Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

TƏRANƏ DƏMİR İLƏ

-Salam, dəyərli Təranə xanım " Sevdiyin şeiri gəl mənə söylə" rubrikasının ilk qonağısınız.

 İzləyicilərə sevdiyiniz hansı şeiri söyləyəcəksiniz? 

 - Salam, xoş gördük, sevdiyim şeirlər çoxdur, amma siz bir şeir istədiyiniz üçün Qulu Ağsəsin "Yığışıb qarama yüz söz deyərlər" şeirinin sehri ilə izləyiciləri baş- başa buraxıram.

Yığışıb qarama yüz söz deyərlər,

Bu boyda millətə nə cavab verim?!

 Bilsələr, qanıma yerikləyərlər,

Səni sevdiyimi sevmədiklərim...

Bir qız bir oğlana çoxuymuş demə,

Sevdim təklənəsən... çoxaldın, gülüm. 

Açdım ürəyimi yoldan ötənə,

Təki ordan səni çıxardım, gülüm. 

Di gəl bacarmadım... düzünü desəm, 

Özün tərpənmədin rahat yerindən. 

Külli-ixtiyarsan, nə vaxt istəsən, 

Oynat, ağlımı da oynat yerindən!

...Bunu bir mən bilim, bir də sən ancaq 

Ölüncə bu gözəl sirr bəsimizdi. 

Bizə nə yurd versin, nə yuva Allah 

Sənə ayırdığım yer bəsimizdi...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.03.2024)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycanda elmi dərəcəsi olan şairlər çoxdur, amma alimlərin arasında şair olanları az. Şair-alimlə alim-şairin fərqi isə bəllidir. Biri elmə şair kimi baxır, digəri isə şairliyə alim kimi yanaşır. Hansı daha yaxşı poeziya nümunələri yarada bilir, bu söhbət artıq geniş auditoriyada deyil, dəyirmi masa arxasında aparılmalıdır...

Bu gün sizə bir alim-şairin, filologiya üzrə fələsfə doktoru Şahlar Göytürkün yaradıcılığından danışmaq istəyirəm. İlk növbədə, onu qeyd edim ki, Şahlar Göytürk ölkədə ədəbiyyat nəzəriyyəsinin və Azərbaycan dilinin incəliklərini dərindən bilən iki-üç alimdən biridir. Gəlin, əvvəlcə onun “Şeir yazıram” nümunəsinə nəzər yetirək;

Harama yaraşır bu şeir mənim? 

Sözün yiyəsi var, dəyəri yoxdur. 

Şeir yazmağımdan, bərəkət haqqı, 

Bəlkə də, Tanrının xəbəri yoxdur. 

İçi təlatümlü, çölü mədəni, 

Çoxu ev dağıdır, ev tikən deyil. 

Bilirəm, axırda bu şeir məni 

Azara salmasa, əl çəkən deyil. 

Hər kəs öz hayında, öz iş-gücündə, 

Vicdanın səsinə qulaq asıram. 

Bu qədər şairin, şeirin içində 

Utana-utana şeir yazıram...

Göründüyü kimi, şairi bol olan bir məmləkətdə özünü şair kimi təqdim etməyə utanır, amma şeirdən də əl çəkə bilmir. Çünki əsl şeir yazılmır, doğulur. Bu misraları ancaq şeirin nə olduğunu dərk edə bilən adam yaza bilər. Onun bu təvazökarlığı necə deyərlər, sarı simimə toxundu və mən sosial şəbəkədə onun yaradıcılığını izləməyə başladım...

Üçrəngli bayrağımız haqqında çox şeirlər yazılıb, hətta aralarında müsabiqələrdə qalib gələnləri də olub. Bir neçəsi ilə mən də tanışam. Səmimi deyirəm, Şahlar Göytürkün müəllifi olduğu “Azərbaycan bayrağı” şeiri həmin nümunələrdən daha mənalı, daha axıcıdır. Heç bir hissəsində dil dolaşmır. Necə deyərlər, nə söz dili kəsir, nə də dil sözü. Əslində, bu şeir orta məktəb dərsliklərinə salınsa, şagirdlərin vətənpərlik ruhunda böyüməsinə sanballı bir töhfə olar...

Kökün çox dərindədir, ucalarda dalğalan,

Güvən öz qüdrətinə, sən özünə arxalan.

Ulu Cümhuriyyətdən ən qiymətli ərmağan

Göy üzünün növrağı Azərbaycan bayrağı!

Göy üzündən don biçib uzaqgörən babalar,

Al boyadan, yaşıldan çələng hörən babalar,

Qoy rahat uyusunlar müdrik, ərən babalar

Kor olsun düşmən, yağı, Azərbaycan bayrağı!

Parlayan ulduzuna, hilalına vurğunam,

Saf, ləkəsiz, bəmbəyaz halalına vurğunam,

Bizə birlik bəxş edən kamalına vurğunam,

Sönməz bu türk ocağı, Azərbaycan bayrağı!

Yeni nəfəs gətirdin türklük hissiyyatına

Qatdın öz inancını islam etiqadına.

Sən azadlıq gətirdin qız-gəlinə, qadına,

Həya, ismət duvağı Azərbaycan bayrağı!

Sən Vətəndən uzaqda bu Vətənin simgəsi,

Ruha elə hopmusan, neyləyəcək özgəsi?!

Sən bizi birləşdirən millətimin haqq səsi

Sevgi, məhəbbət bağı Azərbaycan bayrağı!

Səni yasaq etdilər, könüllərdə ucaldın,

Şəhidlik məktəbindən, bir ilahi güc aldın.

Qiyamətə qoymadın, düşmənindən öc aldın,

Bitdi Tanrı sınağı, Azərbaycan bayrağı!

Elə gur dalğalan ki uzü Təbrizə sarı,

Kölgən düşsün hər yerə, çin elə xəyalları.

Bütöv Azərbaycanın eşqi, andı, vüqarı

Sən ey zəfər sancağı, Azərbaycan bayrağı!

Bəh-bəh necə də gözəl tərənnümdür. Bu şeirdə şairin fikirləri petik ifadə etmək bacarığı, fəlsəfi baxışları, sözə həssas yanaşması, dərin məntiqi açıq aşkar nəzərə çarpır...

Vətənpərvərlik ruhunda ərsəyə gətirdiyi “Azərbaycan Ordusu” şeiri isə müzəffər ordumuza həsr olunan ən yaxşı nümunələrdən biridir. Şeirdə yenilməz ordumuza sonsuz inam, hədsiz sevgi çağlayır:

Gözlərimin önündə min-min qəhrəman adlar,

Yanıb-yaxılacaqdır zəfərimdən o yadlar,

Nə qədər ki yaşayır Mübarizlər, Poladlar,

Gözlərində qalacaq düşmənimin arzusu,

Yaşa, eşq olsun sənə, Azərbaycan Ordusu!

O mənasız laflara -- "barış" adlı qeybətə,

Sən son qoydun möhnətə -- 30 illik həsrətə,

Qurban olum səndəki o üçrəngli qeyrətə,

Bu millətin gözündə möcüzəsən, doğrusu,

Ey yenilməz, müzəffər Azərbaycan Ordusu!

Nə çoxmuş içimizdə iblislərin nökəri,

Haqqa xəyanət olmuş soysuzların şakəri!

Səbr elədin, gözlədin uzun illərdən bəri,

Möhtəşəm qələbənə inanmırdı çoxusu,

Sındırdın tilsimləri, Azərbaycan Ordusu!

Gözləri var göyün də, qulağı var yerin də,

Ruhunu şad elədin göydə şəhidlərin də.

Vətən adlı bir eşq var ruhunda, cövhərində,

Zərrə qədər gözündə yoxdur ölüm qorxusu,

Düşmənlərə göz dağı -- Azərbaycan Ordusu!

44 günlük savaşda düşmən bağrını yardın,

Şəhid ətirli Vətən, qazi ətirli Ordum!

Yavaş-yavaş dirçəlir, çiçəklənir bu yurdum -- 

Yeni zəfərlərinlə qürurlandır ulusu,

Sənə zəfər yaraşır, Azərbaycan Ordusu!

Şairin doğma ata-baba yurduna bağlılığı, insanlarına olan məhəbbəti adamı heyran edir.  Onun “Var idi” şeirini həyacansız oxumaq olmur. Başdan-başa kövrək hisslərə bəlnən bu şeirdə bir körpə məsumluğu, həsrət dolu baxışları sezməmək mümkün deyil. Yenidən uşaq olmaq arzusu, kəndin daş-kəsəyində oynamaq istəyi, süfrələrin təamlarınadn dadmaq tamarzısı şeirin əsas mövzusudur:

Güvənməzdik özgəsinə, yada biz,

Öz gücümüz, öz girimiz var idi.

Kəndimizin ortasında sehirli

Ocağımız, bir pirimiz var idi...

Nazik-nazik kəsilərdi əriştə,

İnanardıq bir xeyir var hər işdə,

Oynayardıq, yarışardıq örüşdə,

Kamanımız, öz tirimiz var idi...

Sığınardıq böyüklərin çətrinə,

Dəyməz idik bir kimsənin xətrinə,

Yığışardıq o çörəyin ətrinə,

Bir and yeri -- təndirimiz var idi...

Kaş o günlər bir qayıda, gələ də,

Yadımdadır o nehrə də, sələ də, 

Damağımda dadı qalıb hələ də,

Dəymiş motal pendirimiz var idi...

Sönməyincə su atmazdıq kül, közə,

Nə söz olsa, danışardıq üz-üzə,

Baş qoşmazdıq xırda-para hər sözə,

Təmkinimiz, səbirimiz var idi... 

Uzaq idik haram işdən, kələkdən,

Bala-bala kam alardıq fələkdən,

Zaman bizi keçirmişdi ələkdən,

Şadaramız, xəlbirimiz var idi...

Yüz ölçərdik, bir biçərdik hər işi,

Tez dəyişdi bu dünyanın gərdişi.

Şahlar, hanı o çağların vərdişi ?

Hara getdi? Öz yerimiz var idi!

“Söz azadlığı” şeirindəsə bəzən şairin necə dəniz kimi coşub çağladığı hiss olunur. Qəzəblə gileylənərək şahidi olduğu haqsızlıqlara etiraz səsini ucaldır. Söz azadlığı tələb edib hayqırır: 

Çox da tərifləmə mənə bu eli,

Əridə bilmədik buz azadlığı.

Gizlində susdurduq danışan dili,

Üzdə şüar etdik biz azadlığı.

Haqqı istədikcə azaldıq ancaq,

Çox verdik, axırda az aldıq ancaq,

Quru sözdə qaldı azadlıq ancaq

Həyatda görmədik düz azadlığı. 

Heç kimin haqqına girməsin bəşər,

Ömür boş-boşuna getməsin hədər.

Həyatda hər kəsə balası qədər

Əzizdir, şirindir öz azadlığı.

Şahlar, bu sevinci bölməyə dəyər.

Bir də bu dünyaya gəlməyə dəyər.

Azadlıq uğrunda ölməyə dəyər,

İlahi nemətdir söz azadlığı!

Onun xeyli şeirini toplaya bilmişəm. Onların arasında sevgi şeirləri də var, təbiət şeirləri də. Təcnis, gəraylı, qoşma da yaza bilir, özünü sərbəst vəzndə də ifadə etməyi bacarır. Amma qələmə aldığı şeirlərin əksəriyyəti vətəpərvərlik ruhundadır. 

Sizi yormayım deyə, bu günkü söhbətimdə cəmi beş şeirini təqdim etdim. Ümidvaram ki, nə vaxtsa imkan düşəndə bu mövzuya yenidən qayıdıb, Şahlar Göytürkün yaradıcılığına işıq tutacağıq...

Bəli, onu bir alim kimi çoxdan tanıyırdım, amma bir şair kimi sosial şəbəkədən kəşf etdim. İnanıram ki, bu alim-şairin bədii yaradıcılığı da elmi yaradıcılığı kimi, ona nüfuz qazandıracaq, hörmət gətirəcəkdir...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.03.2024)

Habil Yaşar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qardaş Türkiyədən növbəti müsahibim uşaq kitablarının yazarı Aydan Bilgesoy xanımdır.

-Xoş gördük, Aydan Bilgesoy xanım! Necəsiniz? Zəhmət olmasa öncə azərbaycanlı oxuculara özünüz haqqında məlumat verərdiniz.

-Salam Habil bəy! Çox sağ olun! Əlbəttə ki, sizinlə söhbət etməyimizə kömək edən kitablarımla başlasaq yaxşı olar.

Mənim seriyalı kitabım 5-dir.

1-Anı kumbarası

2-Bayram parası

3-Çuçu gezegeni

4-Parolamız kardeşlik

5-Taş devri

7 və 10 yaşlı uşaqlara uyğun kitablarımla macəra və əyləncə vasitəsilə uşaqlara qardaşlıqdan, uğurdan, onların təxəyyülünün gücündən, dəyər mühakimələrimizdən danışmağa çalışdım. “İKİZ AŞKINA” üçün yazdığım seriyalı kitabımın “Bayram parası” adlanan 1-ci seriyası hazırda satışda, digərləri isə çap mərhələsinə hazırlanır.

“Bayram parası” kitabım satışda olduğu üçün kitabımın mövzusu haqqında qısaca danışmaq istərdim.

Sinan və Baran əkiz qardaşdırlar. Əkiz qardaş olmasına baxmayaraq bir-birinə tamamilə zidd olan bu qardaşlardan biri olan Baran macəranı çox sevir və həm də çox maraqlıdır... Sinan isə sakit bir tipdir, dərslərinə nizamla yanaşır və ətrafında  olanlara əhəmiyyət vermir. Qardaşını qorumaq üçün özünü macərada tapır. İki qardaşın vaxtaşırı dalaşdıqlarının, bəzən də bir-birinin anladıqlarının şahidi oluruq. Əkizlər yığdıqları bayram pulu üçün ayrı-ayrılıqda planlar qurur və kəndlərinə gələn şübhəli kişilərin arxasınca gedirlər. Şübhəli kişilər onlara bayram pulu üçün almağı düşündüklərini unutdururlar.

Uşaqların “Bayram parası”  adlı kitabımı maraq və həyəcanla oxuduqlarını və yeni şeylər öyrəndiklərini bilmək məni çox sevindirir.

İzmirdə dövlət məktəbində kimyadan dərs deyirəm. Orta məktəb yeniyetmələri ilə işlədiyim üçün onların duyğularını daha yaxşı bilirdim. Dənizlidə doğulmuşam. İbtidai, orta və lisey illərimi Aydında, universiteti Diyarbəkirdə, ilk müəllimlik karyeramı isə İstanbulda keçirmişəm. Bir neçə ildir ki, İzmirdə yaşayıram. Müxtəlif mədəniyyətlərdən olan gənclərlə işləmək mənə çox geniş perspektiv yaratdı.

40 yaşından sonra əkiz anası olanda bütün diqqətim uşaqlara yönəldi. Təbii ki, diqqətimi əvvəlcə uşaq kitabları, həm də uşaq psixologiyası, dramaturgiya və valideyn tərbiyəsi kouçluğu, uşaq ədəbiyyatı cəlb etdi. Bu sahələrdə çox oxuyub və təlim keçmişəm. Övladlarımın 6 yaşı olanda oğullarımın adı olan “MUSTAFA ve EMİRİN MACERALARI” adlı 4 seriyadan ibarət ilk uşaq kitabımı çap etdirdim. Daha sonra, hazırda satışda olan və nəşriyyatımın yazarları ilə birgə hazırlanan “CÜMLE MÜHENDİSLERİ” ve “ŞİPŞAK” seriyası ilə birgə hekayələrim çap olundu. Yazının müalicəvi gücü olduğuna inanıram. Mən hələ bu sahədə çox yeniyəm, amma düşünürəm ki, bu sahədə daha necə yaxşı ola biləcəyimi düşünərək uşaq ədəbiyyatında qalmaq istəyirəm.

Kitablarımda uşaqlığımda yaşadığım və uşaqlarımızın yaşamasını istədiyim dəyərləri əyləncəli və macəra ilə uşaqlara çatdırmağa çalışdım.

-Ədəbiyyata marağınız nə zaman başladı?

-Ədəbiyyatla hər zaman maraqlanmışam. Fərdi inkişaf və NLP sahələrində təhsil aldığım müddətdə bu sahədəki səyahətimdə yaşadıqlarımdan bəhs edəcəyim bir kitab yazmağı düşünürdüm. Əkizlərimlə birlikdə oxuduğumuz uşaq kitabları övladlarıma işıq olarkən məni də başqa aləmə apardı. Əkizlərim “biz niyə xatirələrimizi yazmırıq, bir də kitabımız nədən olmasın” dedi.  Özümü uşaq kitablarında tapdım. İlk kitabımız işıq üzü gördü.

-Yazı rutininiz varmı?

-Əslində bu saatda oturmalıyam deyə bir saatımın olmasını istəməzdim. Amma əkizlərimin məktəbdə olduğu səhər saatları və yatdıqları zaman gecə yarısı kimi məcburi bir rejimim var.

-Ənənəvi ya digital kitaplara üstünlük verirsiniz?

-Ənənəvi kitabları xoşlayıram. Mənə elə gəlir ki, əsl hekayənin sirri o kitabın səhifələrindədir. Mən rəqəmsal oxumağa alışa bilmirəm, bəlkə də gözəldir, amma məni o qədər də duyğulandırmır.

-Dünya ədəbiyyatında ən çox bəyəndiyiniz yazar kimdir və hansı yazarla görüşmək və ona hansı sualı vermək istərdiniz?

-Təbii ki, dünya ədəbiyyatında ən çox sevdiyim yazıçılar çoxdur. Uşaq ədəbiyyatından danışdığımız və yazdığım üçün indi ağlıma gələnlərdən;

“Balaca şahzadə” məni çox heyran etmişdi. Əslində uşaq kitabı kimi görünsə də, böyüklərin daha çox oxumalı olduğu kitabdır.Hər yaşda oxuyanda fərqli baxış bucağı qazandım.  Uşaqlığıma, gəncliyimə, analığıma toxunan “Balaca Şahzadə”, “Oliver Tvist” və Tolstoyun “Uşaqlıq” kitabları mənə təsir edən kitablardır.

Balaca Şahzadənin müəllifinə; bir uşağın gözündən xəyallar aləmiylə yetkin dünyasını və sevgi mesajlarını təxəyyül vasitəsilə necə gözəl dillə təsvir edə bilməsindən danışmaq istərdim.

-Azərbaycan ədəbiyyatını izləyirsinizmi? 

-Etiraf edim ki, Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında o qədər də məlumatım yoxdur. Sizinlə əlaqə saxlayanda bir qədər maraqlandım və bir balaca araşdırma apardım. Sizin sayənizdə Azərbaycan ədəbiyyatı ilə tanış oluram.

– Bir  yazar olaraq digər  yazarlara məsləhətləriniz nədir?

-Hələ səyahətin əvvəlindəyəm. Yazmağı çox sevirəm, xüsusən də uşaq dünyasında olmaq çox xoşdur. Yazdıqca və oxuduqca qələmim güclənir. Ona görə də məsləhət vermək əvəzinə burada “Balaca şahzadə”nin bir bölümündən sitatla cavab verərdim: "BÜTÜN BÖYÜKLƏR UŞAQDIR", gəlin o uşağı möhkəm qucaqlayaq.

Bu gözəl söhbətə və paylaşıma görə çox sağ olun Habil bəy. Eyni zamanda “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının rəhbərliyinə və bütün əməkdaşlarına Salam və Təşəkkürlərim var.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.03.2024)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

SUAL:

Bəzən uzaqlaşmaq lazım gəlir, yaxınlaşmaq üçün; 

bəzən xatırlatmaq lazım gəlir, 

xatırlanmaq üçün;

bəzən ağlamaq lazım gəlir, açılmaq üçün;

bəzən anmaq lazım gəlir, anılmaq üçün;

bəzən də susmaq lazım gəlir, duymaq üçün. (Şəms Təbrizi)

"Səma”, “dəniz”, “tənha", "sevgi" və "nifrət”.

İntiqam bəy, daxilində bu sözlər olan bir obrazlı cümlə istəsək, hansı cümləni eşidərik?

CAVAB

-Səma və dəniz tənha adamların sevgisinə də, nifrətinə də şahidlərdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.03.2024)

Bu günlərdə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu və “Ulduz” jurnalı birlikdə Xalq yazıçısı Anarın 85 illil yibileyi münasibətilə hekayə müsabiqəsi keçirdilər. Bu müsabiqənin informasiya dəstəyini “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı həyata keçirirdi. 

Müsabiqə ölkənin ədəbiyyat arenasında çox müsbət qarşılandı və mükafatlanan 5 gəncin timsalında ədəbiyyatımızın gözəl ədəbi gəncliyə malik olması bir daha isbatlandı. 

Filologiya elmləri doktoru, professor Bədirxan Əhmədli “Ulduz” jurnalının baş redaktoru Qulu Ağsəsə həm ona yazdığı müraciətini, həm də müsabiqə qaliblərinin hekayələrinin təhlilini göndərib. 

Yazıları təqdim edirik. 

Hörmətli baş redaktor! Bu günlərdə tənqidçi, ədəbiyyatşünas Kəmalə Umudova söhbət zamanı Xalq yazıçısı Anarın 85 illik yubileyinə həsr olunmuş gənclərin hekayə müsabiqəsi haqqında danışdı və Xan Abdullanın “Yazgülün nəvəsi” hekayəsi ilə bağlı yüksək fikirlər söylədi. Görkəmli ədəbiyyatşünas Kəmalə xanımın gəncliyin yaradıcılığına bu qiyməti mənim diqqətimi çəkdi və sizin də köməkliyinizlə müsabiqədə yer tutan digər iki gənc yazıçının-Cavid Babayev və Orxan Cuvarlının da hekayələrini əldə edib fikir bildirmək istədim. Öncə belə bir müsabiqənin keçirilməsindən dolayı Sizə təşəkkür edirəm. Bu cür müsabiqələr təkcə gəncliyin yaradıcılığına verilən qiymət deyil, həm də ədəbi prosesi zənginləşdirmək, ədəbiyyatın inkişafına verilən dəstəkdir. Mən də bu kiçik məqaləni yazmaqla istədim ki, bu hekayələr çağdaş nəsrimizin faktı kimi dəyərləndirilsin və həqiqi qiymətini alsın...

Hörmətlə, Bədirxan Əhmədli, 

Filologiya elmləri doktoru, professor

ÜÇ HEKAYƏYƏ BİR BAXIŞ

Üç gənc, üç imza, üç hekayə və bu hekayələrin ümid verdiyi üç gələcək ədəbi həyat... Bu fikirləri bəlkə sonda yazsam daha yaxşı olardı, yəni gəldiyim qənaət kimi səslənərdi. Ancaq gəldiyimiz qənaətlər yalnız bununla məhdudlaşmır, bu hekayələri oxuduqca yeni nəslin və yeni nəsrin hərəkətini izləməli oldum. 

Bu hekayələrdə zamanın axarı və ona yazıçı münasibətilə rastlaşdım, üslub müxtəlifliyi və özünəməxsusluğu, həyatın bədii idrakını və inikasını gördüm. Yeni süjet xətləri, obrazlar, bənzərsiz bədii təfəkkür, ideya, məzmun aydınlığı, yeni estetik yanaşma-bütün bunlar gənc nəslin gələcək ədəbi taleyini bəlirləyən faktorlardandır.

1.

Cavid Babayevin “Üç nəfərlik motosikletlər” hekayəsi maraqlı bir süjet üzərində qurulub. Hekayənin əvvəlindən sonuna kimi yazıçı hadisələri bir-birinə bağlaya bilir, hətta elə bağlayır ki, bu bədii qaynaq zərrəcə hiss olunmur, keçidləri belə hiss etmək olmur. Ən adi detal belə təsadüfi işlədilmir və sonrakı gedişatda mütləq o detalın nədən işlənildiyi ortaya çıxır. Bu, yazıçı (xüsusən gənc yazıçı!) üçün çox şey deməkdir; o deməkdir ki, burada təsvirlərin heç biri gəlişigözəl deyil, mütləq şəkildə hər detalın bir funksiyası var. Hekayənin lap əvvəlində Benzlər ailəsinin uşağının olmaması, bu ailənin həyat hekayəsi, təhkiyəçinin həyatı, eləcə də Deyşanın taleyi bir-birilə bağlanır. Kiçik bir hekayədə üç taleni sığışdırmaq yazıçı dilinin funksionallığı, çevikliyi ilə şərtlənir. Əvvəlcə avtomobil sənayesinin ilk qurucusu Benzlər ailəsinin həyatı gəlir; Karl və Berthanın evlilik hekayəsini üç nəfərlik motosikletin yaranması ilə bağlanılır. Berthanın uşağının olmamasından doğan vəziyyət ailədə üç nəfərin olması istəyi ilə üst-üstə düşür. Ailə iki yaşında oğlan uşağı götürür və beləliklə üç nəfərlik motosikletin yaranması hekayəsi quraşdırılır. Artıq universitet bitirərək həkim olan və üç nəfərlik ailəsi olan (eynilə Benzlər ailəsi kimi!) təhkiyəçiyə bunu Deyşa danışmışdı. Bundan sonra qəhrəmanın və Deyşanın özünün həyatı təsvir olunur. Qarayev metrosunun yaxınlığında 5 mərtəbəli evdə yaşayan 11 yaşlı cılız bir məktəbli oğlanın Deyşaya münasibəti səmimidir.  Qonşu 20 mərtəbəli binada yaşayan Deyşa haqqında onun gördükləri ilə eşitdikləri bir-birinə ziddir.  Deyşa əvvəllər burada yaşamayıb, sonralar gəlib və gəldiyi kimi də bir gün sirli şəkildə gedir. Yazıçı onun gözəlliyinə də işarə vurur. Ətrafın düşündüyünə görə isə Deyşa bu mühitə yaddır, onun geyimi, üç nəfərlik motosiklet sürməsi, siqaret çəkməsi ətrafda narahat təsirlər yaradır. Deyşanın kişilər kimi geyinməsi, tək yaşaması da məhəllədə söz-söhbətə səbəb olur. Məhəllə onun haqqında başqa şeylər düşnürdü. Bir neçə dəfə dostu T ilə onun motosikletində gedib gələndən sonra T bir daha minməməyə qərar verir. Bunu ona anası qadağan edir və bildirir ki, Deyşa yaxşı qız deyil və onun yanında olmamalısınız. Hər halda böyüklər Deyşa haqqında o fikirdə idilər. 11 yaşlı oğlan isə ondan gördüyü yaxşılığı unutmaq istəmir, ona yaxın olmaq istəyir: ”Filmlərdəki oğlanlar kimi hiss edirdim özümü. Uşaq ağlımla, sanki Deyşanın mənim olduğuna qərar vermişdim. O vaxtlar bu hissin nə olduğunu anlaya bilməmişdim. O nişanlım, sevgilim, dostum, bacım, yoxsa anam idi? Bəlkə hamısı birdən? Bəlkə heç biri? “Əsas odur ki, xoşbəxtəm” deyə düşünüb bütün suallardan imtina etdim”.

Deyşanı ən yaxşı 11 yaşlı oğlan başa düşür; sonralar xatırladığı bu hadisələrin təsvirindən aydın olur ki, Deyşa heç də başa düşüldüyü kimi olmayıb. Oğlanı maraqlandıran həmişə işığının niyə yanılı olmasıdı, bir də özü tək olduğu halda niyə üç nəfərlik motosiklet sürməsi düşündürür. 11 yaşlı oğlan Deyşanı elə bu cür də qəbul edir və hətta sevir. Düşünür ki, içki içmək, siqaret çəkmək pis vərdişlər olsa da, onu tərgitdirə də bilər. Burada yazıçı ilə cəmiyyətin tək yaşayan Deyşa kimi bir qıza xor baxmağın reallığı əks etdirmədiyi barədə mübahisə etmək də olar. Ancaq əsas odur ki, yazıçı bunu oxucuya inandıra bilir.

Yazıçı bədii mətni yaxşı toxuyur, heç bir boşluq buraxmır. Hekayənin əvvəlindəki təsvirləri sonrakı detallar tamamlayır. Deyşanın motosikletindən asılan Kuala brelokununun əvvəldə təsvirinin sirri sonda aydın olur. Deyşa o breloku qəhrəmanın getdiyi avtobus sürücüsünə verərək ona çatdırmağı istəmişdi.

Hekayənin sonunda məlum olur ki, təhkiyəçinin Deyşadan eşitdiyi bu hekayənin özü gerçəkliyi əks etdirmir. Yazıçı Deyşa barədə məhəllənin insanlarının yanlış təsəvvürdə olduğu qənaətinə gəlir və bununla da bizim bir çox məsələlərdə yanlış qənaətlər əldə etdiyimizi göstərmık istəyir.

Hekayənin sonluğu da fikrimcə ufurludur. Təhkiyəçinin nənəsinin “torpağın altına”, T-nin Avropaya getməsi, özünün evliliyi və uşağının arxa oturacaqda oturması, Deyşanın ona Benzlər ailəsi haqqında yalan deməsini indi başa düşməsi və s. heç də yamaq kimi səslənmir. Bu cür təhlillər keçdiyi həyatla bugünkü həyatını müqayisə etməsinə və arxada oturan oğluna  baxıb düşünür: “Maşında orta güzgüdən arxada oturmuş oğluma baxıram. Onun dünyayla bağlarının vaxtından tez qırılmaması naminə neçə cür yalan danışmışam? Sağımda oturan arvadıma baxıram. Görəsən, o neçə şirin yalan sayıb mənim ovcuma?” Deyşanın ona qoyub getdiyi Kualanın indi maşınının açarından yapışması isə ugurlu təsvirlər zəncirinin zirvəsidir. Bu detal təhkiyəçinin yaddaşpından Kualanın heç zaman getmədiyi anlamına gəlir.

Hekayədəki nəsr texnologiyası, hadisələrin və düşüncələrin iç-içə bağlanması, qəhrəmanın müxtəlif dövrlərinin təsviri, bəzən obrazın adının bir hərflə verilməsi (burada T) Murakami nəsr texologiyasını xatırlatdı mənə. Ancaq hər şey gənc yazıçının özünündür və bu cür nəsr texnologiyası onun gələcək yazıçı potensialından xəbər verir.

2.

Orxan Cuvarlının “Daş” hekayəsi lirik-romantik üslubdadır. Bu üslubu mövzunun özü doğurur. Xocalı hadisəsinə həsr olunan hekayə qəhrəmanın otuz il əvvəlki yaddaşını və onun buraxdığı acı, kədərli izləri ehtiva edir. Qəhrəman illərdi eyni mənzərəni görür; bu mənzərə onun gözlərində daşlaşmış şəkildədi. Sanki kimsə göyü üzünü onun gözləri qarşısında asıb gedib. Qəhrəman öz keçmuşindən qurtula bilmir: “Hərdən ötüb keçən vaxtlar quduz it kimi üstümə cumur. Hafizəmin illər əvvəlki hissəsindən sivişib irəli atılan xatirələr uzun labirintlərdən yarısağ, yarıölü gözlərimin önünə dikilir. Elə indi də bu tutqun səmaya baxıb bulanıq yaddaşımı ələk-vələk edirəm”.

Yazıçı təhkiyəçinin dili ilə sanki daşlaşmış insan ürəyinin kardioqramını çıxarır; həmin məşum gecədə insanların qəddarlığının sonsuzluğu Xocalı soyqırımını doğuran amillər kimi mənalanır. Yazıçı burada nə erməni adı çəkir, nə də onların vəhşiklikləri barədə yüksək səslə haray salır; sadəcə, yaşananları lirik şəkildə təsvir edir: “Kim bilir, bəlkə bir möcüzə olsaydı, şaxtada bədəni qaxaca dönən cansız uşaqlardan biri dirilsəydi, sevinə-sevinə ilk dəfə gördüyü bu qəribəliyi dostlarına müjdələyərdi: "Uşaqlar, qırmızı qar yağıb…” Son dərəcə ugurlu bənzətmədi. Yaddaşlarda yemək iyini pəncərələrdən dolan barıt iyinin əvəzləməsi, hərbi geyimli tanımadıqları adamların evlərə girməsi, “divan küncündə unudulan kuklanın sarı saçlarının qırov bağlaması kimi təsvirlər bütöv hadisənin mahiyyətini son dərəcə dəqiqliklə açır: “Əvvəlcə bu şəhərin sakinlərinin ürəyini sökdülər, sonra evlərini.

Kərpic-kərpic tikilən bu yuva, indi də daş-daş, himinə qədər sökülürdü.

Günlər keçdikcə o əzəmətli ev qəfil xəstəliyə tutulan adamlar kimi əriyirdi. Əvvəlcə evin damı, sonra otağın tavanı yoxa çıxdı. O gündən səmayla məni ayıran bircə maneə qalmadı”.

Otuz il sonrakı mənzərə isə belədir: bütün bu dəhşətlərdən yalnız tanımadıqları yad adamların söküb apara bilmədikləri daşlar qalıb.

Mənə elə gəlir ki, bu lirik, bir qədər də mənsur hekayədə Xocalı qətliamını yalnız bu cür tanıtmaq mümkündür. Yazıçı burada süjetdən və obrazlardan şüurlu şəkildə imtina edib və yalnız daşın obrazını, yad adamların vəhşiliklərini göstərməyə çalışıb.

3.

Xan Abdullanın “Yazgülün nəvəsi” hekayəsi təsvir manerası və bədii interpretasiyası baxımından məndə böyük təəssürat yaratdı. Hekayə struktur baxımından da ustalıqla hörülüb, müəllif ideyasının incə şəkildə müxtəlif vasitələrlə çatdırılması üçün mümkün olan hər şeyi edir. Hekayədə günümüzün real gerçəkliyi son dərəcə səmimi və həssaslıqla təsvir edilir. Yazıçı real gerçəkliklə yanaşı, özünün bədii həqiqətini də verə bilir və ən əsası budur ki, oxucunu da buna inandıra bilir. Xan Abdullanın hekayəsini maraqlı edən, bəlkə də detallar üzərində qurulmasıdır. Detal yazıçı üçün böyük tapıntıdır və əgər yazıçı onu süjet boyu mənalandıra bilirsə demək ki, məqsədinə nail olub. Süjet üçün hadisələrin ardıcıllığı, davamlı inkişafı deyil, hisslərin, duyğuların əlaqəsi, yaxud assosiativ yanaşmalar xarakterik olur. Təhkiyəçinin danışdığı hadisələr bir-birilə elə sıx şəkildə bağlanır ki, baş verən hadisələr oxucu yaddaşında dərin izlər buraxır. Hadisələrin bu cür təsviri üçün məncə yazıçı təhkiyəyə və bədii ümumiləşdirməyə borcludur; təhkiyənin hadisənin təsviri zamanı zəngin boyalardan istifadəsi olduqca ugurludur: “Yataqxanada itikçilər yaşayırdılar – qaçqınlar, məcburi köçkünlər, dolanmaq üçün kənddən şəhərə gələnlər, kimsəsizlər... Yataqxananın məxsusi qoxusu vardı. Bu, səfalətin qoxusu idi; yüz addım uzaqda olsan belə, gəlib burnunu dalayır, ürəyini bulandırırdı. Buna rəğmən yataqxananın qarşısından keçmək, kir tutmuş divarlara, uçuq-sökük eyvanlara, zivələrdən asılmış qara-qura paltarlara baxmaq xoşuma gəlirdi”.

“Yazgülün nəvəsi” hekayəsində hadisələrə iki zamandan baxılır; təhkiyəçinin hələ məktəbli olduğu vaxt və bundantəxminən 15-20 il sonra. Yəni yazıçı hadisələrə qəhrəmanın həm uşaqlıq, həm də gənclik çağlarından baxır. Artıq o, bir həkim olmuşdu və Çexov kimi hekayələr yazırdı. Demək hadisələrin təsvirində təhkiyəçinin şahidi oldugu hadisələri yazması təəssüratı təsvir olunanlara inamı artırır. Bu, müəllifə imkan verir ki, qəhrəmanın taleyini sonacan izləyə bilsin. Maraqlıdır ki, təhkiyəçi Yazgülün qızı Yaqutla öz taleyi arasında bir oxşarlıq da tapır. Hər ikisi dovşandodaq idi, dodaqlarının üstündə çapıq var idi. Hər ikisi həkim olmaq istəyir. Yaqut ona görə həkim olmaq istəyir ki, anasının başı ağrıyır, onu sağaltsın. Yaqutun məktəbdə sıranın ən arxasıda durduğunu gördükdə fikirləşir: “Həmişə sıranın ən axrasında dururdu. Mən də vaxtilə sıranın ən arxasında dururdum, hamının gözündən oğurlanmağa çalışırdım. Deyəsən, onun da sinif yoldaşları ilə arası yaxşı deyildi”.

Yazıçı hekayədə Yazgüldən daha çox qızı Yaqutun taleyini önə çəkir; o da başqaları kimi yaşaya bilərdi, məktəbi oxuyub başa vurardı və arzusunda olduğu həkim olar, bununla da xoşbəxt olardı mesajını verir: “Yaqutun şəklini şərəf lövhəsinə vurmuşdular. Şərəf lövhəsinə əlaçı şagirdlərin şəklini vururdular. Nədənsə şəkildə dodağındakı çapığı silmişdilər. Yaqutun təhrif olunmuş şəkilləri cəmi iki il şərəf lövhəsini bəzədi. Uzun illər bəzəyə bilərdi, amma olmadı...” Lakin bunlar olmur, onun ömrü yarıda qırılır. Anası ilə görüşməyə gələn bir kişi anasının boğazını kəsir, onu da şahid olmasın deyə öldürür. Bunda günahkar kimdir? Yazgülmü, Yaqutmu, yoxsa cəmiyyətmi?!

Xan Abdulla hekayəsi üçün cəmiyyət problemini seçib, onun dərin qatlarına enib. Yataqxana həyatı yeni cəmiyyətin bir parçasıdır. Buradan “səfalətin” qoxusu gəlir. Cəmiyyət və səfalət problemi yazıçı üçün hər zaman aktuualdır. Sanki bütün bəxtsiz insanlar bura toplaşmışlar. Bunlar cəmiyyətin bir təbəqəsidir. Deyim ki, gənc yazıçı üçün bir qədər risqlidir, hər hansı yanlış bir təsvir, mövqe onu ugursuzluğa da apara bilər. Ancaq o, hər şeyi zərgər dəqiqliyi ilə hesablayb, əvvəldən sona qədər bu cəmiyyətin hər üzünü göstərməyə çalışıb. Bununla göstərmək istəyir ki, yazıçı yaşadığı həyata biganə qala bilməz. Elə yazıçı cəsarəti də budur. Yazgülün fahişə həyatının təsviri onun bu həyata laqeyd qalmadığının işarəsidir. Bu həyat olduqca sərtdir, burada adamlar bəzən acımasızdır. Hətta Yazgülün boğazını kəsəcək qədər acımasız. Çox doğru olaraq yazıçı Yazgülün nədən bu yola düşdüyünü göstərmir, heç bunu deməyə ehtiyac da yoxdu, oxucu hər şeyi yaxşı başa düşür, dərk edir və qiymətləndirir.  

Xan Abdullanın dili sadə, yaradıcı, zəngin və səlisdir. Yazıçı üçün bu əsas şərtlərdən biridir. Dialoqlar fikir yüklüdür, dramatizmlə yanaşı ideyaya xidmət edir. Kiçik bir hekayədə bir neçə yeni sözlər, ifadələr işlədliir. “İtikçilər” (qaçqınlar, məcburi köçkünlər, dolanmaq üçün kənddən şəhərə gələnlər, kimsəsizlər...), “zivələrdən asılmış qara-qura paltarlar”, “burnuyelli gənclər”, “yaşdaşlarım” və s. onlarla söz və ifadələr yazıçının söz yaradıcılığının zənginliyini göstərir.

Beləliklə, üç gəncin –Cavid Babayev, Orxan Cuvarlı və Xan Abdullanın hekayələrinə qısaca nəzər yetirdik; bilmirəm, bu gənclər neçə yaşındadır, nə vaxtdan yaradıcılıqla məşğuldurlar, neçə hekayələri çıxıb. Bu hekayələr onu təsdiq edir ki, nəsrimiz onların yaradıcılığı ilə dil, üslub, obraz, ideya baxımından dəyişib və yeniləşib. Süjetli nəsrin ən kiçik və çətin formalarından olan hekayə janrında bu cür ugur onların gələcək yaradıcılıq yoluna tutulmuş aydın bir işıqdır. Biz də burada bu işığı axtarmağa çalışdıq...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.03.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Qısa Fikirlər Xəzinəsi rubrikasında bu dəfə Məhəmməd Hadinin fikirlərinə yer ayırıb. Toplayanı, tərcümə və tərtib edəni Cəlal Məmmədovdur.

Bütün zərrati-aləm məzhəri-əsrari-qüdrətdir...

***

Ey Vətən!.. Səni sevmək deyilmi imanım?..

***

Həqiqət sayəsində kəsbi-qüdsiyyət qılar millət...

Həya etməzmi nəfsin bəsləyənlər, bir utanmazmı?

***

Dedim şeytana rəhmət Adəm övladı görən gündən...

***

Edin nuri təməddünlə münəvvər qəlbü vicdanı.

***

Bən idrak etmədim, dünyaya gəlməkdən nədir hikmət,

Yaratmaqda nədir hikmət bizi, sübhanə, bilməm ki?!

***

Qaldıq əlində bir sürü ərbabi-vəhşətin...

***

Məfkurə yolunda tökülən qan hədər olmaz.

        “Ədəbiyyat və incəsənət”

         (06.03.2024)

Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Biz bir neçə gün ərzində biznesdə, peşə fəaliyyətində uğur qazanmağın yolunu göstərən ən çox tələb olunan kitablardan 10-na nəzər yetirdik. İndi də gəlin, ümumiyyətlə adi insanı uğurlu insana çevirən, insanın düşüncə tərzini, adət və xasiyyətini, xarakterik cəhətlərini dəyişən ən populyar kitablardan 10-na nəzər yetirək.

Bu kitablar, əziz oxucularım, insanlara düzgün istiqamət verir, sürətli və keyfiyyətli dəyişikliklərə bir təkan olur.

Beləliklə, seçdiyim növbəti 10-luğu sizlərə təqdim edirəm.

Devid C.Şvarts, «Masştablı düşünmək sənəti

Müəllif öz kitabında masştablı düşünmə prinsiplərini, praktik məsləhətlər və metodikalar təqdim edir ki, bunları mənimsəməklə oxucu istənilən fəaliyyət sferasında uğur qazanmağa müvəffəq olur.

Masştablı düşünmək, ilk öncə, məqsədinizin dəqiq ifadə edilməsi üçündür. «Əgər siz can atdığınız hədəfi dəqiq görməyə başladınızsa, onda bütün enerjinizi həmin hədəfi vurmağa yönəldin», - deyir Devid C.Şvarts.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.03.2024)