Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Tarixin müxtəlif dövrlərində ədəbiyyatda metamorfoz əsərlərinə yer verilmişdir. Olduqca diqqət çəkən mövzu sanki xüsusi bir janr kimi ayrılır digər əsərlərdən. 

Metamorfoz-insandan heyvana, bitkiyə və ya başqa canlıya dəyişmə kimi izah oluna da bilər.

Metamorfoz ədəbiyyatının tarixi Qədim Roma dövlətindən başlayır. İlkin metamorfoz əsəri Ovidi tərəfindən e.ə. 2-ci və 8-ci illər arasında Böyük Yuliya və Ovidin sürgünü illərində yazılmışdır. Əsər olduqca məşhurdur, 15 kitabdan ibarət mifoloji abidədir. Tam formada əsəri oxuya bilməsək də, sonrakı dövrlərə ilham mənbəyi olduğu dəqiqdir. 

Növbəti metamorfoz əsəri Apuleyus tərəfindən yazılmış 11kitabdan ibarət antik romandır ki, bu əsər günümüzə gəlib çatmışdır. Hal hazırda Florensiyada Laurensiya kitabxanasında saxlanılan “Metamorfoz” şahəsərinin yazılma tarixi bizə dəqiq deyil. Əsərin mövzusu haqqında qısa məlumat verməyi özümə borc bildim. 

Metamorfoz, digər adıyla “Qızıl eşşək” əsərinin əsas hissəsi Lussi adlı baş obrazın yardımçı olaraq yaşadığı evin sahibəsinin sehrbazlıqla məşğul olduğunu bilməsi, onun quşa çevrildiyini görməsiylə başlayır. Evin digər yardımçısı Lussiyə onu da quşa çevirə biləcəyini, iksirlərin yerlərini söyləyir. Lakin səhv salınan şüşələr nəticəsində Lussi quşa yox, eşşəyə çevrilir. Bu isə tamamilə onun faciəsi olur. Çünki bugünkü heyvan cinayətləri, qətllərinə baxaraq deyə bilərik ki, əsrlər dəyişsə də insanlar elə tarixdəki kimidir bugün, dəyişməyib. Yazıq heyvancığaz şiddət görür, təcavüzə uğrayır, əziyyətlərə dözür. Tək ümidi, çıxış yolu isə bir qızılgül yemək imiş ki, yenidən öz cildinə dönsün. Buna isə İlahə yardım edir və Lussi insan cildinə geri dönür.

Əsərdə həm həyatın sorğulanması, həm maraq dairələrinin və fantaziyaların genişliyi olduqca fərqli formalarda öz əksini tapıb. Sehrbazlıq öyrənmək istəyən Lussi əslində həyatının, insan olmanın dəyərini anlayır bir baxımdan baxanda. Digər yandansa insanların necə vəhşi, necə düşüncəsiz olduğu gerçəyiylə rastlaşır. 

Bir digər əsərdə, əksəriyyətimizin oxuduğu, bildiyi Franz Kafkanın “Çevrimə”  əsərindəysə biz insan olmanın dəyərini yox, əslində daha çox öz dəyərimizi anlayırıq. Əsərin baş qəhrəmanı Qreqor Zamza olduqca ağır həyat tərzi keçirir və bir gün oyananda gözünü qocaman bir həşərat olaraq açır. Əzabları azalmır, eyni Lussi kimi, daha da artır. İndiyədək evin bütün maddi yükünü çiyinlərində daşıyan Qreqor indi isə ailənin mənəvi yükünü kürəklənir. Atasından olduqca sərt reaksiya görür, anası ondan qorxur, müdiri onu belə görcək arxasına da baxmadan qaçır. Yeganə olaraq bacısı ona hər gün yemək gətirir, onun qayğısına qalır. Özünü günahkar hesab edən Zamzanın halı vaxt keçdikcə daha da ağırlaşır. Atası onu yaralayır, evin maddi yükü azalsın deyə qəbul edilən kirayəşinlərin narazılıqları, əsəbləri nəticəsində hətta bacısı da ondan  üz döndərir. Öz yatağında canını tapşırır, bir kibrit qutusunda basdırılır. 

Əsərdəki ən maraqlı təzadlardan biri də məhz budur. Kitabın qapağındakı təsvirdə, əsərdə Qreqorun həşrata çevrilmiş bədəni olduqca böyükdür, bir yataq boydadır, o ayağa durduqda ailə fərdləriylə göz-gözədir. Lakin cəsədi bir kibrit qutusuna yerləşəcək qədər kiçikdir. Bu necə olur? 

Qreqor əslində tam mənada antiqəhrəmandır. Antiqəhrəman nədir? Bizim oxuduğumuz əsərlərdə əksər hallarda qəhrəmanın müsbət və ya mənfi xarakterindən asılı olmayaraq savaşçı ruhu, kəskin zəkası ön planda olur. Lakin Kafka Qreqoru olduqca aciz, zəif bir xarakter olaraq yazıb yaratmışdı. Ailəsinin borclarını ödəmək üçün gecəsini gündüzünə qatıb işləyən, özüylə bağlı heç bir hədəfi, heç bir istəyi olmayan bir obrazdır Zamza. Yox, əslində bir istəyi var. Borcları ödəyib bitirən kimi müdirinə onun necə pis bir insan olduğunu deməyi xəyal edir, sonra bu xəyaldan daşınır. Necə də zəifdir, o hələ də öz içindən keçənləri nəinki demək, hətta xəyal etməyə də qorxur. Qəribə olan bir digər təzad da məhz burasındadır ki, ailənin borcu çoxdur və Zamzanın maaşıyla çətinliklə dolanırlar. Lakin evdə xidmətçi var. Xidmətçinin aqibətini soruşanlara isə belə bir məlumat verək ki, Qreqorun yeni cismini gördükdə o da qaçır.

Əsərin həcmi olduqca kiçikdir, lakin yazılma müddəti heç də qısa olmamışdı. Kafka inanırdı ki, bu hekayəni bir-iki uzun oturumda yazsa, o, daha yaxşı alınacaq. Ancaq o, bir neçə fasilə verməli olur və Felitsiyaya yazır ki, bu gecikmələr hekayəyə ziyan vurur. Üç həftə sonra, dekabrın 7-də hekayə tamamlanır. Ancaq o, yalnız daha üç ildən sonra işıq üzü görür.

İndi isə gəlin başdakı sualımıza geri qayıdaq. Dəyişən bədənlər idi? Yoxsa beyinlər, düşüncələr, ruhlar? Metamorfoz ədəbiyyatı əsrləri əhatə edərkən yazılışlarındakı məqsədlər də müxtəliflik yaradır. Mənim fikrimcə, çevrilmə əslində insanların daxili aləmini əks etdirmək üçün vasitədir. Xüsusilə antik və orta dövr ədəbiyyatları insani keyfiyyətləri, insanların zəif, mənfi xüsusiyyətlərini, maraqlarını olduqca dərin araşdırır, onları öyrənir. Bu dünyada daim nələrsə dəyişir. Və biz də nələrisə dəyişirik, dəyişmək istəyirik. Bəzən isə ən təhlükəli olanı, özümüzü dəyişirik. Bu da bir insanı hətta həşərata belə çevirə biləcək yeganə mistikadır. Çevrilmə sadəcə cismani olmur. Gərək ki, hər insan özündəki doğru və yanlışların fərqinə varsın, maraqlarını tanısın, ən əsası özünü tanısın və sevsin. Bu dünyada ən qorxunc insan özünü öyrənməmiş, kəşf etməmiş, anlamamış insandır. Yoxsa sonu sadəcə kibrit qutusundakı həşəratdan və ya şiddətə məruz qalan eşşəkdən fərqsiz ola bilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.12.2023)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu günə təsadüf edən əsas tarixi hadisələri diqqətinizə çatdırırıq.

22 dekabr, Energetiklər günü

Fizika alimləri iddia edirlər ki, elektrik cərəyanı kütlə və çəkisi olmadığına görə əslində özlüyündə əsla təhlükəli deyil. Amma bu cərəyan yüklü hissəciklərin – elektronların axınını özündə ehtiva etdiyindən kütləsi və çəkisi olan, habelə işıq sürətinə yaxın sürətlə irəliləyən  elektronlar aşkar təhlükə törədirlər. Bu təhlükə öldürücü dərəcədədir. Ona görə də elektriklərin tövsiyələri boşuna deyil, onlar deyir ki, əgər siz hansısa elektrik cihazının detalı deyilsinizsə, onda bu axının qarşısına nəbadə çıxasınız.

Həsən Seyidbəyli, Nəsir İmanquliyev və Cakoma Puççini

Amerikalılar bu dəfə Milli qozla və iydə ilə çörək gününü qeyd edəcəklər. Düzü, mən bu şeylərlə şörəyin miksinin nə dad verəcəyindən bixəbərəm, bu birləşməni heç təsəvvür də edə bilmirəm, amma fakt faktlığında qalır. Rumınlar isə 1989-cu ilin bu günündə Çauşesku rejimini devirib milli xilas fondunu hakimiyyətə gətirmələrini qeyd edəcəklər. Yenə həmin ilin həmin günündə Brandenburq qapıları açılıb, iki Almaniyanın əhalisi bir-birinə gedib-gəlməyə başlayıb.

1938-ci ildə Cənubi Afrika sahili sularından müasir balıqlardan ən qədimi hesab edilən latimeriyanı tutublar. 1920-ci ilin bu günündə tanınmış Azərbaycan kinodramaturqu, kinorejissoru, “Cəbhədən cəbhəyə” və “Uzaq sahillərdə” kimi iki şedevrlə mədəniyyətimizə töhvələr vermiş Həsən Seyidbəyli doğulub. 1911-ci il dekabr ayının 22-də Bakıda Nəsir Əsəd oğlu İmanquliyev anadan olub. Bu gün 110 yaşı qeyd edilən Nəsir İmanquliyev ölkənin birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyevanın babasıdır, Azərbaycan mətbuatının inkişafında böyük xidmət göstərib, 87 il ömür sürüb.

1895-ci ildə alman fiziki Vilhelm Rentgen həyat yoldaşının əlini şüalandıraraq dünyada ilk dəfə rentgen fotosu çıxarıb. 1876-cı ildə Filippo Marinetti – Avropa ədəbiyyatı və incəsənətində futurizmin təməlini qoymuş italyan yazıçısı doğulub. 1858-ci ildə isə digər məşhur italyan – 12 opera müəllifi, bəstəkar Cakoma Puççini dünyaya gəlib. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.12.2023)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bir vaxtlar Ümummilli lider Heydər Əliyevin müəllimi olmuş görkəmli alim, Əməkdar elm xadimi, Əməkdar müəllim, akademik Feyzulla Qasımzadənin anadan olmasının 125 illiyidir və bu münasibətlə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və AMEA-nın təşkilati dəstəyi ilə

“Akademik Mirzə Feyzulla Qasımzadə: iki zirvənin fatehi – Alim və müəllim” mövzusunda yubiley tədbiri keçirib. 

Yazıçılar Birliyinin “Natavan” klubunda təşkil olunan tədbirdə dövlət və hökümət nümayəndələri, elm və mədəniyyət xadimləri, tanınmış ədəbiyyatşünas alimlər, yazıçı və şairlər, eləcə də ədibin ailə üzvləri iştirak ediblər. 

Tədbiri giriş sözü ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun Baş direktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi İdarə Heyətinin üzvü, Avrasiya Millətlər Assambleyası Ədəbiyyat Şurasının həmsədri Varis açaraq görkəmli alimin mənalı ömür yolundan, çoxşaxəli fəaliyyətindən danışıb. 
Akademik Feyzulla Qasımzadənin yaradıcılığını yüksək qiymətləndirən Varis onun şəxsiyyət bütövlüyünə, zəngin daxili mənəviyyata malik alim və pedaqoq olduğunu vurğulayıb. Bildirib ki, A.Bakıxanov, N.B.Vəzirov, M.F.Axundov, M.Ş.Vazeh, Əbülqasım Nəbati və neçə-neçə mütəfəkkirlərimiz müstəqil tədqiqat predmeti kimi Feyzulla Qasımzadə tərəfindən araşdırılmışdır. 

Sonra Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, Xalq yazıçısı Çingiz Abdullayev çıxış edərək Azərbaycan xalqının zəngin ədəbiyyatı, incəsənəti, mədəniyyəti və tarixi ilə haqlı olaraq hər zaman fəxr etdiyini vurğulayıb. O, görkəmli ədiblərin yaradıcılıq yolunun gənc nəslə tanıdılması və təbliği baxımından bu cür tədbirlərin əhəmiyyətini qeyd edib. 

Elm aləmində xidmətləri ilə seçilən, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığını dünya səviyyəsinə çıxaran akademik Feyzulla Qasımzadənin zəngin elmi irsi barədə məlumat verən Çingiz Abdullayev onun milli elmi kadrların hazırlanması, gənc nəslin yetişdirilməsi sahəsindəki xidmətlərindən bəhs edib. Bildirib ki, görkəmli alimin rəhbərliyi ilə 30 elmlər doktoru, 120-dən çox elmlər namizədi yetişdirilib.
Xalq yazıçısı Çingiz Abdullayev qeyd edib ki, akademik Feyzulla Qasımzadə Azərbaycanda yeni ictimai-siyasi sistemin məhsulu kimi formalaşan bir dövrün - bütöv bir yüzilliyin ədəbiyyatının ümumi inkişaf istiqamətini və mərhələlərini əks etdirən “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” adlı fundamental tədqiqat əsərini 3 dəfə çap etdirib. Həmçinin bu yüzillikdə yaşayıb-yaratmış böyük sənətkarlar, mütəfəkkirlər haqqında monoqrafiyalar yazıb. O, 600-dək elmi məqalənin, 34 kitabın müəllifi olub. 

Tədbirdə Milli Məclisin deputatı, Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı ədəbiyyatşünaslıq elminin yaradıcılarından olan akademik Feyzulla Qasımzadənin elmi-pedaqoji fəaliyyətindən danışıb, onun böyük bir elmi məktəb yaratdığını söyləyib.
Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı bildirib ki, akademik Feyzulla Qasımzadə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin, xüsusilə də XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin araşdırılaraq elmi müstəviyə gətirilməsində və təbliğ olunmasında müstəsna xidmətlər göstərib. O, Mirzə Fətəli Axundzadə və digər ədiblərimizin yaradıcılığı ilə bağlı ciddi tədqiqatlar aparıb.

Akademik Feyzulla Qasımzadənin ədəbiyyatşünas alim olmaqla yanaşı, Azərbaycan ədəbiyyatını sistemləşdirərək ali məktəblər üçün dərslik hazırlayan, bütöv bir ədəbiyyatşünas  və tənqidçilər nəsli yetişdirən böyük bir pedaqoq olduğunu deyən Sabir Rüstəmxanlıonun gərgin elmi axtarışlarının nəticəsi olan "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" dərsliyini həmin dövrün ədəbiyyatının öyrənilməsi baxımından əvəzolunmaz elmi mənbə hesab  edib.

Daha sonra çıxış edən Milli Məclisin deputatı, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin direktoru, akademik Nizami Cəfərov bildirib  ki, Feyzulla Qasımzadə Azərbaycan ədəbi-elmi fikrində ədəbiyyat tarixçisi kimi tanınan ilk alimlərdən biridir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin zəngin və məhsuldar bir mərhələsi olan XIX əsr dövrünün ilk və əsaslı tədqiqi bilavasitə onun adı və fəaliyyəti ilə bağlıdır. 
“XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini Mirzə Feyzulla Qasımzadəsiz təsəvvür etmək qeyri–mümkündür. Alimin o dövrdə tədqiqatları olmasa idi, XIX əsrşünaslıq ədəbiyyatı da olmazdı”, - deyən akademik Nizami Cəfərov Feyzulla Qasımzadənin türk ədəbiyyatına, Osmanlı ədəbiyyatına, hətta aşıq ədəbiyyatına dərindən bələd olduğunu diqqətə çatdırıb. Bildirib ki, akademik Feyzulla Qasımzadənin namizədlik dissertasiyası Mirzə Fətəli Axundzadənin həyat və yaradıcılığı barədə olub və o, ədibin yaradıcılığını sistemli şəkildə dərindən araşdırıb. 

Akademik Nizami Cəfərov qeyd edib ki, görkəmli alim əsərlərini sovet dövrü ideologiyasının qəbul edə biləcəyi hüdudda qələmə alıb. O, Azərbaycan ədəbiyyatının həm tarixi, həm də nəzəri məsələləri ilə məşğul olaraq sonrakı ədəbiyyatşünaslar üçün örnək rolu oynayan fundamental əsərlərin müəllifidir. 

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, akademik Teymur Kərimli isə çıxışında Feyzulla Qasımzadənin klassik ədəbiyyatşünas alim kimi ədəbiyyat tariximizdə müstəsna və özünəməxsus yer tutduğunu vurğulayıb. Bildirib ki, XIX əsrə aid əlyazmalar üzərində işləyən görkəmli alim həmin dövr Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri ilə ünsiyyətdə olmuş şəxslərdən dinlədiyi məlumatlar əsasında ideologiyadan uzaq sanballı əsərlər ortaya çıxarıb.

“Feyzulla Qasımzadənin əsərlərinin tədqiq olunması, böyük tirajla çapı mühüm əhəmiyyətə malikdir”, - deyə bildirən akademik Teymur Kərimli alimin həmin dövrün İran qəzetlərini əldə edərək oradakı məxrəzlərdən isifadə etməsini, eləcə də Türkiyədən hər hansı təzkirəni tək başına əldə etməsini böyük hadisə kimi dəyərləndirib.

Akademikin elmimizə verdiyi töhfələri sadalayan fil.e.n Şərəf Cəlilli həm də onun Azərbaycan məfkurəsinin formalaşmasına verdiyi töhfələrdən, yetişdirdiyi tələbələrdən, qoyduğu mirasdan danışıb.

Tədbirdə Xalq artisti Oqtay Mirqasımov, professor Himalay Qasımov, fil.e.d. Təyyar Salamoğlu, fil.e.d Yeganə İsmayilova, dos.Sakibə Ələsgərova, dos. Razi Məmmədov və başqaları akademik Feyzulla Qasımzadənin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin araşdırılmasında və təbliğindəki müstəsna xidmətlərindən danışıblar.

Sonda mərhum alimin qızı,  fil.ü.f.d. Nigar Qasımzadə və nəvəsi biol.e.d Tubuxanım Qasımzadə akademik Feyzulla Qasımzadənin xatirəsinə göstərilən ehtirama görə tədbirin təşkilatçıları və iştirakçılarına minnətdarlıqlarını bildiriblər.

Tarix unudulmayanlarındır, odur ki, bütün dəyərli ziyalılarımız daim yada salınmalı, anılmalıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.12.2023)