Aygün Bayramlı, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Beyləqan təmsilçisi

Dünyada ən bəxtiyar insan öz tarixini yaşadandır. Adət-ənənəsini olduğu kimi dünəndən bu günə xələl gətirmədən gələcək nəsillərə ötürənlər, həm də ən vəfalı, ən etibarlı insandır. Qədim beyləqanlıların illərdir bu günə qədər davam edən Tərəkəmə həyatı var. Əvvəlcə bu sözün etimologiyasına bir nəzər salaq. Bu etnonim haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Belə ki, bir çox mənbələrdə Tərəkəmə sözünün ərəbcədən türkmənlər olduğu bildirilir. Bu ad həm də onların köçəriliklə məşğul olduqları üçün “tərki məkan” olaraq adlandırılmalarıdır. Belə başa düşülür ki, yurd-yuvasını tərk edərək müvəqqəti məskunlaşan insanlardır. Bu adla bağlı digər məlumatlara biz musiqişünas Lalə Hüseynovanın “Türk xalqlarının musiqisi” adlı dərs vəsaitində də rast gəlirik. Türkmən musiqisindən danışılarkən sözün eyni kökdən gəldiyini görmüş oluruq: “Azərbaycanda bu söz “tərəkəmə” şəklində qalıb. “Tərakimə” ərəb sözüdür, “türkmənlər”deməkdir. Ərəb mənbələrində türkmənlərin Türkmənistan, Əfqanıstan və İranda yaşamış türkmən tayfası olduğu qeyd olunur”.

 Bir çox qaynaqlar göstərir ki, orta əsrlərdə (təxminən XIII–XIV əsrlər) Xəzərin şərq hissəsindəki Azərbaycan ərazisinə türkmənlər adı ilə çoxsaylı tayfalar gəlmişdirlər. Bu etnonim haqqında daha bir etimoloji açıqlama vermək olar. Təraküm sözü ərəbcə toplanma, yığışma mənasını da kəsb etdiyi deyilir. Tərəkəmə həyatı haqqında tədqiqatlarımızı apararkən Beyləqanın Tatalılar kənd sakini, eyni zamanda Beyləqanda yaşayıb-yaratmış, Ağsaqqallar şurasının üzvü, rayon ziyalısı Etibar İmanovun “Tərəkəmə dünyası” adlı Tərəkəmə həyatına dair, tərəkəməçiliyin, milli-mənəvi dəyərlərimiz üçün töhfə olan kitabdan ətraflı məlumatlar əldə etmişik. Sözügedən kitabda heç bir yerdə olmayan tərəkəmə tarixinə, həyatına dair bütün məlumatlar geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. Zənnimizcə, bu mövzuya dair ən müfəssəl bilgilər məhz bir tərəkəmənin öz dilindən yazılanlardır. Burada qeyd olunan bütün fikirlər, hadisələr faktlarla əsaslandırılır. Maraqlı məqamlardan biri də tərəkəmə sözünün etimologiyasından bəhs edərkən müəllif öz yanaşmasını ortaya qoyaraq həm də bu sözə fərqli prizmadan baxır. Belə ki, tərəkəmə sözünü “tərə gedən”, yəni qoyunlar üçün tər ot axtaranlar kimi qələmə alır və açıqlayır ki, “Çünki qoyun tər ota meyilli olur”. Elə buradan da həmin ifadə yaranır. Ümumi olaraq bütün bu təhlilləri nəzərə alaraq demək olar ki, elat, tərəkəmə, köçəri sinonim sözlər olduğu üçün sonda yenə eyni mənanı daşımış olur. Bundan başqa tərəkəmə sözünün sinonimi olan “elat” sözü də “oğuz eli” ifadəsindəki el sözündən yaranmışdır. Əgər nəzərə alsaq ki, at şəkilçisi ərəbcədən cəm, birgəlik mənasını daşıyır. O zaman deyilənlər həqiqətə uyğundur. 

Hazırda Mil düzündə yaşayan əhalinin çox böyük əksəriyyəti xalq arasında tərəkəmə adlandırılır. Məlumdur ki, ta qədimdən tərəkəmə camaatı çox zəhmətkeş, əməksevər insanlar olmuşlar. Əsasən maldarlıq, qoyunçuluqla məşğul olan tərəkəmələr qoyun-quzunu, mal-qaranı sağ salamat yaza çıxartmaq üçün əllərindən gələni edir, qışın çovğununa, soyuğuna qarşı onları bəsləyərlər. Hətta yaza sağ salamat çıxanlar bir-birini təbrik edər, gözaydınlığı verərlər. Zaman keçər, fəsillər dönər-dolanar, havalar soyuduqca camaat arana köç edər. Məskunlaşdığı yerlərlə müvəqqqəti vidalaşıb hələ bir musiqili bayatı da söyləyərlər.

Köçün də öz qayda-qanunu vardır. O, kortəbii şəkildə baş vermir. Həyatda olan bütün nəsnələr kimi köçərilik də tərəkəmə qanunlarına əsasən həyata keçirilir. Tərəkəmələr təbiətin qoynunda yaşadıqlarından sağlam və uzunömürlü olmuşlar. Bu onların sağlam qidalanması və piyada uzun yol qət etmələri ilə də əlaqədardır. Təbii ki, həyat tərzinin insan ömrü üçün çox böyük əhəmiyyəti olduğunu bilirik. Bundan başqa inam və inancları barədə də kifayət qədər danışmaq olar. Mövzuya dair geniş bilgiləri yenə “Tərəkəmə dünyasından” almaq mümkündür. Həmin məqamları təqdim edək: “İnam və inanclardan söhbət düşərkən cümə axşamları ehsan qazanlarının asılması, yerə isti su tökərkən “bismillah” kəlməsinin dilə gətirilməsi, ay yenicə görünərkən salavat çevrilməsi, gün tutularkən mis qabları bir-birinə vurub həyəcan təbilinin çalınması, Novruzun və çərşənbələrin müqəddəsliklə qarşılanması, köç yolunda pir deyilən bir ağaca rəngbərəng çit kəsiklərinin bağlanması, köç günlərində adamların Fatma ananın sacı deyilən daşa əl sürtüb yollarına davam etməsi və bütün bunlar islama inam və etiqadın formalaşmasında mühüm rol oynamışdır”. Bundan başqa “Tərəkəmə dünyası”nda köç zamanı oxunan mahnılardan, muğamlardan, aşıq havalarından da bəhs olunur. Bizə tarixdən bəllidir ki, musiqi insanları əməklə məşğul olduqları zaman həvəsləndirən, ruhlandıran, yorğunluqlarını çıxardan və görəcəyi işə inamını daha da artıran vasitə olub. Elə buna görə də istər köç yolu boyu, istərsə də mənzil başına çatarkən olduqları məkanda çalıb-oxumaq tərəkəmələrə bir az da ruh, qüvvət vermişdir. Eyni zamanda musiqinin onların ruhunda olduğu açıq-aydın şəkildə görülür. Buna misal olaraq yanıqlı səslə oxunan “Segah”ın adını çəkmək olar. “Segah” xalqın ruhuna daha yaxın olan muğam olduğu üçün hətta muğam təhsili almayan insanlar da, bu məqamda ən azı, zümzümə edə bilir. Tərəkəmələrin toy adətləri də özlərinəməxsus şəkildə keçirilmişdir. Bu barədə mütaliə edərkən maraqlı məqamlarla qarşılaşırıq. Ömürlərinin yarısını yaylaqda keçirən tərəkəmə camaatının toyları elə təbiət qoynunda, dağlar ətrafında, buz bulaqların yanında təşkil olunur. Toyları bəzəyən isə “Baş sarıtel”, “Yanıq Kərəm”, “Yurd yeri”, “Kərəm gözəlləməsi”, “Dilqəmi” və s. kimi adlanan aşıq havalarının yanıqlı sədaları olmuşdur. Şeirə, sənətə, musiqiyə bağlı olan tərəkəmələr bundan başqa vaxtaşırı saz-söz məclisləri quraraq sənətin təsirindən zövq almış, bu ruhla ömür yollarına davam etmişlər. Hansısa vaxtı müəyyən etmək üçün elat camaatı arasında zərb-məsəllər də meydana gəlmişdir. Məsələn, toy-nişana başlamaq üçün deyərlər: “Tatalılar köçü gələnə yaxın”, “Elə Tatalılar köçü gəlib buradan keçəndə” və s. Qeyd edək ki, Tatalılar burada kənd adıdır.  

Azərbaycan ədəbiyyatında da Tərəkəmə mövzusu əsas yer tutur. Bu elatın tarixi haqqında geniş məlumat vermək olar. Şifahi xalq ədəbiyyatının janrlarından olan sayaçı sözləri bildiyimiz kimi qoyunçuluqla əlaqədardır. Folklorşünaslar belə qənaətə gəlmişlər ki, saya bolluq, bərəkət, nemət rəmzi olaraq deyilir. Bu, bir növ, xeyir-dua, alqış mənasında səslənir. Sayaçı sözləri qoyunların ünvanına səslənən nəğmələrdir. Sayaçı isə vaxtilə çobana deyildiyi üçün bu sözlər, nəğmələr də buna görə “sayaçı sözləri” adlandırılmışdır. Görkəmli ədib Firudin bəy Köçərli (1863–1920) bu qədim janrdan bəhs edərkən sayaçı sözlərinin tərəkəmələrə mənsub olduğunu qeyd edir. Bundan başqa ədəbiyyatda çox tez-tez bu mövzuya rast gəlirik. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanında, Cəlil Məmmədquluzadənin (1869-1932) “Anamın kitabı” əsərində, Mirzə Fətəli Axundzadənin (1812–1878) “Hekayəti-müsyo Jordan və Dərviş Məstəli Şah” və s. kimi ədəbiyyat nümunələrində milli ruha, adət-ənənəyə olan bağlılığa, tərəkəmə-elat mövzusuna toxunulmuşdur. 

Məlum olduğu kimi “Tərəkəmə” etnoniminin eyniadlı oyun havası da mövcuddur. Çox qədim olan bu rəqs əsasən köçəri maldarların toylarında, el şənliklərində, bayramlarında ifa etdikləri rəqslərdən bir olmuşdur. Bu günə kimi məşhur olan rəqs Azərbaycanın demək olar ki, bütün bölgələrində yaşayan istər peşəkar, istərsə də həvəskar rəqs ansambllarının repertuarında yer alır. Bu rəqsi tərəkəmələrin özləri yaratdığı məlumdur. Rəqs tərəkəmə camaatına xas olan igidliyi, mərdliyi, döyüşkənliyi ehtiva etdirmir. Tam əksi – çox incə, zərif olan bu oyun havası öz xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan qadınının obrazını yaradır. Necə deyərlər, əsil xanım-xatın rəqsidir. Elə rəqs ilk dəfə 1936-cı ildə qurulub səhnəyə gətirilərkən solo qadın rəqsi kimi təqdim olunub. İlk ifaçısı isə Xalq artisti Əminə Dilbazi (1919–2010) olmuşdur. İki tempdə ifa olunan oyun havası iti tempdə olarkən əsasən kişilər tərəfindən rəqs edilir. Rəqsin məlahətindən, lirikasından segah məqamında olduğu asan hiss edilir. Biz tərəkəmələri daha çox çevik, qıvraq kimi tanısaq da, səhnə quruluşu lirik şəkildə verilib. Rəqs öz bədii əhəmiyyətini həmişə qoruyub saxlayır. Rəqs haqqında ətraflı danışmaq olar. Məsələn, burada müxtəlif əl, qol, çiyin hərəkətləri diqqətə çarpır. Gözlərin vurğulanması, gülü dərib qoxlamaq, utanmaq, çiyin sındırmaları onun təsir gücünü daha da artırır. Daha diqqətçəkən məqamlardan biri də geniş açılmış qollar və onun plastikasıdır. Bu sanki azad insan ruhunun təcəssümüdür. 

Tərəkəmə rəqsi haqqında daha geniş məlumatı elmi rəhbərim Abbasqulu Nəcəfzadənin “Azərbaycan rəqsləri” adlı əlyazmasından alırıq. Burada rəqsin əsas xarakteristikası, ritmi, tempi, ölçüləri, məqamı, notlaşdırılması və rəqsin bəstəkarların yaradıcılığında yer alması barədə geniş bilgilər verilmişdir. Belə ki, “Tərəkəmə” rəqsininin ilk dəfə 1909-cu ildə virtuoz tar ifaçısı Qurban Pirimovun (1880–1965) qrammofon valına yazdığı qeyd olunub. Bu məlumatın isə Azərbaycan Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyinin arxivində saxlanıldığı vurğulanır. Bundan başqa Müslüm Maqomayev (1885–1937) 1927-ci ildə “Tərəkəmə”ni simfonik orkestr üçün işləyərək rəqsin taleyində daha bir uğura nail olmuşdur. Zənnimizcə, oyun havasının simfonik orkestr üçün işlənilməsi böyük mədəni hadisə hesab olunmalıdır. Rəqsin uğurları bunla kifayətlənmir. Əsər 1936-cı ildə Səid Rüstəmov (1907–1983) tərəfindən notlaşdırılaraq “Azərbaycan xalq musiqisinin antalogiyası”na da daxil olunmuşdur. 

Rəqsə bəstəkarların yaradıcılığında da rast gəlinir. Bunlardan Azərbaycan klassik musiqisinin yaradıcısı dahi Üzeyir bəy Hacıbəyli (1885–1948) “Arşın mal alan“ musiqili komediyasında, Əfrasiyab Bədəlbəyli (1907–1976) “Qız qalası” baletində, hətta dünya bəstəkarlarından Bela Bartok (1881–1945) 3-cü kvartetində, Reynold Qliyer (1874–1956) Simfonik orkestr üçün yazdığı “Təntənəli uvertürası”nda “Tərəkəmə” rəqsinin melodiyasından məharətlə istifadə etmişlər. 

Bununla da tərəkəmə etnonimi haqqında, tərəkəmə camaatının yaşayış tərzi, eyni zamanda tərəkəmə mövzusunun istər ədəbiyyatda, istərsə də musiqidə olan bağlılığı haqqında məqamları diqqətə çatdırırıq. Xüsusi olaraq vurğulamaq istəyirik ki, araşdırmalarımız əsasən adət-ənənələr əsasında aparılmışdır. Tərəkəməçilik beyləqanlıların həyat tərzi kimi, bu gün də mövcuddur və davam etdirilir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2024)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Keşməkeşli bir həyat yaşayıb. Dəfələrlə ölüm mələyi ilə üz-üzə dayanıb, onun bənzərsiz qoxusunu ciyərlərinə çəkib. Dörd yaşı olanda ağır xəstəliyə düçar olub. Bunu görən valideynləri uşaq sağ qalsın deyə, əhd edib adını dəyişiblər. Ölməyib, yaşayıb və bir gün 43 yaşında olarkən özünü dənizə atıb...

Deyir ki,- “Biilirsinizmi insan intihara nə vaxt qərar verir? Yaşamaq ölümdən daha qorxulu olanda. Deyə bilmərəm, bu necə baş verir, amma onu yaxşı bilirəm ki, uğursuz intiharların hamısı sonradan insanın həyatında dəyişikliklərə səbəb olur.  Mən anları yaşayan adamam. Nə istəsəm, eləmişəm. Şair üçün həyatında ekstrimal anları yaşamaqdan daha gözəl heç nə ola bilməz. Nəsiminin dediyi kimi:- Dəm bu dəmdir, dəm bu dəmdir, dəm bu dəm...”

Məcara dolu belə anlar onun həyatında çox olub, amma heç vaxt sonradan onlar haqda düşünməyib. Bəlkə də “dostluq” etdiyi şəkər xəstəliyilə əlaqədardır, bilmirəm, axı bu azar adamda yaddaş problemi də yaradır...

“Mən bütün həyatımı nigarançılıq içində yaşamışam, elə indi də belədir. Anları yaşamaq cəhdim də, bu nigarançılıqdan qurtulmaq üçündür. Nigarançılıq da dünyadakı ən ağır duyğudur. Bütün türk dünyası məni tanıyır, amma bu məşhurluq da məni xoşbəxt edə bilmədi. Hərənin həyatda bir missiyası var. Mənim missiyam yazmaq, türkçülüklə, milliyətçiliklə bağlıdır və bu missiyada xoşbəxt olmaq yoxdur. Belə də ki, xoşbəxtlik nisbi anlayışdır, hər kəs bir cür qələmə verir.”- söyləyir...

Haqqında söhbət açdığım Rüstəm Behrudi 1957-ci ildə Ordubad rayonunun Behrud kəndində dünyaya gəlib. 1964-cü ildə səkkizillik məktəbi bitirdikdən sonra, orta təhsilini Cəfər Cabbarlı adına Biləv kənd məktəbində başa vurub. Bir il Behruddakı kolxozda işləyib. Daha sonra Naxçıvan Dövlət Pedaqoji institutunun Tarix-ədəbiyyat fakültəsində ali təhsilə yiyələnib və oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirib. Bir müddət Ordubad rayonundakı Unus kənd orta məktəbində Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fənnindən dərs deyib, rayon muzeyində elmi şuranın üzvü kimi çalışıb. 1984-cü ildən Bakıda yaşayır. 1986-1990-cı illərdə "Yazıçı" nəşriyyatında fəhlə, korrektor, kiçik redaktor, poeziya redaksiyasının redaktoru vəzifələrində işləyib. Həmçinin bir müddət də Sabir Rüstəmxanlının rəhbərliyi altında nəşr edilən "Azərbaycan" qəzetində redaksiya müdiri kimi fəaliyyət göstərib. Sovet dönəmində fikir və düşüncələrinə görə təqib olunub və həbsxanada yatıb...

Deyir ki,- “Həbsxanada yatmağı heç vecimə də almadım. Düzgün yolda olduğumu yaxşı bilirdim. Mən ölümün gözünə dik baxmağı bacarıram. Doğrudur, hər adamın bir əbədiləşmək istəyi var. Şairlərin də xüsusilə. İstəyirlər bütün zamanlarda onlardan yazsınlar, onlar haqqında düşünsünlər. Ona görə, bəzi şair və yazıçılar yalandan danışırlar ki, mən ölümdən qorxmuram- filan. Ancaq mən bir neçə dəfə ölümü yaxından gördüyüm üçün həqiqətən də buna öyrəşmişəm...”

Verdiyi qərarlar çox ciddi olur. Gördüyü işlər ağıl və məntiqə söykənir. Nizam-intizamı və dürüstlüyü sevir. Otuz ilə yaxındır ki, “sehirli qutuda” verilişlərə getməkdən imtina edib. AzTv-də ümumiyyətlə heç vaxt görünməyib... 

“Məni müxalifətçi bilirdilər deyə, dəvət etmirdilər. İndi də, elə bilirlər. Keçən dəfə “Mədəniyyət” kanalından çağırmışdılar, orada təqdimatımı yazanda dedim, sadəcə adımı yazın, heç bir mükafat- filan qeyd etməyin, xalq məni tanıyacaqsa, elə adımla tanısın. Mənim üçün adlar, mükafatlar dəyərli deyil. Məsələn, bu gün “xalq şairi” adının mənim aləmimdə heç bir dəyəri yoxdur. Hər gün efirə çıxan xalq şairləri məndən daha məşhurdurlar, ya məndən daha çox sevilirlər? Mənim kitabım daha çox satılır, ya onların? Xeyr, istəmirəm. Versələr də qəbul etmərəm. Mənim öz ölçülərim var. Arxasında yaradıcılıq olmayan ad, mükafat kimə lazımdır? Bir də ki, Azərbaycan ədəbiyyatında nümunələr var da. Məsələn, Əkrəm Əylisli nümunəsi. Deməli, verilən bir şeyi səndən geri də ala bilərlər. Ona görə də belə şeylərə can atmaq axmaqlıqdan başqa bir şey deyil.”- söyləyir...

Cavanlığından Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü olub, sonradan bu qurumu mənasız saydığından, dörd-beş ildir ki, oradan uzaqlaşıb.

Bunu Anara, ya da orada çalışan digərlərinə görə etməyib, heç bir qərəzi də yoxdur. Sadəcə, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi heç vaxt Azərbaycanın tale yüklü məsələlərində öz sözünü demədiyini əsas gətirir və orada olub, onların günahlarına şərik olmaq istəmir...

Deyir ki,- “Ümumiyyətlə, bu təşkilatın mahiyyətini anlamıram. Dünyanın heç bir yerində Yazıçılar Birliyi yoxdur. Daha çox keçmiş sovet ölkələrində ideologiyanın təbliği üçün lazım olan bir qurumdur. Avropa ölkələrindəki birliklər tamam fərqlidir. Onlar yazıçıların özlərinin müstəqil şəkildə yaratdıqları birliklərdir...”

Bəli, bütün ömrünü ədəbiyyata həsr etmiş Rüstəm Behrudi ədəbi fəaliyyətə ötən əsrin yetmişinci illərində başlayıb. Əlli ildən çoxdur ki, bu yoldadır. İlk şeirini orta məktəbdə yazıb. Sonradan şeirləri "Azərbaycan", "Araz" almanaxlarında mütəmadi olaraq çap olunub. Dövri mətbuatda şeir və publisistik yazıları ilə fəal çıxış edib. O, öz yaradıcılığında həmişə türkçülük və dərviş fəlsəfəsinə üstünlük verib. "Yaddaşlara yazın", "Salam, dar ağacı", "Şaman duası", "Yer üzü görüş yeridi", "İblis mələkdən gözəldi", "Tənhalıqda ölüm qorxusu yoxdu", "Din sevdim din üstünə", "Bir dəli ayrılıq kimi", “Qızıl alma", "Məzarlıqda bitən yovşan" şeir kitablarının və "Göz yaşlarından baxan Allah" adlı fəlsəfi-publisistik kitabın müəllifidir. "Şaman duası" kitabı türkdilli dövlətlərdə dillər əzbəridir, kitabdan seçmələr Beliçkada, Türkiyədə, İranda, Avstriyada, Almaniyada və s. ölkələrdə nəşr olunub. 1989-cu ildə yazdığı "Salam, dar ağacı" şeiri isə müstəqillik ərəfəsində, Azərbaycanda vətəndaşlıq poeziyasının proloqu kimi qiymətləndirilir...

Sentyabrın 12-də xalqın sevimli şairi Rüstəm Behrudinin 67 yaşı tamam olur.

Düşündüm ki, bu münasibətlə onu duyduğum, anladığım qədər vəsf edim, ömür yoluna işıq tutum. Nə qədər bacardımsa bilmirəm…

Söhbətimi şairin “Mən qəm yolçusuyam” adlı şeirindən bir parçayla bitirrmək istəyirəm və ona möhkəm cansağlığı, firəvan həyat arzulayıram:

“Məni anlayan yox, məni duyan yox,

Başını itirmiş bu yer üzündə.

Bu cür təkliyimdə, tənhalığımda,

Mənəm bu dünyanın sonu, əvvəli.

Nə axır bilinir, nə də ki əzəl,

Oturub bir qərib çölün düzündə.

Elə bu təkliyə, bu tənhalığa

Ürəkdən qurd kimi ulamaq gözəl...”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2024)

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik qiraətdə bu dəfə sizlərlə qazi şair Emin Pirini görüşdürürük. Sevgi şeiridir. 

Xoş mütaliələr.

Boyatlamış dərdlərin var,

boyat, köhnə dərdlərin.

Adam da sadiq olar-

dərdlərinə, dərdlərinə?!

Əl atıb qoparsam

ürəyindən kədərini.

Görərsənmi-

əllərimi, əllərimi?!

Dəcəl barmaqların  var,

dəcəl barmaqların.

Pianinonun dillərində

yandıracaq yalnızlığın işığını.

Söndürsəm “min illik” alovunu-

elə pianinonun dilləri üstdə

elə pianinonun qucağında,

qucağında.

Sevərsənmi-

günahımı, günahımı?!

Bir qızımız olar

gözləri  qəhvəyi gülən-

elə sənin kimi.

Qoşulub ona gülə-gülə

saçlarımı yolarsanmı,

Yolarsanmı?!

Sənsiz-

Oyuncağı əlindən alınmış uşaq kimiyəm.

Çağırsam ki, gəl-

sevindir bu saqqallı uşağı-

Gələrsənmi,

Gələrsənmi?!

Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət” 

1.

Qardaşım, zarafat ünvanına çatmırsa, burda Aəzrpoçtun nə günahı var? 

2.

Dərdayıl Tarqovıda qəşəng bir xanım görüb deyir:

-Qəşəng qız, olarmı sizi restoranda şam yeməyinə dəvət edim?

Xanım deyir:

-Mənim ərim var. 

Dərdayıl cəld dillənir:

-Masa ikinəfərlikdir, çox təəssüf ki, onu dəvət edə bilməyəcəm. 

3.

Diogen yeməyə başlayır. Həmişəki kimi kasıb süfrəsində mərci və çörək olur. 

Çarın sevimlisi olan varlı Aristipp ona deyir:

-Çara ehtiram etməyi öyrən, mərci yeməkdən qurtul.

Diogen cavabında söyləyir:

-Sən də mərci yeməyi öyrən, çara yaltaqlanmaqdan qurtul.

4.

İnsanlar çox sərsəmdirlər. 

Onlar onlara ehtiyac duyan insanları lənara itələyib ehtiyac duyduqları adamların dalınca qaçırlar. Nəticədə də əliboş qalırlar.

5.

-Mənim oğlum hər dəfə məndən soruşur ki, uşaqlar hardan peyda olur.

-Bu ki normaldır. Neçə yaşı var ki oğlunuzun?

-İyirmi yeddi. Üç ildir ki evlidir. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2024)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

SUAL

" Qəlbə zərər verən iki şey var: qəm və qayğı. Qəm yuxu gətirir, qayğı isə yuxu qaçırır." ( Hippokrat)

Əziz şairimiz, pərişan halınızda qələminiz ruhunuza sığal çəkə bilirmi? 

CAVAB

- Yağışdan sonra göy üzü necə toxtayırsa, şeirdən sonra da şairin ruhsal halı eynən olur. Hərçənd, burda qələmin yox, sözün gücündən danışmaq gərək. Qələm, sadəcə, bir alətdir. Durna lələyiylə də dünyanın ən yaxşı şeirini yazmaq olar.

Əsas o ki, "Şair gərək tanrı qədər gözəl olsun bu dünyada" (Puşkin) Və... Yazdığın şeir sənə yox, sən yazdığın şeirə məxsus olmalısan...

Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu dəfə İBRƏTAMİZdə sizlər üçün bir Şərq pritçası əldə edib bölüşürəm. Əminəm ki, sizlər üçün çox faydalı olacaq. 

“İnsanın qiyməti nə qədərdir?”

Heç bu sualı özünüzə, yaxud kiməsə vermisinizmi? 

Riyaziyyat alimi əl-Xarəzmidən insanın 

qiyməti haqqında soruşduqda o, belə bir

cavab verir:

-Əgər insanın əxlaqı varsa, bu, 1 rəqəm 

demakdir;

-Əgər insan həm də gözəldirsa, bu 1-in

yanına sıfır da artır =10;

-Yox, əgər insanın həm də pulu varsa, bura daha bir sıfır artır = 100;

-Əgər insan həm də əsil-nəcabətlidirsə

daha bir sıfır artır =1000.

Alınan rəqəm kifayət qədər böyükdür və orda ilk baxışda ən kiçik yük əxlaqındır. 

Amma siz qərar çıxarmaqda tələsməyin. Alınan rəqəmdən 1 (yəni ki, əxlaq) getsə, insanın qiyməti yerdə qalan sıfırlara bərabər olacaq...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Mübariz Örənin hekayəsi təqdim edilir.

Adamları bir-birinə doğmalaşdıran o fərəhli günlərin zirvəsi Şuşanın azad olunduğu gün oldu! Olur, dolub-daşan hisslərini tək yaşaya bilmirsən, evdən çıxıb harasa üz tutmaq, sevincini kimlərləsə bölüşmək istəyirsən.

Dostumla votsaplaşıb köhnə "Bakı" mehmanxanasının yerində salınmış parkda görüşməyə vədələşdik.

Bakını heç vaxt belə izdihamlı görməmişdim; bütün şəhər mərkəzə axırdı. Yollar, səkilər adamlarla doluydu. Maşınlar adam əlindən yol tapıb irəliləyə bilmirdi. Sürücülər aramsız siqnallar verir, bir-birlərilə maşın dilində danışır, maşın dilində bir-birlərinə gözaydınlığı verirdilər. Əsgər forması geymiş gənc qızlar maşınların açıq şüşələrindən başlarını çıxarıb sevinclə qışqırışır, müharibəyə aparılmamalarının əvəzini, sanki bu yolla çıxırdılar. Əllərində bayraq, hərəkətdə olan maşınların banından bədənlərini çıxaran coşqun gənclər təkərli postamentdə yeriyən "Zəfər abidəsi"ydi. Neftçilər xəstəxanasının ikinci mərtəbəsindən - açıq palata pəncərəsindən yalın sinəsini qabağa verib, bir əli ürəyinin başında, dibdən kəsilmiş o biri qolunun sarğısı ilə "əl eyləyən" qazi isə canlı "Qəhrəman büstü"!  

Taksist cavan oğlan idi. Yolboyu yumruğunu sükana vurdu ki, neçə dəfə vayenkomata getdim, məni əsgər aparmadılar! Hər dəfəsində təskinlik verməyə çalışdım, özü də razılaşdı ki, əsas qələbədi, o da var. Varımızdı - hamımızındı! Ayaqla daha tez çatacağımı başa düşüb yarıyolda maşını saxlamasını istədim. "Düş, dayı, düş, vallah, heç nə lazım deyil. Mən özüm də maşını atıb şəhərə qayıdıram", - gənc qələbədaş gedişhaqqı götürmək istəmədi. Təxmini məbləğin ikiqatını oturacağa atıb, düşdüm.  

Uğultu qatı duman kimi şəhərin canına hopmuşdu; ağla gəlməyən yerdən səs gəlirdi. Vədələşdiyimiz yerdə dostumla görüşüb - heç vaxt olmayan kimi bərk-bərk qucaqlaşdıq da  - insan selinə qarışdıq. Hara gedəcəyimizin fərqi yox idi, hər yan qələbəlik idi.

"Nizami" kinoteatrından sola dönəndə maşın yolunun ortasında dövrə qurub rəqs edən coşqulu insanları dostum Feysbukda canlı yayıma qoşdu. Ortaya düşüb mən də o ki var oynadım, oynaya-oynaya baxdım ki, ətraf binalar da bizə qoşulub şən-şən oynayır.

Kukla Teatrının yanındakı keçiddən nisbətən sakit dənizkənarı bulvara çıxdıq. Ağır qübbə kimi şəhərin üstünə çökmüş səs kütləsi prospektin o üzündə qaldı.

- Bu səs adamı dəli edər, - neçə vaxtdı cəbhədən gələn həyəcanlı xəbərlər, qələbəli Tvitlər, fərəhli, yuxusuz gecələr hipertoniyalı canıma təsirsiz ötüşməmişdi. Azacıq səs-küydən qulaqlarım dolur, sinə-başım guppuldayırdı.

- Bəs o evlərdəki xəstələr, qocalar neynəsin? - Prospekt boyu bayraqlarla bəzədilmiş eyvanları göstərib, dostum şübhə qarışıq təbəssümlə mənə baxdı.

"Çinar Bakını sevdi." - Bu sözləri isə səs-küydən azca aralanmış, yanımızda ayaq saxlayan bəstəboy qoca dedi. Yaşı səksəni ötərdi, zövqlə geyinmişdi, görkəmindən hansısa tanınmış rəssama, yaxud memara oxşadardın. Ərklə qolumuza girib başını yuxarı tutdu, iyirmi-otuz ilə Bakı iqliminə ancaq ki uyğunlaşmış cavan çinarları göstərdi: "Daha Bakı küləyi oları yerindən qopara bilməz", - dedi, sonra öz sözünü başıyla təsdiqləyib yoluna davam etdi.  

Qəribədir, bu ağacların yanından, bəlkə milyon dəfə keçmişdim, amma heç vaxt çinar olduqlarının fərqinə varmamışdım. İllərdi küləklərlə çarpışmada olan bu inadkar pöhrələr əkildiyi gündən gücünü, şirəsini deyəsən, kökə, rişəyə vermişdi, qol-qanad açmağa, böyüməyə - çinarlaşmağa ancaq ki macal tapmışdı.

"Bəs Bakı necə, çinarı sevdimi?" - bu yöndəmsiz sual isə tum kimi çırtlayıb hardansa mənim içimə düşdü, cücərdi, pöhrələndi... dostumla sağollaşıb ayrılan kimi yay-qış açıq havada gecələyən arabaçını görmək keçdi könlümdən...

*

O qəribə adam haqda mənə başqa bir dostum - köhnə əsgər yoldaşım danışmışdı. Bazarda təsadüfən rastlaşmışdıq, əlüstü hal-əhvaldan sonra qoluma girib məni yaxınlıqdakı çayxanaya dartmışdı: "Gəl, sənə maraqlı şey göstərəcəm..." 

Bazarla köhnə doqquzmərtəbənin arasında daim ayaqaltı, basırıq, səs-siqnallı bir yerdəydi dediyi yer. Diribaş talış balasıdı, - sonradan dostlaşdıq, - hardansa köhnə pinəçi budkası tapıb gətirib, necəsə icazəsini alıb, böyür-başına stol-stul düzüb, samovar qoyub, eləyib çayxana. Amma neynirsən, o şəraitsiz, darqəlib yerdə adama bir çay verir ki, dadı damağından getmir. "Binəqədidə qohumu var, həyətindən Şollar axır, hər gün sürüb ordan təzə su gətirir...", - dostum çayçını ağızdolusu tərifləsə də, hiss edirdim ki, mənə göstərəcəyi əsas şey o deyil. 

"Görürsən o evi?" - nəhayət, oturduğumuz yerə bitişik, dəmir borularla əhatələnmiş qatı kölgəli ağaclığı göstərmişdi. Bazar maşınlarının, arabaların, orda-burda qalaqlanıb-tığlanmış boş yeşiklərin  gediş-gəliş yolunu belə tutub iflic elədiyi  bir yerdə, qəribəydi, o yaşıl sahə qorunub toxunulmaz qalmışdı! "Evi görürsən?" - ikinci dəfə deyəndə, diksindim; təzə sulanıb-süpürülmüş nəm torpağı, yuyulub ipə sərilmiş kişi dəyişəyi, ağaca bərkidilmiş əldəqayırma əlüzyuyanı, mıxdan asılmış məhrabası, boş banan yeşiklərindən, karton qutulardan "yığılmış" "divar mebeli"... ilə o yer, doğrudan da, səhmanlı, qurulu evi xatırladırdı! 

"Bazarda araba sürür, harda olsa, indi gələcək. Bir saat buranı yiyəsiz qoymur, elə bilir, o olmayanda kimsə gəlib evini dağıdacaq...", - o qəribə adam haqda danışdıqları qaibanə maraq oyatmışdı məndə, öz mağarasına qayıdacaq div kimi gözləmişdim onu. - "Yaddaşını itirib... Heç kəsi yoxdu...".

Sonrakı hadisələr əməllicə tilsimləmişdi məni: "həyətin" qapı yerindən arabasını içəri salıb guya qarajında saxladı, tərli köynəyini çıxarıb ipin üstünə atdı, dabanını dabanına sürtüb dar çəkmələrini bir qırağa itələdi, yerdəncə oturub kürəyini ağ gövdəli ağaca söykədi, - ağacdı, ağacdı da! - ayaqlarını uzadıb bir müddət hərəkətsiz qaldı, tərli bədənini, corabsız ayaqlarını yalayan yüngül mehdən xoşallandı - və bütün bu "hadisələr" baş verdikcə, mənə elə gəldi ki, kimdisə, bu adamı yaxından tanıyıram: manerasından, hərəkətlərindən... - dincini alandan sonra qalxıb "həyət-bacasını" gəzdi, "divar mebeli"inin qapılarını bir-bir açıb yoxladı, "gözümü çəkən kimi aparırlar", - deyib, donuq baxışlarla bizə tərəf baxdı, - onda yox! - su dolu balonları çıxarıb ehmalca "məhəccərə" düzdü, öz aləmində guya silib tozunu aldı, bir balon suyu aparıb əlüzyuyana tökdü, oxxay-oxxayla sinə-başına su vurdu, - onda da yox! - dizəcən çirmələnib ayaqlarının qarasını yudu, bir dolu balonu da götürüb üstdən-aşağı, başından belinə şırıldatdı, sonra məhrabasını boynuna atıb yaş saçlarını silib quruladı, biz-biz elədi və o pırpız, gülməli halıyla çevrilib ikinci dəfə bizə baxanda - bax onda! - tanıdım: Nağı oğlu Tağı!

"Amma o, axı indi Ufada olmalıydı!.." - Nağı oğlu Tağı ilə bağlı müəmma dolu bir hadisəni yada salmağa çalışırdım ki, bir yarpaq, eləmə tənbəllik, dolana-dolana uç, gəl qon masamızdakı qəndqabının qapağına!

- Bu nədi?! - heyrət içində yarpağı əlimə götürdüm.

- Yarpaqdı da, çinar yarpağı. İndi görürsən?..

Başımı qaldırıb yuxarı baxanda əsasən akasiya, şam ağacları ilə əhatələnmiş ağ-iri gövdəli, gen çətirli, sağlam, tanış - doğma çinarı gördüm! 

*

Ay işığında keçid olmur.

Keçmiş döyüşçü heç vaxt belə ağılsız işə qol qoymaz.

Amma o zəhrimar arağın təsiri, bir də gör, neçə ildi Tağını görmürdülər. Onun qürub kimi qızaran gözləri, yalvarıcı baxışları qarşısında tab gətirməmişdilər.

Kanalın üstündə hündür qovaqlı, yeltutan yerdə oturmuşdular. Köhnə sinif yoldaşlarını, dostlarını başına yığıb qonaqlıq verirdi Tağı. Ufadan təzə gəlmişdi, əli yaxşıydı. Kəndin kənd vaxtlarından, qaçqınçılıqdan söz salıb pis oldular, o vaxtkı məzəli əhvalatlardan danışıb, o ki var güldülər, - haldan-hala düşdülər. Kefləri yaxşıydı, birdən nə oldusa, Tağını möhkəm ağlamaq tutdu. Nə elədilər, sakitləşdirə bilmədilər. Ovutduqca hönkürtüsü şiddətləndi: "Ürəyim partdıyır e, partdıyır, başa düşürsüz?! Burdan-bura gedib dədəmin qəbrini görə bilmirəm! Buz kimi sularımız axıb gedir, bircə qurtumuna tamarzıyam!.."

"Səni elə yerə aparım ki, Daşlı bulağın səsini eşit!" - bax onda, dözməyib İso ayağa durdu. O da sinif yoldaşlarıydı, Birinci Qarabağ müharibəsində vuruşmuşdu.

Rusiyadan üç-dörd günlük anasına dəyməyə gəlmişdi Tağı, - kaş gəlməyəydi; o gəldi, bircə gün sonra anası qospital yolunda ürəktutmasından öldü, - aeroportdan taksini birbaşa sürdürmüşdü Biləsuvara, qaçqın qəsəbəsinə. Neçə illərin küsülüsü olsa da, - o vaxt anasını tək qoyub Ufaya getmişdi, - qonum-qonşunun yanında anası onu pərt eləmədi. "Nə yaxşı gəldin", - deyib, boynunu qucaqladı. Hər küncdən bir matah tapdı çıxartdı, sortbasort balonları qucağında daşıyıb pilləkən daşına düzdü, yaxşı toyuq-cücəsi vardı, bir-ikisini kəsdirib biş-düş elədi... Hamı dağılışıb gedəndən sonra isə arvadın hikkəsi təzədən körükləndi, - ona ən çox yer eliyən o idi ki, niyə o vaxt itkin qardaşının pasportunu götürüb gedib! - oğlunun üzünə baxmadı, nə dedi, ortalığa dedi. Gecə keçənəcən həyətdə oturdular, susdular... Tək-tük danışdıqları da... öz həyatları deyildi elə bil, başqasının nağılıydı... Atası Nağı adında fağır kişiydi, rayonda işıqçı işləyirdi, hər gün, qışın sazağında, yayın qızmarında səkkiz kilometr yolu işə piyada gedib-gəlirdi, qazancı çox olmasa da, dolanışıqlarına bəs edirdi. Sonra nə oldusa, kişi sürətlə arıqlamağa başladı, səbəbini bilən olmadı, vaxtında üstünə düşmədilər, həkimə aparmadılar, ayaq üstə, göz görə-görə qurudu əldən getdi. Dalıyca Ənnağı getdi - balaca qardaş: qaçaqaçda qoyun-quzusunu Arazdan keçirəndə itkin düşdü; çay apardı, duman aldı, düşmən əlinə keçdi, o tayda başına nə oyun gəldi, - bilinmədi. 

Sonra da o özü getdi - Tağı.

O ili institutu bitirib rayona su idarəsinə gəlmişdi. Qeyri-müəyyən vaxtlar idi, bu gündən sabaha ümid yox idi, qaçqınlıq düşdü, belləri tamam qırıldı; hər şeyləri alt-üst oldu, qaldılar havada: yolsuz, ruhsuz, çəkisiz... Düşdükləri vəziyyət gülməli dərəcədə ağlamalı idi, birdən-birə heç nəsiz heç kimə çevrilmişdilər: varlısı, kasıbı, vəzifəlisi, vəzifəsizi, müdriki, səyi... Alınlarına yekə bir "Qaçqın" damğası vurulmuşdu, qaraçı taboru kimi düşmüşdülər çöllərə...

Çadır şəhərciyində bir ilə yaxın boş-bekar gəzdi, ortalıqda it döydü. Yekə darvazadan - Rusetdən uşaqlar gəlmişdi, qoşulub olara getmək istədi. "Beş-altı ay işləyib qayıdaram", - dedi. Anası daş atıb, başını tutdu ki, olmaz; yeganə ümidgahını əlindən buraxmaq istəmirdi. Hətta pasportunu da apardı harasa soxdu ki, tapmasın. Tağı nə qədər yalvardı, düşdü anasının ayaqlarına, olmadı. Arvad iki ayağını bir başmaga dirədi ki, olmaz: "Getmiyəssən, vəssalam!" "Vəssalam, vəssalam da..." - bu da daha bir söz demədi, sandıqda sənədlərin arasında eşələnəndə, itkin qardaşının - Ənnağının pasportu keçdi əlinə, onu götürüb getdi! 

O gedən - bu gedən!

Səhərə az qalırdı, yuxu gözlərindən tökülürdü, durdu anasının boynunu qucaqladı, - arvad ha dartınsa da, - o üz-bu üzündən öpdü, - ha qoluyla itələsə də, - dedi, ay arvad, yekə qızsan, bu nazı-qozu qoy bir qırağa, dur yerimi sal, yorğunam, üç min kilometr yol gəlmişəm, iki oğul nəvən gəlib dünyaya, dur bir sevin, ikisi də sənəddə "Ənnağı oğlu" gedir, birinə dədəmin adını qoymuşam, öz adım heç it dəftərində də yoxdu!.. 

Balaca üzünü yaylığına sıxıb ağladı arvad, ağız-burnunun heliyi göz yaşlarına qarışdı... 

"Öz adım heç it dəftərində də yoxdu..." - soyunub yerinə girsə də, bu söz onu yatmağa qoymadı. Necə yəni, adım it dəftərində yoxdu!.. Ola bilməz ki insan yaşasın, amma adı heç yerdə olmasın! Öl, başdaşında da başqasının adı yazılsın! Əvvəllər heç vaxt fikirləşməmişdi bu haqda. Nə axmaq taledi bu: ömrünün bir yerinədək yaşa, ondan o yana öz adın itsin!..

Amma yox, - bədəninə ilıq bir arxayınlıq axdı, - var! "T+П=С" - kənddə çinarın gövdəsində kiril hərflərilə adı yazılmışdı. "Tağı, üstəgəl Pərvanə, bərabərdi Sevgi!". Dünya dağılsa da, o ad ordan silinən deyildi!

Kənddə çinar çox idi, kökündən göz yaşı kimi saf bulaq qaynayan ana çinar isə bir dənəydi! Ruhu vardı o çinarın; inanırdılar ki, ata-babalarının, əbəcdadlarının ruhu neçə yüz illərdi bu əzəmətli, güclü, sağlam çinarda bərqərardı. Əziz bayramlarda böyükdən-kiçiyə, bütün kənd yığılardı o çinarın başına. O qədər geniş, sıx çətiri vardı ki, hamıya yer çatardı, hamı yüngüllük tapardı orda - qocası, cavanı, uşağı... Tonqallar qalanardı, yerdən xalça-palaz salınardı, ağacın ən qəlbi budağından yelləncək asılardı, -  o qədər qəlbi ki, yellənəndə adamın içi uçardı, gedib çaylağı görüb gələrdin, - uşaqlar sevincdən qışqırışardı, oğlanlar çığır-bağırla eşşəkbeli, dirədöymə oynayardı, qızlar pıqqıldaşıb gülüşərdilər, böyüklərin ürəyi dağa dönərdi, sevinərdilər ki, ölənlərinin ruhu şaddı, rahatlıq tapardılar ki, nə vaxtsa öz ruhları da əcdadlarının ruhuna bu əzəmətli, sağlam, ölümsüz ağacda qovuşacaq.

Əsgər gedən oğlanlar o ərəfədə sevgi etiraflarını yazardılar çinarın gövdəsinə. Gecəynən - gizlin! Tale yazısı olmasa da, o yazı heç vaxt silinməzdi. İllər keçdikcə "qaysaqlayıb" daha qabarıq görünərdi.

Neçə nəslin sevgi etirafları vardı o çinarın gövdəsində. Tağıyla Ənnağının da vardı.

Bir kişinin iki qızını istəyirdilər: Tağı - Pərvanəni, Ənnağı - Qətibəni!

...Təmas xəttinə yaxınlaşdıqca ətraf kəndlərin işıqları tədricən yoxa çıxdı. Aşağıda - solda adda-budda sayrışan işıqlar, dedilər, İran tərəfdədi. Getdikcə vahiməli səssizlik zolağına düşdülər; öz maşınlarının uğultusundan başqa heç nə eşidilmədi. Müharibə vaxtından tankların tırtıl izi asfaltda qalmışdı deyə, maşın yeridikcə tank səsi çıxarırdı.

"Müharibə yolun yadındadı", - kimsə dedi.

Əsas yoldan burulub dik qalxdılar. Qəlbidə bizim əsgərlər dayanmışdı, yaxınlıqdakı kəndə getdiklərini deyib, birinci postu rahat keçdilər. Tək-tük işığı közərən kəndi sağda qoyub, sola buruldular. Orda, dərədə möcüzə bir bulaq üzə çıxmışdı. Maşından düşüb yaş torpağa sərələndilər!..

...İsoyla o, aralanıb yal yuxarı gedirdilər. Dərə-təpələrin tanış qoxusu çəkib aparırdı oları. "Burdan kəndə dördcə kilometr yoldu", - o gecə göydən ulduzları da dərmək asan görünürdü İsoya. Bir şey ki, yolu əlinin içi kimi tanıyır, hər qarışını dizin-dizin sürünüb. "Bu gecə kəndimizi görməsəm, ölərəm!" - Tağının səsində təlaş hiss olunsa da, istək daha güclüydü. Sərxoşluq ürək verirdi. "İki saata çatdırıb qayıtmasaq, qanımız getdi!" - aşkar olunmaq qorxusu İsoda Tağıya görəydi; ona başıyla cavabdehdi.

Çaqqal izləri ay işığında aydınca seçilir. Görsənən yerləri - quru, kol-koslu yalları, daşlı-pıtraqlı açıqlığı dizin-dizin süründülər. Təpə arxası azca dikəlmək də olardı. "Qayıdanda asan olacaq, - İso deyəsən, özü-özünə təskinlik verirdi. - Tut gəldiyin yolun ucundan, qayıt. Təhlükə yoxdu, çünki keçilib...".

Düz yolla getmək olmazdı, - düz yol postun üstünə çıxarır. Dağıdılmış, xaraba qalmış evlərin arasıyla sürünüb genişliyə çıxdılar. Ordan kəndlərinə az qalırdı. Aralıdan hansısa çayın "danışığı", postda qışqırışan kefli ermənilərin səsi gəlirdi. "Post itləri səhərəcən oynaşır...", - İso xırıltıyla dedi. - "Araznan da gedə bilərdik, amma orda da su minaları var, bir toxunuş bəsdi ki, açıla, xosunvay olaq".

Kəndin yerini tapsalar da, kəndi tapmadılar; tapdıqlarını tanımadılar. Bir vaxtlar asfalt boyu təsbeh daşı kimi düzülən şüşəbəndli, eyvanlı evlərin yerində uçuq divarlar qalmışdı, daşlar qalaqlanmışdı. Təpəsinə tənəklər dırmanan qəlbi dağdağan, vən ağacların yerində cır nar kollarından başqa heç nə yox idi.

"Dədə vay, çinar da yoxdu!" - deyib, Tağı, deyəsən, huşunu itirdi. 

"Qansız uşağı, qansız!" - İso niyəsə öz həyətlərinə tərəf qaçdı. Qayıdanda Tağını yerində görmədi. "Bu hara rədd oldu?!" - deyib, var gücüylə çığırmaq istədi, səsini uddu; post yaxındaydı. Təlaş içində özünü ora-bura vurdu, gümanı gələn hər yeri axtardı, Tağıgilin yurd yerlərinə baxdı, dərə aşağı yellənib, - son gümanı oraydı! - yal döşündə qəbiristanlığı ələk-vələk elədi, qəbir-qəbir gəzdi, - bütün qəbirlər dağıdılmışdı, sümüklər üzdə qalmışdı, - orda da tapmayanda İsonu soyuq tər basdı, durduğı yerdəcə dizləri qatlandı.

Gecə tənhalığında şeytan ağlına min fikir gətirdi: yəqin ələ keçdi! Ələ keçdisə, vəssalam! Kələsər dirəyinə bağlayıb işədincə döyəcəklər. Barmaqlarını qıracaqlar, qulağını, dilini kəsəcəklər. Dilini kəsməzlər, yox, dil hələ onlara lazım olacaq; niyə gəldiklərini öyrənmək üçün. "Axtarın, görün, kimi var! Ola bilməz ki tək gəlsin, kimisə olmalıdı!" - işgəncə verib onun da yerini öyrənəcəklər. Mütləq öyrənəcəklər. Satmaya bilməz, insan olan kəs o əzablara dözməz, o ağrılara tab gətirməz. Heç kəs dözə bilməz.

Tağı ölsə, - ağlına gələn fikirdən özü də üşəndi, - onu qoyub qaçacaq. Başqa yol yoxdu: özü silahsız, onların da sayı çox. O da, hələ qaça bilsə. Belə olanda postlar gücləndirilir, ayıq-sayıqlıq artır. Amma yerini dəyişə bilər, bir zirzəmi tapıb gizlənər. Yox, orda da tapacaqlar. Quyuda, qəbirdə gizlənsə də tapacaqlar. İtlərə yedizdirəcəklər!

Ağlına nə verdisə, durub, çaylaq aşağı qaçmağa başladı! Dayanmadan, daş-çınqıl demədən, qan-tər içində!.. Bir vaxtlar çinarın dağ kimi dayandığı yerə çatanda kilidlənib qaldı; çinarın yoxluğunda kəhriz də quruyub yoxa çıxmışdı. Bir vaxtlar kənd uşaqlarının qışqırışaraq tumançaq çimişdiyi, qız-gəlinlərin paltar-palaz toqqaşladığı daş kanavda... quru torpaq təpələnmişdi, - təzə qəbir kimi, - o torpağın üstündə üzüqoyulu düşüb qalmışdı Tağı!..

Səhərisi xəbər yayıldı ki, təmas xəttinə yaxın ərazidə iki mülki şəxs minaya düşərək ağır bədən xəsarətləri alıb...

*

Bazara çatanda gözüm onu axtardı.

Bu yekəlikdə şəhərdə qələbəni müjdələyəcəyim, bəlkə də birinci adam o idi!

Hər yeri gəzsəm də, onu yenə orda, - ağ-iri gövdəli, gen çətirli çinarın altında tapdım. Sərin noyabr günortası corablarını çıxarıb arabasında yatmışdı. Elə rahat ki, yırğalı beşikdə yatıb, deyərdin. 

Onunla söhbətləşməyə ürəyim atsa da, şirin yuxusundan eləmək istəmədim.

Üstündəki paltarı kənara itələyib nəhayət, özü dikəldi, təəccüblə üzümə baxdı.

- Tanıdın? - dedim.

- Hə, - dedi, - orda çay içirdin.

- Kəndimizi aldıq e, xəbərin var?

- ... - qəribə şəkildə hıqqıldadı.

- Yadında, yaşıl rəngdə velsebetin vardı, elə bu araba rəngində, "Orlyonok"?! Bir dəfə mənə sürməyə də vermişdin hələ... 

Ayaqları çəkmələrini tapdı, qalxıb diqqətlə üzümə baxdı.

- Yadındadı, çinara ad yazmışdın...

Bir az da yaxına gəldi, dodaqları əsdi, ifadəsiz üzündə tanış cizgilər sayrışdı.

- " T+П=С", yadında?! "Tağı, üstəgəl Pərvanə, bərabərdi Sevgi".

Sifəti gərginləşib əyildi; nəsə vacib söz demək istəyirdi, dağınıq yaddaşından o sözü tapıb çıxara bilmədi. Sərt hərəkətlə qolumnan tutub məni çinarın o üzünə dartdı, ağ gövdəli ağacın üstündəki çapıq izlərini titrək-sevincək barmaqları ilə göstərdi. Niyəsə sevindi, gülmək istəyirdi, gülə bilmədi, hıqqıldadı, - başa düşdüm ki, bu neçə illər ərzində adam gülməyi yadırğayıb! - bir şey kəsdirməsəm də, ağacdakı çapıq yerləri get-gedə aydınlaşdı, üç iri kiril hərfinə çevrildi:  "Ə+Г=С ".

"Q" niyə?! - heyrət içində çevrilib bircə söz soruşmaq istəyirdim.

Arabasını sürüb getmişdi...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2024)