“Ədəbiyyat və incəsənət” daimi müəllifi, ədəbiyyatşünas  Sərvanə Dağtumasın məşhur Argentina yazıçısı Xulio Kortasarın yaradıcılığına rakursunu təqdim edir.

Romandakı hadisələr 1950-ci illərdə cərəyan edir. Qırx yaşlı argentinalı Horasio Oliveyra avarçılıqla məşğuldur, müəyyən bir məşğuliyyəti yoxdur. Dostları ilə (onlar özlərini “İlanlar klubu” adlandırırlar) axşamlarını elmi, fəlsəfi mövzularda mübahisələrlə keçirir. Oliveyra Buenos-Ayresdə yaşayan zəngin qohumlarının göndərdiyi pulun hesabına Parisdə yaşayır. Oliveyra xudbin, eqoist, özünəqapanıq, melanxolik, daşürəkli bir insandır. Dostlarının və yaxınlarının əzabları onu qıcıqlandırır, soyuqqanlılığı ucbatından sevdiyi qadını itirir, tənha qalır, səfillərlə tanış olur. Bu tanışlıq onu polis şöbəsinə, sürgün həyatına kimi aparır. Öz vətəninə sürgün olunan Oliveyra sürgündən qayıtdıqdan sonra intihar hissinə qapılır. Romanın finalı açıq qalır. Oliveyranın taleyini müəyyən etməyi müəllif oxucunun ixtiyarına buraxır.

Əsərdə şüur axını var. Kitabın vərəqlərinin bir qisminin sonu yarımçıq tamamlanır. Digər səhifə yeni sujetə keçir. Bu, müəllifin üslubudur. Biz şüur selini kontrol edə bilmərik. Yazıçı şüur selini qələmə alaraq, onu fiksasiya etməyə çalışır. Görünən həyat yox, təsvir olunan həyat. Olduğu kimi yox, tamamilə qeyri-adi həyat. Bu, sürrealizmdən irəli gəlir. Oliveyra həyatı düzgün qavraya bilmir, həyatda gərək iştirak edəsən, müşahidəçi yox, həyatın bilavasitə iştirakçısı olasan. Oliveyra zəngin obrazdır. Bu cür obraz natamam qalır. Bir var, inkişaf etməyib, bir var inkişaf edib, bir də var inkişaf etməkdədir. Oliveyra inkişaf etməkdə olan obrazdır, insandır.

Oliveyranın adı “zeytun” sözündən gəlir. Bəs bunun kökü hara gedib çıxır? İsa Məsih edam olunan gecə Hefsiman (Zeytun) bağında nahardan sonra yatır. İuda artıq onu satıb. İsa Məsihi həbs edirlər və edam olunur. Edam olunmamışdan qabaq Sonuncu şam yeməyində (“Gizli nahar”da) İsa Məsih qəmgin oturur. Pyotr (adının mənası “daş”) ondan soruşur ki, niyə qəmginsən? O, deyir ki, bugün səhərə qədər 3 dəfə xoruz banlamamış sizin biriniz məni artıq satıb, biriniz də məndən 3 dəfə imtina edəcəksiniz. Pyotr çox təəccüblənir ki, səni kim satar, səndən kim imtina edər?. İuda da İsa Məsihlə yanaşı oturub, başı aşağıdır, 30 sikkəyə onu satıbmiş. İsa Məsihdən 3 dəfə imtina edən də Pyotr olur. O, Pyotra deyir ki, sən Pyotr daşsan (petrologiya-daş haqqında elm). Həmin daş üzərində məbədimi quracam, o məbəddə sən başçı olacaqsan. Sən yerdə nə bağlasan, səmada da o bağlanacaq. İlk Papa 1-ci keşiş Pyotr olur və Romada onun kilsəsi tikilir.

Əsərdə postmodernizmin bir sıra xüsusiyyətləri var:

1.Termin sıxlığı. Məsələn, kleptomaniya. (“oğurluq” xəstəliyi) Ola bilsin, hansısa qəhrəman bu xəstəlikdən əziyyət çəkir.

2.Şəxs adlarının çoxluğu-rəssamlar, yazarlar. Müəllifin müxtəlif adları çəkməkdə məqsədi odur ki, dünya o qədər darlaşıb, o qədər uzaq görünənlər yaxınlaşıb ki, birinə dəysən, o biri əziyyət çəkəcək. Bir tələbə danışır ki, İsa Məsihdən, onun çarmıxa çəkilməsindən, İudanın satqınlığından danışanda qadınlar ağlamağa başlayır. Halbuki, İsa Məsihin iztirabları 2 min il bundan qabaq olub. Qadınların ağlamağının səbəbi o idi ki, 2 min il bundan əvvəl baş verən hadisə bu qadınların da həyatının bir parçası olub. Keçmişlə gələcək bir-birinə zəncirvari bağlıdır. Tələbə də zəncirin əvvəlindən başlayır.

3. Əsərdə bələdçi-cədvəlin verilməsi, labirint. Postmodernizmdə labirint anlayışı var. Labirint “yolu gizlətmək” deməkdir, düz xəttlə versən, səni mütləq gəlib tapacaqlar. Labirinti müəllif ona görə verir ki, gizli-gizli, müəmmalı yaxınlaşma yaradır ki, əsərin gizli mənasını duya bilək. “Xana-xana” oyununun özü labirintdir.Təbaşirlə 1-dən 100-ə kimi çəkirsən, daşı atırsan, birini keçdin, ikisini, üçünü....keçdin, ona kimi keçməlisən. Keçdiyin yolu yenidən qayıtmalısan. Mətni elə oxumaq lazımdır, pillələri keçə-keçə. Oliveyra da o “oyun”u oynayır, amma pillələri sona qədər keçə bilmir.

4. Xaos. Çoxumuz bu xaosun içində özümüzü təbaşir tozunun hissəciyi kimi hiss edirik. Həyatın özü elə bir xaosdan ibarətdir.

5. Pastij. Sitatların verilməsi.

6.Oyun. Həyat bir oyundur, sən də həyatınla “xana-xana” oynayırsan, sən həyatda qarşına çıxan maneələri fəth edirsən, addım-addım fəth edirsən. Biz həyatı yaşayırıq, o oyundakı kimi geri qayıdırıq. Hər bir hadisə dairəvi formadadır. Sən ona cəhd edirsən, keçirsən, yenə addımladığın yerə qayıdırsan. Sonra yenidən ayrı bir məqsəd üçün cəhd edirsən. Sənin həyatında görürsən ki, yenə boşluq var, yenə nəsə çatmır. Sən yeni zirvəni fəth edirsən, yenə də doymursan, daha çox istəyirsən. “Xana-xana” oyunu da elədir. İnsan insan olaraq, əgər nədəsə, dayansa, o artıq durğunluğa gətirib çıxarır. Buna staqnatsiya deyilir.Hansısa zirvəyə çatırsan, çatanda rahatlaşırsan, bundan sonra staqnatsiya başlayır. Staqnatsiyanın olmaması üçün yeni məqsədin olmalıdır. Həyatın monoton keçməməlidir. Əsərin baş qəhrəmanı Oliveyrada isə elə olmur. Oyun elə Oliveyranın həyatı ilə bağlıdır, bu oyun elə Kortasarın sevdiyi oyun idi. O, sevdiyi oyun üzərindən həyatı göstərirdi. Oliveyra keçmişəmi bağlı qalıb, gələcəyəmi? Kortasar oxucuda suallar yaradır, oyunun mahiyyətini insan həyatı üzərindən göstərir, insanın həyat gedişatını “xana-xana” oyunu ilə müqayisə edir. Sən qalib gələndə yolun açılır və irəliləyirsən. Sən onu fəth etməsən, irəliləyə bilməzsən. Seçim sənin ixtiyarına verilib. Həyatda seçim təsadüfidir, əgər biz ənənəvi kitabı əvvəldən axıraq qədər oxuyuruqsa, orada məntiq, ideya, obrazlar sistemini axtarırıqsa, müasir həyat bizə belə bir seçim vermir. Burada hər şey təsadüfidir. Sən əsəri istəsən, əsərin ortasından başlayarsan, istəsən sonundan. Hətta finalı da müəllif sənin ixtiyarına buraxır. Hansı finalla əsərin bitməyini sənin seçiminə buraxır.  Oliveyranın intiharı əsərin sonunda qaranlıq qalır. Oliveyra intihar etdimi? Bunu müəllif oxucunun ixtiyarına buraxır. Sən-oxucunu dəvət edir, səni o situasiyaya qoyur ki, özünə sual edəsən: mən olsam intihar edərdimmi?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.03.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsində bu gün növbədə Şeir vaxtıdır, Xosrov Natilin şeirləri ilə tanışlıqdır.

ŞEİR VAXTI

Xosrov NATİL

Ayaqüstü şeirlər

***

Ağ cuna hörmüşdü  at şabalıdı,

Üstünə yağmışdı qar dənə-dənə. 

Qızartı çökmüşdü yanaqlarına,

Qurdağız çiçəklər açmışdı süsən.

Allahın nəzəri üstümüzdəydi,

Göyüm ulduz-ulduz, Ayım tamaşam. 

Bəyaz  gecəsində pay bölgüsündə

Musiqi düşmüşdü bizə bu axşam.

Bəyaz günəş kimi doğdu bu gecə,

Ağ əllər, ayaqlar və bəyaz bədən.

İşıqlar soyundu tül paltarını,

Rəqqas pərvanələr çıxdı səhnədən.

Şərab şüşəsində qaldı soyuqluq,

Badələr istidən tər tökdü gecə.

Əlim kündə-kündə yandı qurtardı,

Amma ayaqlarım dondu bu gecə.   

Dolu tökülürdü hovuza dən-dən,

Sonra damla-damla çisək yağışı.

Yanımda kölgələr su pərisiydi,

Göylər ulduz-ulduz təbil çalırdı. 

Pərdələr yelləndi xəfif küləkdən,

Bizə arxasını çevirdi gecə.

Yenə pərvanələr, yenə işıqlar,

Yenə üzüüstə düşdü kölgələr.

Yenə də səhərin gözü açıldı,

Bir röya, bir nağıl bitdi bu gecə. 

Yalançı bir adnan, bir ağ yalannan

Bir sevgi yaşandı, bitdi beləcə...

***  

Burda Abşeronun Səttar tablosu,

Burda lalələrin ləçəyi xaldı.

Burda qərənfilin bircə adı var, 

Burda axşam, səhər 20 Yanvardı .

Nə yazı yaz olur, nə payız payız,

Eləcə qış gəlir əncir dəyməmiş.

Eləcə yay olur çimərliyində,

Adamlar eləcə qaralır gündə.

Adamlar oxşardı, damlar oxşardı,

İç-içə otaqlar qonşuda itir.

Ümid  adasında – ölü torpaqda,

Cənazə şəklində ağaclar bitir.

Burda duyğuların hissin məzarı,

Nə saçaq sünbülü, nə dəni vardı.

Stepan Razinin qaçaq papağı,

Zirənin, Gorganın mədəni vardı.

Uzanır borular sahilə qədər,

Yenə adam-adam sular çəkilir.

Qazını azaldır neft quyuları,

Dənizin dibindən qan iyi gəlir.

Küçələr, səkilər bezib əlindən,

Sahibsiz inəklər – naxırı itib.

Elə get deyirsən, gəlir üstünə,

Burda pişiklərin axırı itib.

Kimə yaxın düşsən, qara yaxacaq,

Kimə ölü desən, diriləcəkdi.

Kimə diri desən, ölüvay kimi

Gözləri gözünə dikiləcəkdi.

Torba tikəcəklər, söz qoşacaqlar,

Sözünü yüz kərə böyüdəcəklər.

Burda baş saxlamaq asan da deyil,

Səni  dirigözlü “öldürəcəklər”.

Sən sevə biməzsən Ayı, Günəşi,

Dənizdən gün çıxır, Ayın göy adı.

Gözəl xanımların, dul qadınların,   

Hamının  üstündə qızlıq soyadı.

Uşağı, böyüyü gözünü tökər.

Səhəri, axşamı mobilləşibdi.

Burda “sev” kəlməsi ceyran belində,

Cinsəl gecələri adiləşibdi.

***  

Kəpənək olaq,

Bir gün də olsa, uçaq “Emerald” otelinin  mərtəbələrində,

Gizlənək adamların pisliklərindən,

Liftdən başlasın sevgi nəğməmizin nəqəratı da.

“Səni sevirəm” – deyib qucaqlayım belini,

Unudum xatirələrin sənə qüssə gətirən keçmişini.

Qoy həmişə sabah olsun, Günəş olsun,

Kədərlənmə, yaşıl gözlüm.

Sən kədərli olanda Tanrım qüssəli olur.

Alnına tökülən sarı saçların,

Köynəyində çiçək rəsmi

Sinəmə çəkilən dağdı.

Al geyinən mələyim,

Qız ayaqlım,

Sərv boylum,

Birdənəm. 

***

Qoluma girmişdi mamont ağacı,

Başımda dumanlar at oynadırdı.

Günəşin altında ulduz papağım,

Bir də ay kölgəli yapıncım vardı.

Ayağım altında dərələr, dağlar,

Ayağım altında dəvələr, fillər,

Bircə baxışımla, bir qımırımla

Yazığa dönmüşdü nəhəng tifillər.

Yerdən boylanırdı papaqsız ordu,

Torpaqsız adamlar tor atırdılar.

Göydən bənövşəni, göydən laləni, 

Elə fişəng-fişəng qoparırdılar.

Uçaqlar uçurdu məndən aşağı,

Uçağan ilanlar çox aşağıydı.

Quşlar dənləyirdi göy muncuqları,

Əlimdən mələklər qan ağlayırdı.

Yenə göy qurşağı yenə yeddi göz,

Yenə lələk, lələk,  yenə ağ vərəq.

Dünyaya cənnətin ətri gəlirdi,

Qanadı çıxmışdı ipəkqurdunun. 

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.03. 2023)

Musiqili Teatr “Premyeralar paradı” təqdim edəcək

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının əməkdaşları növbəti ekspress-sorğunu Fəvvarələr Bağında keçirdilər, “Axırıncı dəfə nə zaman teatra getmisiniz və getmisinizsə, baxdığımız tamaşa hansı olub” sualını verdilər. Nəticə acınacaqlı oldu. 25 nəfərdən cəmi 2-si teatrda olduğunu bildirdi. Onun da birini heç hesaba almaq da istəmirik. 42 yaşlı çilingər Abuzər Əliyev uşaq vaxtı məktəbdən Azdrama aparıldığını və orada hansısa qaldırıcı kran sürən oğlanla qızın sevgisindən bəhs edən tamaşaya baxdığını bildirdi. 

Milli Qeyri Hökümət Təşkilatları Forumunun  prezidenti Rauf Zeyni isə əsl teatrsevər imiş. O, M-teatrin bir tamaşasını belə buraxmadığını qeyd edərək dərhal bizi martın 3-də M-teatrın “Məhşər günü” tamaşasına baxmağa dəvət etdi. 

Əziz həmvətənlilərimiz. Bizim tetarlarımız min bir əziyyətlə ortaya gözəl tamaşalar qoyurlar. Niyə axı teatra getməyək? Gəlin Rauf bəyin dəvəti ilə bu gün M-teatra baş çəkək. Gələn həftə isə muzkomediya teatrına baş çəkək. Niyə? Çünki orada möhtəşəm teatr paradı gözlənilir. İndi də təfsilat:

Azərbaycan Dövlət Akademik Musiqili Teatrı milli teatrımızın yaranmasının 150 illiyi münasibətilə “Premyeralar paradı” layihəsi çərçivəsində üç yeni tamaşasını təqdim edəcək. 

Layihə çərçivəsində təqdim olunacaq bu tamaşalar mart ayının 8-də və 11-də "Nəğməmə inan" (rus dilində), 9-da "Kimyagər (Azərbaycan dilində), 10-da isə “Anamın kitabı” (ingiliscə) nümayiş olunacaq. Tamaşalar axşam saat 19:00-da başlayacaq. 

Xatırladaq ki, Xalq artisti, görkəmli bəstəkar Polad Bülbüloğlunun musiqiləri əsasında hazırlanan “Nəğməmə inan” tamaşasının quruluşçu rejissoru teatrın baş rejissoru Cavid İmamverdiyev, quruluşçu dirijoru Əməkdar incəsənət xadimi Fəxrəddin Atayev, quruluşçu rəssamı Vüsal Rəhim, quruluşçu baletmeysteri Əməkdar artist Nigar Şahmuradova, xormeysteri Əməkdar artist Vaqif Məstanovdur.

“Kimyagər” tamaşası görkəmli dramaturq Mirzə Fətəli Axundzadənin “Hekayəti-Molla İbrahimxəlil kimyagər” əsəri əsasında hazırlanıb. Tamaşanın musiqisi Xalq artisti, bəstəkar Səyavuş Kərimiyə məxsusdur. Əməkdar incəsənət xadimi Bəhram Osmanovun quruluşunda səhnəyə qoyulan bu tamaşanın ikinci rejissoru Elməddin Dadaşov, quruluşçu rəssamı Sevinc Həsənova, xormeysteri Əməkdar artist Vaqıf Məstanov, rejissor assistenti Tamilla Aslanovadır. 

Musiqili Teatrda Mədəniyyət Nazirliyinin layihəsi olan “Anamın kitabı" tamaşası isə Azərbaycan dramaturgiyasının klassik nümunələrindən olan Cəlil Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı" əsəri əsasında hazırlanıb. Səhnə əsərinin quruluşçu rejissoru İradə Gözəlova, tərcümə edəni Tərlan Rəsulov, quruluşçu rəssamı Vüsal Rəhim, videomühəndisi Murad Həsənovdur. Döyüş səhnələrinin və rəqslərin quruluşu Xalq artisti Pərviz Məmmədrzayev və rejissor Zaur Əliyevə aiddir. 

Biletləri şəhərin bütün mərkəzləşdirilmiş kassalarından, “ASAN xidmət” mərkəzlərindən, eləcə də “İticket.az” saytından əldə etmək mümkündür.

Sizə nə qalır? Tamaşaya getmək. İnanın ki, peşiman olmayacaqsınız. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.03.2023)

“Ədəbiyyat  və incəsənət” portalı yazıçı-dramaturq Əyyub Qiyasın tanınmış teatr və kino xadimlərinin həyatlarından qələmə aldığı maraqlı anları təqdim edir. Növbəti təqdim edilən Fəxrəddin Manafovdur.

FƏXRƏDDİN MANAFOV

(1955)

***

Çəkiliş prosesi çox mürəkkəb və maraqlı olur. Çünki meydançada müxtəlif peşə sahibləri işləyir və bütün diqqət təbii ki, aktyor üzərinə yönəlir. Bir neçə-əhvalat danışım…

Demək, bir dəfə çəkilişdə operatoru kimsə çox əsəbiləşdirmişdi. Adam yerə-göyə sığımırdı. Səsini almışdı başına:

– Bu dəqiqə buraları alt-üst edərəm! – deyib çığırırdı.

Axırda Rasim Ocaqov dözmədi:

– Yaxşı da, başa düşdük, kamera əlindədir, bir dublda Fəxrəddini tərsinə çəkərsən, buralar alt-üst düşər, sən də arzuna çatarsan…

***

Kinoya təzə çəkilən vaxtlarım idi, yeni filmə çəkilirdim. Bizim məşhur aktyorlardan biri çəkiliş meydançasından kənarda, sərin bir yerdə ayağını ayağı üstə aşırıb, oturmuşdu. Mənim yerim bitəndən sonra su içmək üçün qan-tər içində qaçaraq, həmin məşhurun yanına gəldim. Adam məni görəndə:

– Hə, cavan oğlan, orda işlər necə gedir? – xəbər aldı.

Mən də su içə-içə:

– Nə bilim, – cavab verdim, – Rasim Ocaqov dedi ki, bu gün mənə qədər çəkilən yerlərin hamısı zibildir.

Adam qaşlarını çatıb mənə baxdı:

– Deyəsən axı, bu gün səhərdən məni çəkiblər!

İkimiz də güldük…

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.03.2022)