəxslərin bir qismi sonralar şair ola bilməsələr də, ədəbiyyatsevərlər arasında yüksək zövqə, geniş erudisiyaya malik mütəxəssis, düşüncə adamı kimi tanınırlar. İnsanların söz ehtiyatının zənginləşməsində, nitqin rəvanlığında, cilalanmasında, mənəvi dəyərlərin, milli tarixi zəfərlərin tanıdılmasında, təbliğində, dünyagörüşün və həyata baxışın formalaşmasında, vətənə, təbiətə, Tanrıya sevgi, məhəbbət hissinin ovxarlanmasında poeziyanın təsir imkanları, ecazkar qüdrəti danılmazdır...”

Gözəl xasiyyəti var, ünsiyyət qurmağı, diqqət göstərməyi xoşlayır. Uzun illər ayrı düşsə də canı qədər sevdiyi Qarabağa çox bağlıdır. O gün zarafat edərək söyləyir ki: “Müşahidələrimə əsasən “dayna” kəlməsi yalnız ağdamlıların leksikonunda yaşayırdı: ən azı kütləvi köçkün həyatına qədər. Sonralar ünsiyyətdə olduğum ağdamlıların ləhcəsində elə bil bu söz qəhətə çıxdı. Hətta şair dostum, əmək fəaliyyətinə ilk dəfə bizim Qiyaməddinli kəndində başalayan Nazim Muğanlının poeziyasında da, tütyəyə çevrilmiş bu kəlməyə rast gələ bilmədim. Görəsən Ağdama qayıtmağa hazırlaşan ağdamlılar necə, bu kəlmə üçün qəribsəyiblərmi?!. 

Babalardan yadigar qalan kəlmələrimiz – işğaldan azad edilmiş torpaqlarımız qədər hər birimiz üçün əzizdir. Ululardan bizə gəlib çatan sərvətlərimizdən: torpaq - xalqımızın igidliyindən, qəhrəmanlığından, söz, kəlmə isə zəkasından, təfəkküründən miras qalıb...”

Ruslarda belə bir ifadə var- “svoyski çelovek”. Bizim dildə bu kəlmənin ən yaxşı tərcüməsi- “öz adamımız” kimi səslənir. Bəli, yolu ədəbiyyat institutuna düşənlər, haqqında şirin-şirin danışdığım ÖZ ADAMIMIZ- filologiya elmləri doktoru, professor Asif Rüstəmli ilə görüşüb, onu təbrik etməkdən yayınmasınlar. Axı fevralın 16-da Asif müəllimin 70 yaşı tamam olur...

Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.02.2024)

Kubra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Nə idi hər kəsin dilinə doladığı sevgi?

Sözlərdə deyilən səni sevirəmlər?

3-5 günlük münasibətlər?

Ya kiçicik çətinlikdə qoyub qaçanların öpüşlərində gizli idi bu sevgi?

Sevgi hüzurdur, əzizim. Ruhundakı hüzurdur sevgi.

Üşüyəndə əllərini ovcunda isidən insanın titrək səsində, utancaq baxışlarında gizli olan duyğudur sevgi.

Anamı qucağlayanda istəmsizcə süzülən göz yaşlarımdı sevgi.

Onun güləndə qıyılan gözlərinə baxmadan kirpiklərinə toxunmaqdır sevgi.

55 illik yoldaşını itirən nənənin:

-"İndi mənim bir dərdim olanda danışmaq məcburiyətində olacam" deyğrkən olan acı gülüşü idi.

Sevgi incəlik idi, həssasiyət idi, sözləri seçib qırmamağa çalışmaq idi, qarşılıqlı hörmət idi sevgi. Bəzən də, qarşılıqlı çay içib kitab oxuduğun adam idi sevginin rəmzi. Dualarında Allaha əmanət etdiyin idi, itirməyə qorxduğun idi sevgi.

Bizlər yanlış anlamışıq sevgini.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.02.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1

Haykanuş kişiləri öz gözləri ilə cəlb edirdi. Onun gözləri abırsız rəngində idi. 

2.

Skanvordtapmaq üzrə dünya çempionatını Bakıdakı bir ofisin 25 il stajı olan Mamed adlı gözətçisi qazandı.

3.

Öz gələcəyini indidən yemləməlisən.

4.

Hakimiyyətin əlləri uzun olmalıdır ki, vətəndaşın cibinə girə bilsin (Fil Sümüyü Sahili məsəli)

5.

Test sualları:

-Bu qadınlardan hansının dili acıdır: Sənəmin, yoxsa İlanənin? 

-Bu kişilərdən hansı daha dözümlüdür: Səməd, yoxsa Daşdəmir?

6.

Hələ də heç kəs şərh verə bilmir ki, niyə qəzlar anası ilə yaşayan oğlanlara maraq göstərmirlər, amma arvadları ilə yaşayanlara maraq göstərirlər?  

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.02.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı statusman Hümbət Həsənoğludan növbəti 10 aforizm təqdim edir. 

1.Təbiətdə hər yaradılanın möcüzə olduğuna inansan, özünü də möcüzə kimi görəcəksən.

2.Daxilən azad olmayan insana verilən xarici azadlıqlar əhəmiyyətsizdir.

3.Ən xoş ümid, kiminsə sənin haqqında düşündüyünə ümid etməkdir. 

4.Fərqlilikləri görə bilən fərqli insan olur.

5.Günü yaşamırsansa, itirirsən.

6.Uçmağın xoşbəxtlik olduğunu heç bir quş toyuğa sübut edə bilməyib.

7.Əlinlə günəşi örtə bilərsən, amma bunun səndən başqa heç kimə aid olmadığını da unutma.

8.Çox düyünlər qucaqlaşmaqla açıla bilir.

9.Allah insana ağıl və danışmaq qabiliyyəti verdi, insan bunları birləşdirib yalan danışmağı kəşf etdi.

10.Həyat kitab deyil, xoşun gəlməyən səhifələri cırıb ata bilmirsən.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.02.2024)

AMEA Dilçilik İnstitutunun baş direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədli türk dünyasının bir incisi olan Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri barədə dəyərli bir tədqiq işi ortaya qoyub. 

Mahmud Kaşğarinin bu ensiklopediyasında türksoylu xalqların dil özəllikləri, ləhcələri, milli-mədəni varlıqları toplanıb, dövrünə uyğun qrammatika və yazı qaydaları müəyyənləşdirilib.

Nadir Məmmədlinin “Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri” adlı tədqiqat işini diqqətinizə çatdırırıq. 

I.

“Divanü lüğat-it-türk” - 950

Oba-oba, addım-addım Türk dünyasını gəzib-dolaşan Mahmud Kaşğari "Divanü lüğat-it-türk" ensiklopediyasında türksoylu xalqların dil-ağız özəlliklərini, ləhcələrini, milli-mədəni varlığını toplamış, dövrünə uyğun qrammatika və yazı qaydalarını müəyyənləşdirmişdir. "Divan" ərəblərin diqqətini çəkmək, ərəb dili qədər güclü bir dil olan, ictimai əhəmiyyəti ilə bu dildən geri qalmayan türk dilini öyrətmək məqsədi ilə 1072 - 1074-cü illərdə ərəb dilində yazılmış, lüğət maddələri, sözlüyü, qrammatik məlumatları klassik ərəb leksikoqrafiyasının prinsiplərinə uyğun tərtib edilmiş, bu dilin xüsusiyyətlərinə görə bölmələrə ayırımışdır. Müəllif mükəmməl bir lüğət ortaya qoymaq üçün "ən fəsih türk ləhcəsi"nə sahib olduğu, türk dilini çox gözəl bildiyi halda, bununla qane olmamış, bütün türk elini oymaq-oymaq gəzmiş, məlumatlar toplamış və bunları müqayisəli şəkildə lüğətdə əks etdirmişdir. "Divan"ın girişində yazır: "Mən bunların dilcə ən fəsihi, danışıqca ən aydın ifadəlisi, ağılca ən incəsi, soyca ən şərəflisi, nizə işlətməkdə ən mahiri olduğum halda, yenə də türk, türkmən oğuzları, çigil, yağma və qırğızların şəhər və obalarını gəzib onların ləhcə və qafiyələrini topladım. Beləliklə, ən düzgün bir şəkildə bütün bu tayfaların ləhcələri məndə qərarlaşdı. Bu kitabı mən yetkin təlif və ən gözəl tərtib üzrə yazdım. Daimi xatirə və tükənməz bir azuqə olsun deyə Allahdan kömək diləyib bu kitabımı "Divanü lüğat-it-türk" adlandırdım." (Mahmud Kaşğari. "Divanü lüğat-it-türk"ün Xalid Səid tərcüməsində. Bakı, "Elm və təhsil", 4 cilddə, I cild, s. 55.) Müəllif ümumşərq üslubunda əsəri "mehriban, rəhimli Allahın adı ilə" yazmağa başlayıb,"təmiz, parlaq və gözəl övladı Məhəmmədə (s.ə.)" salavat və salamlarını çatdırır.

Əsər yalnız lüğət deyil, türk tayfalarının dil-ləhcə fərqlərini, yayılma areallarını, həyat tərzini, tarixini, mifologiyasını, folklorunu, mədəniyyətini öyrənməyə imkan verir. M.Kaşğari bu barədə yazır: "Mahmud ibn əl Hüseyn ibn Məhəmməd" deyir: Allah-təala dövlət günəşini türklərin burclarında parlatdı; hökmranlıqları ilə fələklərin çarxını dolandırdı, onları türk adlandırdı, ölkə hakimliyini onlara tapşırdı, zəmanə padşahlarını onlardan yetirdi, dünya xalqlarının idarəsini onların əllərinə tapşırdı, onları hamıya ağa etdi və doğruluqda möhkəmləşdirdi. Onlarla yaxın olanları, onlarla birgə çalışanları əziz tutdu, bunlar onların sayəsində bütün arzularına çatdılar və pis adamların şərrindən qorundular. Buna görə də onların oxlarından salamat qalmaq üçün ağıllı adamlar onlara tabe olmalıdır. Bunun üçün ən yaxşı vasitə, onların öz dillərilə danışmaqdır, çünki onlar, öz dilləri ilə danışan adama diqqətlə qulaq asırlar və ona qarşı rəhmdil olurlar. Əgər biri onlara sığınarsa, onu öz tayfalarından sayıb onu öz tayfalarının təhlükəsindən qoruyarlar; bununla birgə gələnlər də qoruna bilir." (Mahmud Kaşğari. "Divanü lüğat-it-türk"ün Xalid Səid tərcüməsində. 4 cilddə, I cild, Bakı, "Elm və təhsil", 2024, s. 55.)

Türk olmağı ilə qürur duyan M.Kaşğari bu adın Allah tərəfindən verildiyinə və onların üstünlüyünə inanır. Fəxrlə deyir ki, bu, sadəcə lovğalanmaq deyil, zamanla gerçəkliyin ifadəsidir. Türk dilinin ərəb dili qədər zəngin bir dil olduğunu göstərən M.Kaşğari "Divan"ın girişində bu dilin ərəb dili ilə birlikdə "qoşqulu yarışan at" kimi getdiyini bildirir, türk mədəniyyətinin zənginliyini, eləcə də söz varlığını nümayiş etdirir: "Türk dillərinin də ərəb dili ilə qoşquda yarışan iki at kimi yanaşı ola biləcəyini bildirmək istədim".

Lüğətdə türklərlə bağlı peyğəmbərin iki hədisini xatırladır. Həmin hədislər türk dilinin və türklərin hökmranlığının uzun sürəcəyi ilə bağlıdır. Bu fikirləri sübut etmək üçün şahid Buxara və Nişapurdan olan iki fərqli alimdən eşitdiyini bildirir: "Mən, Buxaranın inanılmış alimindən və başqa bir Nişapurlu alimdən, hər iki tərəfin isnadla rivayət etdikləri bir hədisi eşitdim ki, peyğəmbər - Allahın salavat və salamı ona olsun - qiyamət şərtlərini, axir-zəman fitnələrini və ğuz türklərinin çıxışını zikr edəndə demiş: "Türk dilini öyrənin, çünki onların sürəkli hökmranlığı olacaqdır. Bu hədis doğru isə - vəbalı söyləyənlərinin boynuna - türk dilinin öyrənilməsi vacibdir; yox, hədis düz deyilsə, əql bunun öyrənilməsini lazım bilir." (Mahmud Kaşğari. "Divanü lüğat-it-türk"ün Xalid Səid tərcüməsində. 4 cilddə, I cild, Bakı, "Elm və təhsil", 2024, "Giriş", s.20) Məhəmməd peyğənbərə həmd ifadələrindən sonra, diqqət etdiyimiz kimi, türkləri və türkçülüyü digər yazılı əsərlərdə tez-tez rast gəlinməyən bir tərzdə tərifləyir və türk dilini öyrənməyin zəruriliyini hədislə əsaslandırır.

"Divan"da türk sözü həm ədəb, hörmət, böyüklərə ehtiram, təvazökar, igid, mərd xüsusiyyətlərə malik bir boyun adıdır, həm də "gənc", "güc" mənalarını bildirir. M.Kaşğariyə görə, iyirmi qəbilədən ibarət türklər Nuh peyğəmbərin oğlu Yafəsdən qaynaqlanır və bu adı Tanrı özü verib. M.Kaşğari türklərin hər qəbiləsinin fərqli kök, ana boylarından, yalnız böyük qəbilələrdən və onların əsas qollarından bəhs etdiyini, hər bir boyun şaxələnmiş bir çox oymaqları olduğunu, onların sayını ancaq ulu Tanrı bildiyini qeyd edir: "Əsl türklər iyirmi qəbilədən ibarətdir. Onların hamısı "türk-ibni-Yafis-ibni-Nuh" peyğəmbərin (Allahın səlavatı ona olsun) nəslinə mənsubdurlar ki, bunlar da "Ərrum-ibni-İysu-bini-İshaq-bini-İbrahim (Allahın səlavatı ona olsun) oğulları dərəcəsindədir. Bunlardan hər qəbilə bir çox oymaqlara ayrılır ki, onların sayını ancaq Allah bilir." Qəbilələrin əksəriyyətinin Rumdan başlayıb şərqə qədər uzanıb getdiyini, Çin, Tavğaç, Maçin yaxınlığındakı çigil, tuxsı, yağma, çaruq, çumul, uyğur, tənüt, xatay qəbiləsi olduğunu, onların şimal ilə cənub arasında, orta zonada yerləşdiklərini bildirir. Uyğurların isə özlərinə məxsus saf türk dilləri olduğu kimi, aralarında danışdıqları ikinci bir dili və 24 hərfdən ibarət əlifbaları olmasını, "bununla yazışma işlərini apardıqları"nı, qıfçaq, oğuz, tuxsı, yağma, çigil, ığraq, çaruq tayfalarının saf türk dilləri olmasını, yəmək və başğırt tayfalarının dilləri də bunlara yaxınlığı, Rum ətrafına qədər olan bulğar, suvar, peçənək tayfalarının dillərinin isə. bir qayda üzrə, yan-yövrəsi qırıq türk dili olması haqqında məlumat verir: "Dillərin ən yüngülü ğuzların ("Divan"da oğuz sözü bu formada da işlənir.) dilidir; ən düzgünü isə yağma, tuxsı və uyğur şəhərlərindən başlayaraq, İtil, Yamar, Artış (Irtiş) və İlə (İli) çaylarının boylarında yaşayan tayfaların dilidir. Ən fəsih dil Xaqani padşahlarının və onların ətrafına toplaşanların dilidir." (Mahmud Kaşğari. "Divanü lüğat-it-türk"ün Xalid Səid tərcüməsində. 4 cilddə, I cild, Bakı, "Elm və təhsil", 2024,, s.20) Vətəni olan Balasağun əhalisi soğdi və türk dillərində danışdıqlarını, Arğudan Balasağun şəhərlərinə qədər yaşayan xalqın dilində "pozuqluq" olduğunu da bildirir, həmçinin Kaşğarda Kənçək dili ilə danışan kəndlərin "varlığı"ndan, şəhər əhalisinin Xaqani türkcəsində danışdığından da bəhs edir.

"Divan"da türk ad kimi təkdə işləndikdə bir adamı, övladlarının adı olduqda isə bəşər sözü kimi çoxluq və cəm bildirir. Bunun İbrahim peyğəmbərin oğlu İshaqı, İshaqın oğlu Esavı, onun oğlu Romu və Romdan gələnlərin nəslini necə adlandırdığına bənzədiyini göstərir. Vurğulayır ki, boyların birincisi və böyüyü oğuzların qınıq qəbiləsidir, hətta zəmanənin padşahları da bunlardandır. Ümumiyyətlə, Mahmud Kaşğari oğuzlara xüsusi diqqət yetirmiş, rəğbət bəsləmiş, onların bir türkmən qəbiləsi və iyirmi iki boyu (kunık, qayığ, bayundur, yıvva, salğur, afşar, bəktili, bükdüz, bayat, yazğır, eymür, qərabölük, alqabölük, igdər, ürəkir, tutırqa, ulayonduluğ, tükər, pəçənəg, çuvaldar, çəbni, caruqluğ) olduğunu, damğaları ilə birlikdə ətraflı şəkildə təqdim etmişdir: "Oğuz türklərdən bir qəbilədir; bunlar türkmənlərdir. Onlar iyirmi iki boydur. Hər boyun heyvanları üzərində damğa və nişan vardır. Bununla onlar bir-birini tanıyarlar. Bunların birincisi və böyüyü "qınıq"dır; zamanımızdakı padşahlar bunlardandır". Onun təbirincə oğuz boylarının adlarının necə yaranmasından bəhs edərkən, ərəblərdə olduğu kimi, "onları qurmuş olan babalarının adlarından" götürüldüyünü qeyd edir: "Bu qəbilələri tanımağa xalqın ehtiyacı olduğundan, onları lazımınca söylədim. Bütün bu damğalar onların heyvan və atlarının nişanələridir: hər oba öz heyvanlarını başqalarının heyvanına qarışdığı zaman bu damğalar vasitəsilə tanıyar. Bunlar qəbilələrin əslini bildirir. Sonra bu qəbilələrdən hər birinin qol-budaqları və boyları vardır. İxtisarla qol-budaqlarını azaltdım. Bu qəbilələrin adları qədim zamanlarda bunları törədən babalarının adlarıdır ki, onlara nisbət verilmişdir." (Mahmud Kaşğari. "Divanü lüğat-it-türk"ün Xalid Səid tərcüməsində. 4 cilddə, I cild, Bakı, "Elm və təhsil", 2024, s.50) Oğuzlara çox böyük əhəmiyyət verməsinin səbəbi "Divan"ı yazdığı dövrdə onların arasında olması və sayca çoxluq təşkil etdiyi, Səlcuqlu Sultan Alparslanın ordusunun Anadoluda irəliləməsi və siyasi qüvvəyə çevrilməsi ola bilər. Hər kəsin "Oğuzların əllərinə və heyvanlarına döydükləri damğanı bilməli"dir - deyən M.Kaşğari türklərin ən bəlağətli nitqi, ən ağıllı, ən savadlı və nəcib olması ilə öyünür. "Uzun sözü qısaltmaq faydalıdır" deyə, əsərdə "türk tayfalarının dillərindən söz törədən köklər aldı"ğını bildirir. Bu xüsusiyyətləri sayəsində türk, türkmən, oğuz, cigil, babax, qırğız dilləri haqqında şifahi məlumatları kitabında ən uyğun formada yazdığını, illərlə bu səfərə hazırlaşdığını, bir çox çətinliklərin öhdəsindən gəldiyini söyləyir.

Lüğətdə sözləri müəyyən bir qaydada sıraladığını qeyd edən M.Kaşğari onları axtaranların asanlıqla tapa bilməsi üçün atalar sözləri, deyimlər və şeirlər kimi dördlüklər, beytlərdən ədəbi vasitə kimi türk dilinin ifadə dərinliyini göstərir, kitaba türklərin davranışlarını və biliklərini nümayiş etdirmək üçün söylədikləri şeir nümunələri seçib, çətin və ya sevincli günlərdə yüksək düşüncələrlə səslənən və bundan əvvəl söylənən, sonra nəsildən-nəslə ötürülən atalar sözlərini də daxil edib: "İctimai yaşayış və əməkdə söylədikləri şeirlərdən nümunələr saçdım (seçdim sözünü həm Xalid Səid, həm də redaktorlar saçdım işlətmişlər). Söylənənlərdən nəql edənlərə və onlardan da daha sonrakılara çatdırılmaq üçün söylənmiş xoş və yaman günləri əks etdirən dərin məzmunlu atalar sözlərini də saçdım. Beləliklə, burada söylənmiş şeyləri və məşhur sözləri topladım. Bununla da kitab saflıqda son nöqtəyə və gözəllikdə son mərtəbəyə yüksəldi. Ürəyimin arzusuna və niyyət etdiyim şeyə Allahdan müvəffəqiyyət dilərəm." (Mahmud Kaşğari. "Divanü lüğat-it-türk"ün Xalid Səid tərcüməsində. 4 cilddə, I cild, Bakı, "Elm və təhsil", 2024, , s.50) Bu metod bu gün də müasir leksikoqrafiyada istifadə olunur.

A.N.Kononov Mahmud Kaşğarinin "Divan"ını müxtəlif türk xalqları, tayfaları və türk poetik yaradıcılığı barədə zəngin məlumat verən bir xəzinə adlandırır. Əsər XI əsrin əvvəllərində türk tayfalarının ləhcələri haqqında məlumat verən dialektoloji-etnoloji əsər olmaqla yanaşı, bir çox şəhər, qəsəbə, kənd, dərə, göl və dağların adlarını, toponimlərini xəritədə göstərən, haqqında qısa məlumatlar verən türkün coğrafiyası, insanların adlarını da əhatə edən onomastik bir araşdırma, bəzi türk əfsanələrini, köhnə və yeni inancları, əyləncə, oyunlar, adətləri əhatə edən folklorşünaslıq mənbəyi, dövrün peşə-sənətkarlıq, ovçuluq, geyim, zərgərlik əşyaları və silahlar, atlar, müxtəlif ərzaq, qida məhsulları və içkilər, xəstəliklər, müalicəvi otlar və dərmanlar haqqında məlumat verən etibarlı və yeganə mənbə, əcdadlarımızın bədii-estetik, poetik antologiyasıdır. Lüğəti araşdırarkən ailə və dövlət quruluşu, ictimai həyat, iqtisadi əlaqələr, nəqliyyatı, bir sözlə, türklərlə əlaqəli hər şeyi aydınlaşdıran bənzərsiz bir qaynaqla qarşılaşırıq. Mahmud Kaşğarinin türklərin qarşısında ən böyük xidməti budur ki, onların varlığını təxminən min il əvvəl mövcud olan türk icmalarının nümunələri fonunda nümayiş etdirir.

"Divan"ın tərtibi ilə bağlı M.Kaşğari "Giriş" hissədə ətraflı məlumat verərək onu səkkiz bəhsə ayırdığını qeyd edir: həmzə (həmzəli sözlər), salim (kökündə hərfi-illət, əlif, vav, yə, həmzə və qoşa samit olmayan sözlər), müzaəf (həmcins qoşasamitli sözlər), misal (ilk hərfi hərfi-illət, əlif, vav, yə olan sözlər), üçlülər (üç hərflilər), dördlülər (dörd hərflilər), ğünnəlilər (burun samitli olan sözlər), müxtəlif cinsli qoşasamitli sözlər. Bu bəhslərdən hər birini isim və feillərə ayırmış, öncə isimləri sonra feilləri əlavə etmişdir. Mahmud Kaşğari lüğəti ərəb dili qrammatikası üsulunda hazırlasa da, məqsədi müsəlmanlara, əsasən də ərəblərə türk dilini öyrətmək olmuşdur. Hər bəhs ikihərfli sözlərlə başlayır, daha sonra üçhərfli, dörd, beş və daha artıq hərfdən ibarət sözlərlə davam edir. Müəllif sözlərin formalarını ərəb dilində bablar şəklində göstərmiş, lüğət vahidlərini ərəb qrammatikasına aid terminlərlə izah etməyə çalışmışdır.

Sovet dövründə uzun müddət "Divanü lüğat-it-türk"ün çapına qadağa qoyulmuş, onu tərcümə edənlər repressiya qurbanı olmuşlar. Yalnız 1956-cı il, İ.Stalinin ölümündən sonra qadağalarda güzəşt və yumşalmalar, ictimai-siyasi mühitdə bir qədər mülayimləşmələr baş vermişdir. Bu qadağa və maneələr heç də təsadüfi deyildi, Sovet totalitar idarə sistemində türk xalqlarının milli qüdrət və əzəmətini ifadə edən belə bir ensiklopediyanın nəşr edilməməsinin bir çox amillərlə izahı vardır. Əvvəla, bu kitab türklərin genetik kodunu, şəcərəsini, tarixi inkişaf mərhələlərini və milli kimliyini özündə ehtiva edir. Qəhrəmanlıq və cəngavərlik salnamələri ilə dolu olan türk xalqlarının dil, tarix və mədəniyyətinin məhz keçmiş SSRİ xalqlarına çatdırılması, onların qüdrət və əzəmətinin böyüklüyünün görünməsi arzuolunan deyildi. Keşməkeşli tarixi keçmişi olan türklərin klassik ədəbi-mədəni irsinə nihilis münasibət Sovet imperiyasının xislətindən doğurdu. Çünki "Divan"da türkün geniş miqyasda bütün tərəfləri ilə görünən və böyük əraziləri əhatə edən coğrafiyası, türk xalqlarının yaşam tərzi, onların müstəqil idarəçilik qabiliyyətləri, hərb sənətinə dərindən yiyələnmələri və dövlətçilik ənənələri öz əksini tapmışdır. Bütün bunların geniş oxucu kütlələrinin istifadəsinə verilməsi Sovet imperiyasının maraqlarına tamamilə zidd idi. İkincisi, M.Kaşğarinin təqdim etdiyi dünya xəritəsində Rusiya böyük güc və qüdrət sahibi olmadığı kimi, belə geniş ərazilərə də malik deyil, adi və gücsüz dövlətlərdən biridir. Üçüncüsü, bu kitab hər şeydən öncə türklərin zəngin və qədim tarixə, eləcə də misilsiz mədəniyyətə malik olduqlarına şahidlik edir. Sovet imperiyası isə onun əyalətlərinin, xüsusilə də türklərin ruslardan daha qədim tarixə və mədəniyyətə malik olduğuna qısqanclıqla yanaşır və xislətini gizlətmirdi. Daha doğrusu, türkü türkə və dünyaya tanıdan belə bir qədim və möhtəşəm kitabın müxtəlif dillərə tərcümə olunaraq işıq üzünə çıxması imperiyanın müstəmləkəçilik maraqlarına uyğun deyildi. (ətraflı bax: C.Qasımov. Xalid Səid Xocayev. Bakı, "Şirvannəşr", 2021, s. 253-255.)

"Divan"da yer kürəsinə işarə olaraq dairə şəklində türk icmalarının yaşadığı əraziləri göstərən ilk tematik dünya xəritəsi də təqdim edilir. Xəritənin dairəvi formada çəkilməsi göstərir ki, XI əsrdə türklər yerin bu formada olduğunu bilirdilər. Burada türk tayfaları və coğrafiyası haqqında vacib məlumatlar öz əksini tapır. Müasir kartoqrafik metodlarla müqayisədə ibtidai hesab edilə bilən bu xəritə XI əsrin coğrafi bilik və metodları ilə dünya kartoqrafiyasına öz töhfəsini vermişdir. Xəritədə türk hökmdarlarının iqamətgahı olan Balasağun yaxınlığında yerləşən M.Kaşğarinin atasının şəhəri Barsğan və dövrün əhəmiyyətli mədəniyyət ocağı olan Kaşğar mərkəz olaraq qəbul edilmişdir. Barsğan yaxınlığında göstərilən, lakin adı çəkilməyən göl İssık gölüdür. Digər türk şəhərləri və əraziləri bu şəhərə görə düzülmüş və istiqamətlər Orxon kitabələrindəki qədim türk adətlərinə görə təyin edilmişdir. Türklərin yaşadığı ərazilərdəki şəhərlər, dağlar, səhralar, çaylar və dənizlər, Şərq, Qərb, Şimal və Cənub istiqamətləri müxtəlif rənglərlə göstərilir. Xəritədə 6 çay (onların bəzisi vadisinin adına əsasən məlum olur), iki dağ, bir dəniz adı verilir.

Dəniz (yaşıl rəngdə): Bəhri-Abisgun;

Çaylar (mavi): Ceyhun, Seyhun, İla (vadisi), İrtış (vadisi), Yəmar (vadisi), İtil (vadisi);

Dağlar (qırmızı): Qaraçuq, Sərəndib;

Səhralar (sarı): səhralar adla deyil, ümumi olaraq "qumluq" şəklində göstərilmişdir.

Türklərin yaşadığı ərazilər: oğuz torpağı və məskənləri, qıpçaq, başqırd çölləri, Xarəzm, Azərbaycan adları ilə xəritənin əsas mərkəz hissəsindədir. Xəritədə çay və dağların adları çiçəklərlə göstərilir. Burada Böyük Çin səddi, dağıdılmış Kumluk bölgəsi, vəhşi heyvanlar və ibtidai insanların yaşadığı torpaqlar, şimal-qərbdə şiddətli soyuq hava səbəbindən məskunlaşmayan ərazilər də yer almış, türk yaşayış məntəqələrindən savayı eyni bölgədəki qonşu ölkələr və icmaların da adı çəkilmişdir.

Digər yerlər: Cabarqa, Cafu, Bəldətül-Ələviyyə, Ünas-kəsirə minət-türk, Beşbalıq, Canbalıq, Xatun sini, Biladu-Uyğur, Sülmi, Qoço, Maçin, Ardu-kəlim kuşan, Bəldeyi-Nəsa, Çömül məskəni, Ötükən, Qayaqı-Yəmak (Yəmak qayalıqları, bozqırı), Qay məskəni, Qayaqı-Başqırt, Qayaqı-Basmil, Qayaqı-Tataq, Bulğar, Bəldeyi-Saqal-muhdəsə, Qıfçaq və ğuz məskəni, Biladül-ğuziyyə, Suvar, Nəsnaslar yaşadığı söylənən qayalıqlar, Vəhşilərin məkanı, soyuq olduğu üçün bəşər yaşamayan yer, Qıpçaq məskəni, Çənd, Manqışlağ, Rus, Saqaliba, Vərənk, Əməc, Bəçənək, Dərbəndi-Xəzaran, Təbəristan, Xarəzm, Diyari-Dəyalimə, Ardu-Azərabadagan, Ardul-Əkrad (Ərzul-Əkrad - Kürd torpağı), Arduş-Şam, Hüdudu-Misir, İskəndəriyyə, Ardu-Xorasan, Ardul-İraqeyn, Ardul-Hicaz, Ardul-Qeyrəvan və ğeyrihə, Ərzail-Məğaribə və Əndəlus (Məğrib ölkəsi olan Əndəlus), Hədsiz isti olduğundan insan yaşamayan yerlər, Biladi-Fars, Biladi-Xuzistan, Biladi-Sicistan, Biladi-Kirman, Ardul-Yəmən, Diyari-Zənc, Biladi-Həbəşiyyə, Biladi-Zat, Biladi-Bərbər, Biladi-Sin, Biladi-Hind, Sərəndib, Adəm əleyhissəlamın ayaq basdığı yer, Səddi-Zülqərneyn, Ardu-Yəcuc Məcuc, Şaş, İsbəncab, Kümi Talas, İkki Öküz, Yafınc, Nəzil, Təraz, Balasağun, Barsğan, Koca, Barman, Uc, Qoçinkar başi, Şancu, Cürcan, Xotən, Yarkəng, Kaşğar, Özçənd, Marginan, Xocənd, Səmərqənd, Qışmir, Kaşan, Biladi-Sind, Ğəznə.  

Yaponiyanı dünya xəritəsində göstərən ilk şəxs M.Kaşğaridir, bu əsərinin əhəmiyyətini daha da artırır. O, Yaponiyanın Şərqdə Çabarqa adlı bir ada olduğunu söyləyir: "Hər tayfanın dilini ayrıca göstərirəm; lakin, uzaqlığı və Maçin ilə aralarındakı böyük dənizin olması üzündən, Çabarqa xalqının dili naməlumdur." (Mahmud Kaşğari. "Divanü lüğat-it-türk"ün Xalid Səid tərcüməsində. 4 cilddə, I cild, Bakı, "Elm və təhsil", 2024, s.50)

Tarixi mənbələrə əsasən, Yaponiyanın ikinci xəritəsi "Divan"dan dörd əsr sonra çəkilmişdir.

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.02.2024)

Dəyərli oxucularımız. “Mütaliə saatı” rubrikasında “Ədəbiyyat və incəsənət” sizlər üçün yeni romanın yayımlanmasına başlayır: Fəxrəddin Qasımoğlu, “İkibaşlı əjdaha”!

«Son gecə» və «On ikiyə işləmiş» adlı iki biri-birindən maraqlı romanlarla debüt edən yazıçının hər iki romanı portalımızda dərc edilib. Əminik ki, Fəxrəddin Qasımoğlunun “İkibaşlı əjdaha”sını da bəyənəcəksiniz.

Yolun sol zolağına keçib sürəti artırdıqdan sonra əlimi uzadıb Stepanın əlini sıxdım:

-Salam, əziz qardaşım.

-Salam, Baxa.

-Nə qədər vaxtımız var?

-Məni sizin nazirliyin yaxınlığında düşür. O vaxta qədər lazım olanı sənə izah edəcəyəm. Sonra rahat görüşüb oturmağa vaxtımız olacaq. Sabah axşamadək buradayam.

-Onda, başla.

Stepan çox uzatmadan mətləbə keçdi.

-Söhbət Bakıda törədiləcək terror aktından gedir.

Bu gözlənilməz məlumat idi. Bəs belədirsə, niyə bu işlə Moskva Cinayət Axtarışı İdarəsi məşğul olur? Fikirləşdiklərimi ucadan səsləndirdim:

-Bildiyimiz qədər belə məsələlərlə başqa dövlət qurumları məşğul olur.

Stepan bu sualı gözləyirdi.

-Elə olmağına elədir, Baxa. Ancaq bu dəfə vəziyyət bir qədər başqadır. Altı ay əvvəl bizim Federal Təhlükəsizlik Xidməti olduqca maraqlı bir məlumat alıb. Beyrutda yerləşən, diversantlar hazırlayan tam məxfiləşdirilmiş bazada bir il müddətində ən yüksək səviyyəli mütəxəssislərdən təlim almış rus millətindən olan üç vətəndaşımız Moskvaya qayıdıb. Həmin ölkədən gəlmiş yüzlərlə rusiyalını təhlil edən federallarımız, nəhayət ki, bir ay gərgin çalışmalardan sonra onların kimliklərini müəyyən edə bilib və gizli nəzarətə götürüblər. Bu adamlar hələ ki, sakit həyat tərzi yaşamaqdadırlar. Daha doğrusu onlardan ikisi. Biri isə iki həftə əvvəl qəfildən yoxa çıxmağı bacarıb. Bunun nə demək olduğunu sən gözəl başa düşürsən. Deməli o, aktiv hərəkətə keçməyə hazırlaşır.

«Koroğlu» metrosunun yanından keçib sürət həddini endirməyə başladım. Vəziyyət heç yaxşı olana oxşamırdı. Söhbət hansısa adi cinayətdən yox, hər an gözlənilən terror aktından gedirdi. Hədəf isə Bakıdır. Stepanın dedikləri buna dəlalət edirdi. Lazım olan sürətə endikdən sonra mənə məsələnin ən maraqlı olan tərəfini izah etməsi üçün gözlərimi yoldan ayırmadan dedim:

-İndi bütün bu danışdıqlarının mənim doğma şəhərimlə nə əlaqəsi olduğunu açıqla, dostum.

Stepan birdən-birə qanımın necə qaraldığını hiss etdi. Əlini çiynimə qoyub dedi:

-Darıxma, Baxa. Bakı mənim üçün də doğmadır. Hər şey yaxşı olacaq. Sonra davam etdi: kolleqalarımız o üç nəfərin kimliyini müəyyən etdikdən sonra onlardan birinin bizim «müştəri»miz olduğu məlum olub. Başqa sözlə, üç nəfərdən biri, ömrünün on doqquz ilini Rusiyanın ən ağır rejimli cəzaçəkmə müəssisələrində keçirmiş, iki dəfə ölüm hadisəsi törətdiyinə görə cəza çəkmiş, indiyənə qədər heç bir həbsxana rejiminin, hətta təkadamlıq kamera şəraitinin «sındıra» bilmədiyi «Koramal» ləqəbli qatı cinayətkar İvan Andreyeviç Solomindir. Təəccübləndin?

Stepan bunları dedikcə bəzi şeyləri təxmin etməyə başlayırdım. Ancaq hələ ki, çox az şeyi. O isə cavabımı belə gözləmədən davam etdi:

-Mən də çox təəccübləndim, Baxa. Biz öyrəşmişik ki, cinayətkarlar, xüsusilə, «Koramal» kimi residivistlər yalnız öz qanunları ilə yaşayır, terror və sair kimi işlərə heç vaxt qarışmırlar. Ancaq bayaq dediyim kimi, burada vəziyyət bir qədər başqadır. Elə ona görə də, kolleqalarımız bizim də bu işə qatılmağımızı istəyiblər və məsələ ən yüksək dairələrdə razılaşdırılıb. Digər iki nəfər, hətta günü bu gün uçub Bakıya gəlsələr belə, onların bizə heç bir aidiyyəti yoxdur. Onlarla federallar məşğul olurlar. Söhbət sırf Solomindən gedir. Qatı cinayətkar kimi onun xarakterinə, vərdişlərinə, işləmə üsullarına yaxşı bələd olduğumuzu nəzərə alan rəhbərlik tam məxfiləşdirilmiş belə bir əməliyyatda qüvvələrimizi birləşdirməyi məqsədəuyğun hesab edib. İndi isə, sənin sualına cavab verim: İvan Andreyeviç Solomin, əlli üç yaşındadır, düz otuz beş il əvvəl, on səkkiz yaşında olanda yaşadığı Moskva şəhərindən hərbi xidmətə çağırılıb. Ermənistanın Spitak rayonunda hərbi xidmətdə olub. Yeri gəlmişkən, məsələyə dəxli olmasa da, hərbi xidmətdə olarkən Spitakda baş vermiş dəhşətli zəlzələnin də canlı şahidi olub. Orada ermənilərlə möhkəm dostlaşıb və hərbi xidməti başa vurduqdan sonra da əlaqələrini saxlayıb. Bu səbəbdən də tez-tez oraya gedir. Əlbəttə, həbsdə olduğu illər istisna olmaqla. Fiziki cəhətdən olduqca sağlam, psixoloji cəhətdən son dərəcə iradəli biridir. Elə bundan və ermənilərə olan sonsuz sevgisindən istifadə edib onu əməkdaşlığa cəlb ediblər. Buna könüllü razılıq verib, yoxsa məcburiyyət qarşısında qalıb, hələ ki, müəyyən etmək olmayıb. Ancaq fakt faktlığında qalır-Solomin Ermənistan xüsusi xidmət orqanları, yaxud da müstəqil fəaliyyət göstərən erməni terror təşkilatlarından biri tərəfindən xüsusi məqsədlərlə istifadə edilmək üçün Beyrutda hazırlıq keçmiş üç nəfərdən biridir. Bundan başqa, kolleqalarımız müəyyən ediblər ki, Beyruta göndərilməzdən əvvəl o, qısa müddət ərzində iki dəfə turist kimi Bakıya gəlib və bir neçə gün qaldıqdan sonra geri qayıdıb. Görünür, çox uzağa gedən planın tərkib hissəsi kimi şəhəri tanımaq, lazım olan məkanları bələdləmək tapşırığı alıbmış. Hansı məkanları, təəssüf ki, bunu da müəyyən etmək mümkün olmayıb. İki ay ərzində bunları öyrəndikdən sonra analitiklərin gəldiyi yekdil qənaət həmin üç nəfərin məhz Bakı şəhərində terror aktı törətmək məqsədi ilə hazırlanıb müvəqqəti «konservləşdirildikləri» oldu. Çünki həm də müəyyən olunub ki, digər iki nəfərin də Ermənistanla sıx əlaqələri var. Belə təsadüf olmur, özün bilirsən. Dörd ay əvvəlki gəlişim də məhz bununla bağlı idi. Aprel və mayaylarını təhlillərə həsr etmiş ən güclü mütəxəssislərimiz bu qənaətə gəliblər ki, onsuz da dünya ölkələri tərəfindən terrorçu dövlət kimi tanınan Ermənistanın, son illərdə siyasi arenada dayaqlarının çox zəiflədiyi də nəzərə alınarsa, belə bir addıma hazırlıq görməsinin arxasında konkret səbəb dayanır. Yəni, məsələnin olduqca maraqlı tərəfi var. Onlar axmaq deyillər, Baxa, gözəl başa düşürlər ki, indi doxsanıncı illər deyil. Ancaq bununla belə hər şey onların bu addıma hazırlaşdıqlarını təsdiqləyir. Bu halda, belə bir addım atacaqlarının çox tutarlı səbəbləri olmalıdır. 

Səməd Vurğun bağının tuşuna çatanda tıxaca düşdük. İçəri bir qədər hava gəlməsi üçün pəncərənin şüşəsini endirdim. Ancaq hava əvəzinə içəri avtomobillərin buraxdığı qazların dolduğunu görəndə tez də fikrimi dəyişib şüşəni qaldırdım. Bunu görən dostum gülümsədi:

-Bütün böyük şəhərlərin ən böyük problemi. Moskvada bəzən kilometrlərlə ölçülən tıxaclar olur, buna uyğunlaşmaqdan başqa çarəmiz yoxdur.

Stepanın sözlərinə əhəmiyyət verməyib soruşdum:

-Belə başa düşdüm ki, o üç nəfəri «götürməməkdə» məqsəd, onların atacaqları addımları öyrənmək və sonra adekvat addımlar atmaq olub.

-Məsələ heç də tək bu deyil,-dostum fikirləşmədən cavab verdi. Əvvəla, nə qədər ki, aktiv addımlar atmayıblar, onlara qarşı əlimizdə heç bir konkrek sübut-dəlil yoxdur. Sadəcə, bir il müddətinə Rusiyanı tərk edib yenidən geri qayıdıblar. Buna görə heç kimi ittiham etmirlər. Kolleqalarımızı narahat edən başqa şeydir. Onlar fikirləşirlər ki, eyni məqsədlə hazırlanmış, diqqətimizdən kənarda qalmış ikinci belə qrup da ola bilər. Hər-halda belə bir şey varsa da, onlar eyni mərkəzdən idarə olunmalıdırlar məntiqlə. Bu üç nəfəri nəzarətdə saxlamaqla vəziyyəti nəzarətdə saxlamağı düşünüblər bizimkilər. Ən azından indi bilirik ki, Solomin Bakıdadır və qabaqlayıcı addımlar ata bilərik. Başqa sözlə, Solominə «çıxmaqla» onların Bakıdakı rezidentinə də «çıxa» bilərik. Elə mən də, dünən axşamkı reyslə gəlmiş digər xidmətin əməkdaşları da buna görə buradayıq.

-Başqa sözlə, öz səhvinizi düzəltmək üçün?- çönüb zənlə dostuma baxdım.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.02.2024)