Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Kölgədə calaq

“Kölgədə calaq” deyimi dominant bir mədəniyyətin təsiri altında inkişaf edən, lakin tamamilə əriyib qarışmayaraq yeni keyfiyyətlər qazanan mədəniyyətlər üçün olduqca yerinə düşür. Əslində, calaq prosesi kənd təsərrüfatında iki fərqli bitki növünün birləşdirilərək yeni, daha güclü və davamlı bir növ yaradılmasına xidmət edir. Eyni prinsipi mədəniyyətlərə tətbiq etmək qüsur olmasın gərək.

Kölgədə calanan mədəniyyətlərə tarixi örnəklər gətirməyə çalışaq.

Bəri başdan vurğulayaq ki, bəzi mədəniyyətlər böyük sivilizasiyaların kölgəsində formalaşmış olsa da, lakin tamamilə əriməyib və yeni sintezlər meydana gətirib.

Türk-İslam mədəniyyət calağı

İslamın yayılması ilə türk mədəniyyəti yeni bir mərhələyə keçdi. Şamanist köklərə malik türklər İslam mədəniyyətinin kölgəsində birləşərək, sufi fəlsəfəsi, memarlıq və idarəetmə sistemlərində unikal bir sintez yaratdı. 

Örnəyi:

-Səlcuqluların və Osmanlıların dövlət quruluşu – 

İran, Bizans və ərəb dövlətçilik gələnəkləri ilə də calaqlanaraq özünəxas yönətim modeli formalaşdı;

-İslam-Türk sənəti və memarlığı – 

Göytürk yazı mədəniyyəti, Çin təsiri və İslam xəttatlığı ilə birləşərək Osmanlı, Səfəvi və Mavəraünnəhrdə unikal sənət örnəkləri yaratdı.

Yaponiya -  Gündoğar ölkənin mədəniyyət Günbatarlığı…

Yaponiya uzun müddət Çin və Koreya mədəniyyətinin kölgəsində inkişaf etsə də, Meiji çağdaşlaşması dönəmində Batı texnologiyası və yönətim sistemi ilə calaqlanaraq həm çağdaş, həm də gələnəksəl bir model formalaşdırdı (bu barədə vurğularımızı ll yazıda vermişik);

-Samuray etikası (Bushido) ilə Batı sənayesi calaqlanaraq çağdaş Yaponiya toplumunu formalaşdırdı;

-Zen-Buddizm və Batı elmi düşüncəsi calaqlanaraq unikal fəlsəfi məktəblər meydana çıxardı.

Sovet calağı

XX yüzildə Sovet ideologiyası və mədəniyyəti bir çox yerli mədəniyyətlərə calaq edildi. Sonucda:

-Türküstan və Qafqaz xalqları çağdaş yönətim sistemləri ilə calaqlanaraq yeni şəhər mədəniyyəti formalaşdırdı;

-Rus dili və yerli dillər calaqlanaraq hibrid linqvistik sistemlər yarandı (örnəyi, sovet dönəmində yaranan rusca-türkcə qarışıq terminologiyalar kimi)…

Uğurlu və uğursuz calaqlar

Təcrübə göstərdiyi kimi, heç də bütün calaq prosesləri uğurlu olmur. Bəzən dominant mədəniyyətin ağır təsiri altına düşən toplumlar ya öz mədəniyyətlərini itirir ya da dayanıqsız sintezlər yaradır.

Uğurlu calaqlanma (dəyərlərin bir-birini tamamlaması, güclü elmi və sənət sintezi və s.):

 - Osmanlı İmperiyası – Bizans, İran, ərəb və əlbəttə, əsasən türk mədəniyyəti ilə calaqlanaraq unikal sivilizasiya modeli yaratdı;

-Hindistan və İslam – Moğollar dönəmində yerli hind gılənəkləri ilə İslam mədəniyyəti calaqlanaraq Tac Mahal kimi mədəni abidələr və yeni bir saray mədəniyyəti meydana gətirdi;

-Azərbaycan muğamı – Türk, ərəb və b. musiqi sistemlərinin calaqlanması əsasında formalaşdı.

Uğursuz calaqlanma:

-Sovet mədəniyyətinin zorla calaqlanması – 

Bəzən yerli mədəniyyətləri zəiflədərək təbii inkişafın qarşısını aldı;

-Afrikada müstəmləkəçi mədəniyyətlərin calaqlanması – Avropa mədəniyyəti zorla Afrika mədəniyyətlərinə calaqlanaraq hibrid lakin zəif köklü strukturlar formalaşdırdı.

Yeni mədəni sintezlər

Günümüzdə qloballaşma prosesi ilə bir çox mədəniyyətlər yenidən calaqlanma mərhələsindədir.

Türk dünyası və Batı – texnologiya və irsin calağı:

-Türkiyənin həm Türk-İslam, həm də Batı dəyərləri ilə calaqlanaraq çağdaş dövlət modeli formalaşdırması;

-Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan kimi ölkələrin milli identitetlərini qoruyaraq Batı texnologiyaları ilə calaqlanması (örnəyi, rəqəmsal transformasiya və milli irsin birliyi).

Çin və Batı – kapitalizmin və mərkəzləşdirilmiş yönətimin calağı:

-Çin iqtisadi modeli kapitalist bazar qaydaları ilə sosialist ideologiyasının calaqlanması əsasında formalaşıb.

Yenidən qurulan İslam mədəniyyəti:

-İslam dünyasında həm çağdaş elmi düşüncəni, həm də dini identiteti qoruyaraq yeni bir mədəni sintez yaratmaq cəhdləri (örnəyi, Malayziya, BƏƏ və Türkiyədə bu tendensiya görünür).

Mədəniyyətlərin kölgədə calaqlanması qaçılmazdırmı?

Mədəniyyətlərin bir-birindən təsirlənməsi, dominant mədəniyyətlərin kölgəsində yeni sintezlər yaranması tarixin qaçılmaz qanunudur. Lakin bu calaqlanmanın necə sonuclanacağı bir neçə faktordan asılıdır:

-Calaqlanan mədəniyyət öz köklərini qoruya bilirsə, yeni və güclü bir sintez yarana bilər;

-Əgər mədəniyyət yalnız passiv şəkildə dominant sistemə uyğunlaşırsa, assimilyasiya prosesi qaçılmaz olur.

Nəhayət:

-Süni intellekt və rəqəmsal mədəniyyət calaqları yeni sintezlər formalaşdırırmı? - Örnəyi, texno-mədəniyyətin özünün calaqlanması prosesi varmı?

-Çağdaş qlobal mədəniyyətdə yeni calaqlar hansı yöndə gedəcək? 

-Türk-İslam dünyası yaxın çevrəsinə (qucaqlayıcı) kölgə sala biləcək, yoxsa, özü hansısa kölgənin altında calaqlanacaq?.. - Biz, əlbəttə, birinci varianta inanırıq, bununla belə, sualı dəngəli quraq - hər iki halda onun yeni meyvələri necə olacaq?..

Bunlar XXI yüzilin açıq sualları arasındadır… Sual varsa, hər halda cavab da olacaqdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.02.2025)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət

Günlər keçir birəm-birəm, 

Bir uğurlu yol gedirəm.

Yurdumuzu vəsf edirəm.      

Əldə qələm, dizdə varaq.       

Mənə qalan bu olacaq. 

Bu gün nəğməkar şair, dramaturq, tərcüməçi, əməkdar incəsənət xadimi İslam Səfərlinin doğum günüdür.

İslam Səfərli 12 fevral 1923-cü ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Babək rayonunun Şəkərabad kəndində anadan olmuşdur. Hazırda şairin adını daşıyan Naxçıvandakı 1 saylı məktəbi bitirdikdən sonra könüllü olaraq Böyük Vətən müharibəsinə yollanmışdır. İkinci dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra o,  Azərbacan Dövlət Universitetinin filologiya fakultəsinin jurnalistika şöbəsini bitirmişdir.

O, müxtəlif illərdə  “Şərq qapısı”, “Azərbaycan gəncləri” və “Ədəbiyyat qəzeti" redaksiyasında işləmiş, Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində redaktor, ədəbi-dram verilişləri şöbəsinin müdiri olmuş, 1960-1973-cü illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının poeziya və dramaturgiya bölməsində çalışmışdır.

Daha çox oçerk, novella, libretto və kinossenari, məqalələr müəllifi kimi tanınmış şairin müharibə mövzusunda qələmə aldığı şeir və poemalar xüsusi oxucu rəğbəti qazanmışdır.

Əsasən, heca vəznində yazan şair "Heca vəzniyəm mən"  adlı ayrıca bir şeir də qələmə almışdır. 

Onun şeirlərinə  "Bakı, sabahın xeyir", "Zərif gülüşlüm", "Bir könül sındırmışam", "Qonaq gəl bizə", "Bakılı qız", "Nə vaxta qaldı", "Ana", "Ay qaşı, gözü qara qız", "Ağ xalatlı həkimlər", "Gəncliyimi gəzirəm", "Aylı gecələr" və s. kimi dillər əzbəri olan mahnılar bəstələnmişdir.

 "Göz həkimi", "Ana ürəyi", "Yol ayrıcı", "Xeyir və Şər", "Dədəgünəş əfsanəsi" və s. kimi səhnə əsərləri müxtəlif vaxtlarda, ayrı-ayrı bölgələrdə tamaşaya qoyulmuşdur.

O, həmçinin tərcüməçilik fəaliyyəti ilə də məşğul olmuş,  A. S. Puşkin, M. M. Svetlov, S. Marşak, M. Kərim, M. Tursunzadə, K. Koladze, Y. Dolmatovski və s. kimi tanınmış yazarların  əsərlərini dilimizə tərcümə etmişdir.

Onun ümumilikdə 18 kitabı işıq üzü görüb. 

İslam Səfərli 6 noyabr 1974-cü ildə uzun sürən xəstəlikdən sonra dünyasını dəyişmiş və Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.02.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Əbdülbaqi Fövzi (Yusifzadə) 1901-ci il fevralın 12-də Azərbaycanın Şamaxı qəzasında (indiki Şamaxı şəhərində) dəmirçi ailəsində doğulmuşdur.  1918-ci ildə ailəliklə Gəncəyə köçmüşlər. Burada əvvəlcə tütün fabrikində işləmiş, sonra Gəncə müəllimlər seminariyasına daxil olmuşdur. 

1921-ci ildə şagird komitəsinin sədri olmuşdur. Gəncə Qəza İcraiyyə Komitəsində müxtəlif vəzifələrdə, həm də savadsızlığın ləğvi sahəsində çalışmışdır (1921-1924).

Sonra təhsilini davam etdirmək üçün Bakıya göndərilmişdir.  Əvvəlcə fəhlə fakültəsində oxumuş, sonra pedaqoji texnikuma dəyişilmişdir (1924-1928). 

Eyni zamanda, görkəmli yazıçı Süleyman Sani Axundovun müdirlik etdiyi 19 nömrəli 1 dərəcəli orta məktəbdə müəllim işləmişdir.

O dönəmlərdə ara-sıra şeirlər yazır və şeirləri bəyənilirdi.

1926-cı ildə Əbdülbaqi Fövzi "Gənc qızıl qələmlər" cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Azərbaycan Proletar Yazıçıları Birliyi 1928-ci ildə onu Moskvaya, V. Bryusov adına ali ədəbiyyat kurslarına göndərmişdir.

Əvvəcə 1 Moskva Dövlət Universitetinin ədəbiyyat fakültəsində, sonra Dövlət Redaksiya-Nəşriyyat institutunda təhsil almış, orada kursu bitirmiş (1928-1933) yazar Bakıya döndükdə dərhal işlə təmin edilmişdir, Azərnəşrdə bədii ədəbiyyat şöbəsində redaktor işləmişdir.

Ədəbi fəaliyyətə 1920-1922-ci illərdən başlayanda şeirlə yanaşı publisistikada, ədəbi tənqiddə də qələmini sınamışdır. "Gəncə seminariyasında" adlı ilk tənqidi məqaləsi "Dilxor" təxəllüsü ilə "Əxbar" qəzetinin 1920-ci il payız nömrələrində çap olunmuşdur. 1922-ci ildə "Yeni Gəncə" qəzetində "Eynək" şerini "Salik" təxəllüsü ilə dərc etdirmişdir.

İstər "Yeni fikir" qəzeti, "Qızıl şəfəq" və "Dan ulduzu" jurnallarında (Tiflis dövri mətbuatı), istərsə də "Komsomol", "Pioner", "Maarif işçisi", "İnqilab və mədəniyyət" jurnallarında, "Kommunist", "Yeni yol", "Gənc işçi" qəzetlərində şer və hekayələrini Şahid, xüsusən Şirvani təxəllüsləri ilə çap etdirmişdir.

Ədəbi yaradıcılığında türkçülük, millətçilik çalarlrı olmadığından repressiyua illərinin ona bir qorxusu olmamışdır.

Əbdülbaqi Yusifzadə xidmətlərinə görə üç medalla təltif olunmuşdur.

1956-cı il yanvarın 7-də Bakıda vəfat etmişdir.

 Allah rəhmət eləsin. Amin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.02.2025) 

İtaliyanın “Opera 2001” təşkilatı İspaniya və Fransanın müxtəlif şəhərlərində Cüzeppe Verdinin “İl Trovatore” (“Trubadur”) operasını səhnələşdirir. Martın 2-dək nümayiş olunacaq operada soydaşımız Çinarə Şirin mezzo-soprano səsli qaraçı Azuçena rolunda çıxış edir. Soydaşımızın çıxışı tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır.

Bu barədə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsindən məlumat verilib.

Qeyd edək ki, İtaliyada yaşayan opera sənətçisi Çinarə Şirin Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin dəstəyi ilə həyata keçirilən bir sıra layihələrin iştirakçısıdır. Almaniya Azərbaycanlıları Alyansının İdarə Heyətinin üzvü, Almaniyada yaşayan pianoçu Səbinə Məmmədovanın təşkilatçılığı ötən il martın 3-də Milanda baş tutan “Musiqi sərhəd tanımır” adlı konsert proqramı da belə layihələrdəndir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.02.2025)

Aygün Bayramlı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Beyləqan təmsilçisi

Beyləqan rayon İcra Hakimiyyətinin və Mil-Muğan Regional Mədəniyyət İdarəsinin Beyləqan rayonu üzrə mədəniyyət müəssisələrinin birgə təşkilatçılığı ilə Heydər Əliyev Mərkəzində ölkə  Prezidentinin Azərbaycan Respublikasında 2025-ci ilin “Konstitusiya və Suverenlik İli” elan edilməsi ilə bağlı sərəncamının icrasına uyğun olaraq, “Dövlətçilik tarixində yeni mərhələ”  mövzusunda tədbir  keçirilib.

Tədbirdə Beyləqan rayon İcra Hakimiyyəti  başçısının müavini, YAP Beyləqan rayon təşkilatının sədr müavini, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət müəssisələrinin əməkdaşları və rayon ictimaiyyətinin nümayəndələri iştirak edib.

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himninin səsləndirilməsi ilə başlayan tədbirdə Ulu Öndər Heydər Əliyevin və torpaqlarımızın bütövlüyü uğrunda canlarından keçən  şəhidlərimizin əziz xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edilib.

Tədbirdə rayon İcra Hakimiyyətinin Başçısının müavini Yeganə Məmmədova və digər natiqlər çıxış edərək 2025-ci ilin “Konstitusiya və Suverenlik İli” elan olunmasının tarixi əhəmiyyət kəsb etməsindən, ölkəmizin  Konstitusiyanın tələblərinə və öz suveren hüquqlarına əsaslanaraq, qarşıda duran strateji hədəflərə doğru inamla irəliləməsindən, tarixin müxtəlif mərhələlərində kənar müdaxilələrə, məhrumiyyətlərə baxmayaraq, xalqımızın  milli kimliyini və mübarizə ruhunu qoruyub saxlamasından, 1993-cü ildə xalqın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə gələn Ulu Öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə 1995-ci ildə müstəqil Azərbaycanın ilk milli Konstitusiyasının  hazırlanaraq ümumxalq səsverməsi ilə qəbul olunmasından ətraflı bəhs olunub və bildirilib ki, rayonumuzun, il çərçivəsində hazırlanıb keçirilən tədbirlərlə “Konstitusiya və Suverenlik İli”nə öz layiqli töhfəsini verəcək, həyata keçiriləcək müxtəlifyönümlü tədbirlər həm xalqımızın birliyinin möhkəmlənməsində, həm də şahidi və iştirakçısı olduğumuz böyük tarixi proseslərin təbliğində böyük rol oynayacaqdır.

Sonda mədəniyyət müəssisələrinin əməkdaşlarının ifasında suverenliyi əsl mənasında özündə tərənnüm edən Azərbaycanın ilk xalq şairi Səməd Vurğunun “Azərbaycan” şeiri təqdim olunub.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.02.2025)

Mina Rəşid, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Azərbaycandan kənarda yaşayıb-işləyən, amma öz fəaliyyəti, xeyirxah əməlləri ilə xalqımızın adını ucaldan, şərəfləndirən həmyerlilərimizin xoş sorağını eşidəndə qəlbimiz fərəhlənir, qürur hissi keçiririk. Qazaxıstanda bizneslə məşğul olan azərbaycanlı sahibkar Amil Turab oğlu Yusifov haqqında növbəti dəfə qardaş ölkədən gələn xəbər də bizə eyni hissi yaşatdı...

Ötən il dekabrın 24-də AZAL-a məxsus təyyarənin qəzaya uğraması nəticəsində həlak olanların xatirəsinin anmaq üçün bir neçə gün əvvəl Azərbaycanın Qazaxıstandakı Səfirliyi və Mangistau Vilayət Hakimliyi tərəfindən Aktau şəhərində ehsan mərasimi təşkil olunub. 

Mərasimdə vilayətin rəhbər şəxsləri, azərbaycanlı diplomatlar, ictimaiyyət nümyəndələri, təyyarə qəzasında həlak olan Qazaxıstan vətəndaşlarının ailə üzvləri iştirak ediblər. Türksoylu iki xalq arasında birliyin və qardaşlıq əlaqələrinin möhkəmliyinin baş vermiş qəzanın nəticələrinin aradan qaldırılması zamanı bir daha özünü bariz şəkildə göstərdiyini mərasində çıxış edənlər xüsusi vurğulayıblar.

Mərasimdə Amil Yusifov Almatı şəhərində yerləşən yeni yaşayış kompleksində ikiotaqlı tam təmirli və əşyalı beş mənzilin açarlarını qəzada həlak olmuş qazaxıstanlıların ailələrinə təqdim edib. Bundan əlavə, iş adamı tərəfindən Mangistau vilayətinin Fövqəladə Hallar Departamentinə, xəstəxanaya, Aktau şəhərinin təcili və təxirəsalınmaz tibbi yardım stansiyasına üç yeni avtomobil hədiyyə olunub.

Azərbaycanın Qazaxıstandakı səfiri Ağalar Atamoğlanov Amil Yusifovun xeyriyyəçilik təşəbbüsünü yüksək qiymətləndirib və xalqlarımız arasında dostluq-qardaşlıq əlaqələrinin inkişafına və möhkəmləndirilməsinə verdiyi töhfəyə görə səfirlik adından ona təşəkkürnamə təqdim edib.

Amil Yusifovun xeyirxahlığı Qazaxıstan mətbuatında geniş işıqlandırılıb və sosial mediada böyük rezonans doğurub. Məsələn, Qazaxıstanın tanınmış media resurslarından olan “BES.media” özünün internet səhifəsində və sosial şəbəkə hesablarında azərbaycanlı biznesmenin təyyarə qəzasında həlak olanların ailələrinə mənzil hədiyyə etməsini Aktauda keçirilən tədbir haqqında xəbərin başlığına çıxarıb. “BES.media”nın Instagram səhifəsində yerləşdirilmiş bu xəbərə 62 istifadəçi rəy yazıb və ilk növbədə, Amil Yusifovun xeyirxahlığını alqışlayaraq, digər iş adamlarını da ondan nümunə götürməyə, xeyirxah olmağa çağırıblar. Belə mesajlar digər sosial şəbəkələrdə də yüzlərlədir...

Xatırladaq ki, Amil Yusifov qazax xalqının qəhrəman oğlu,1992-ci ildə iyirmi yaşında Qarabağa gələrək burada erməni işğalçılara qarşı döyüşən, Ağdərədə şəhid olduqdan sonra Bakıda Şəhidlər Xiyabanında dəfn edilən Yerbol Barımbetovun xatirəsinə öz ehtiramını bildirmiş, onun haqqında qazaxıstanlı jurnalist Nasiha Humarqızının yazdığı və 3 dildə -Azərbaycan, qazax, rus dillərində çapdan buraxılan kitabın bütün maliiyyə xərclərini qarşılamışdı. Şəhidin ailəsinə Amil Yusifovun və Dünya Ahıska Türkləri Birliyinin başqanı Ziyəddin Həsənovun adından mənzil də hədiyyə olunmuşdu.

O zaman – 2023-cü ildə Qazaxıstanın “Ər Namusu” İctimai Birliklər Şurası Amil Yusifovu “Böyük Döyüş Qəhrəmanı” ordeni ilə təltif etmişdi, türk dünyasının ağsaqqllarından biri - Qazaxıstanın Əmək Qəhrəmanı, “Şərəf” ordenli, Xalq yazıçısı və şair, Azərbaycan xalqının yaxın dostu Oljas Süleymenov ona təşəkkür məktubu ünvanlamışdı.

Xalqımızın ən gözəl milli xüsusiyyətlərini yaşadan və ölkə xaricində təbliğ edən, Qazaxıstanla qardaşlıq əlaqələrimizin möhkəmlənməsinə öz sanballı töhfələrini verən Amil Yusifovun bundan sonra da öz xeyriyyəçilik fəaliyyətini davam etdirəcəyinə əminliyimizi bildirərək, ona iş və şəxsi həyatında uğurlar arzulayırıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)