Azərbaycanın “Xınalıq və Köç yolu mədəni landşaftı” adlı nominasiya ərazisi UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilib. Bu haqda qərar 2023-cü ilin 18 sentyabr tarixində UNESCO-nun Ümumdünya İrs Komitəsinin Səudiyyə Ərəbistanının Ər-Riyad şəhərində keçirilən 45-ci sessiyasında qəbul edilib.

AzərTAC xəbər verir ki, Dövlət Turizm Agentliyi tərəfindən hazırlanan nominasiyaya əsasən Ümumdünya İrs Ərazisi Xınalıq kəndi də daxil olmaqla, yerli əhalinin istifadə etdiyi ətraf yaylaq (Quba və Qusar) və Mərkəzi Aran bölgəsinə düşən qışlaq ərazilərini (Abşeron və Hacıqabul), həmçinin onların arasında uzunluğu 200 km-dən çox olan tarixi Köç yolunu (Quba-Şamaxı-Qobustan) əhatə edir.

UNESCO-ya təqdim edilən sənədin əsasını Xınalığın köçəri mədəniyyəti təşkil edir. Əks etdirdiyi ümumbəşəri dəyərlər nəzərə alınmaqla, unikallığı ilə seçilən bu zəngin irs “Xınalıq və Köç yolu mədəni landşaftı” adlı nominasiya sənədi 2021-ci ildə Ümumdünya İrs Komitəsinə təqdim edilib.

UNESCO-nun Ümumdünya İrs Komitəsinin 45-ci sessiyasında çıxış edən Dövlət Turizm Agentliyinin sədri Fuad Nağıyev nominasiya sənədini dəstəkləyən hər kəsə təşəkkürünü bildirib, bu sənəddəki köç yolunun nümunəvi tarixi-iqtisadi model kimi təkcə Azərbaycanın deyil, bütün dünya irsinin nadir nümunələrindən olduğunu qeyd edib.

Fuad Nağıyev ölkəmizin maddi və qeyri-maddi irsinin qorunub saxlanması sahəsinə göstərilən daimi diqqət, qayğı və dəstəyə görə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev və Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevaya təşəkkür edərək məhz bu dəstək sayəsində Xınalıq və Köç yolu ənənələrinin Ümumdünya İrs Ərazisinə salınmasının mümkün olduğunu bildirib.

UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilən İrs Ərazisi 6 inzibati rayonun ərazisindən keçən ümumilikdə 44829,41 hektar (45 min hektara yaxın) İrs Ərazisindən və müvafiq olaraq 109392,78 hektar (109 min hektardan çox) Bufer Zonadan ibarət olan böyük bir mədəni landşaftı əhatə edir.

Dünya İrs Siyahısına salınmış ərazidə köçərilərə aid qədim tarixi qəbiristanlıqlar, müqəddəs yerlər, pirlər, tarixi körpülər, bulaqlar kimi maddi mədəniyyət nümunələri var.

İlk dəfə olaraq tamamilə milli ekspertlər tərəfindən hazırlanan “Xınalıq və Köç yolu mədəni landşaftı” adlı nominasiya Dünya İrsinin 3-cü (ııı) və 5-ci (v) meyarları ilə qeydə alınıb. 3-cü meyar Xınalıq icmasının tarixən köçəri heyvandarlıqla məşğul olduğu vertikal köçəri mədəniyyətinin, 5-ci meyar isə insan-təbiət əlaqələrinin tarazlığı, çətin iqlim şəraitində eko-sosial münasibətlər sisteminin inkişafı və təbiət resurslarından dayanıqlı istifadənin müstəsna nümunəsi kimi təqdim olunub.

Azərbaycanın mədəni irsi üçün əhəmiyyətini, köç yolunun yerləşdiyi ərazinin qorunması, vahid idarəetmə modelinin yaradılması və burada məsuliyyətli turizmin inkişaf etdirilməsi məqsədilə 4 sentyabr 2023-cü il tarixində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə “Xınalıq və Köç Yolu” Dövlət Tarix-Mədəniyyət və Etnoqrafiya Qoruğu yaradılıb.

Beləliklə, “Xınalıq və Köç yolu” Azərbaycanda UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilən dördüncü mədəni irs ərazisi oldu. Bundan əvvəl Şirvanşahlar Sarayı və Qız qalası ilə birlikdə İçərişəhər, Qobustan Qaya Sənəti Mədəni Landşaftı, Xan sarayı ilə birgə Şəkinin tarixi mərkəzi də Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilib.

Qeyd edək ki, bir gün öncə UNESCO-nun Ümumdünya İrs Komitəsinin 45-ci sessiyasında Hirkan meşələri Azərbaycanın ilk təbiət irsi ərazisi olaraq UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.09.2023)

17 sentyabr tarixində Sabunçu Gənclər Evinin təşkilati dəstəyi ilə "Azərbaycan Oxucuları" Kitab Klubunun #yazarlarımızıtanıyaq rubrikası çərçivəsində Azərbaycan Yazıçılar Birliyi idarə heyətinin üzvü, Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun baş direktoru, yazıçı Varis və fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, yazıçı Adəm İsmayıl Bakuvi ilə görüşü baş tutdu.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, “İki yazarın iki sevgi romanından keçən minlərlə tale" adı altında baş tutan görüşdə Varisin "Qırmızı ləçəklər", Adəm İsmayıl Bakuvinin isə "Eşq mələyi" romanlarında kəsişən müxtəlif həyat hekayələrindən bəhs olundu. 

Əsas mövzu başlığı "sevgi" olan əsərlərdə yazıçılar həqiqi, saf məhəbbətin insanların taleyinə necə təsir etməsindən, onların xoşbəxtlik və bədbəxtliyinin qaynaqlandığı məsələlər ətrafında həm söhbət etdilər, həm də oxucuların suallarını cavablandırdılar. 

Görüşün sonunda hər iki yazıçı oxucular üçün kitablarını imzaladılar, onlarla xatirə fotoları çəkdirdilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.09.2023)

Bəli, gün ərzində paylaşılan yazıların bir neçəsi Milli Musiqi Günü ilə, Üzeyir bəylə bağlıdır. Bu gün Şərqdə ilk operanın müəllifi Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 138-ci ildönümü tamam olur və 18 sentyabr - Azərbaycanın dahi bəstəkarı Üzeyir Hacıbəylinin dünyaya göz açdığı gün ölkəmizdə Milli Musiqi Günü kimi qeyd olunur. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin müvafiq Sərəncamına əsasən, bu gün münasibətilə hər il Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində silsilə tədbirlər keçirilir. Elə bu gün Heydər Əliyev Fondu və Mədəniyət Nazirliyi bu münasibətlə 15-ci Beynəlxalq Musiqi Festivalına start verib. 

Və bu festival hər il sentyabrın bu günündə açıq elan edilir və 10 gün davam edir.

Bu il 15-ci dəfə təşkil olunacaq bu beynəlxalq musiqi festivalının zəngin proqramında Azərbaycanın bədii kollektivləri, solistləri ilə yanaşı, ABŞ, Fransa, Gürcüstan, Xorvatiya, Rusiya, Sinqapur və digər ölkələrdən dəvət olunmuş musiqiçilərin də çıxışları yer alıb. Belə ki, sentyabrın 19-da Ü.Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasında Miçiqan Universitetinin (ABŞ) professoru İqor Fedotovun ustad dərsi təşkil olunacaq. Sentyabrın 21-də isə M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasında gürcüstanlı pianoçu Eliso Bolkvadzenin konserti keçiriləcək. Beynəlxalq Muğam Mərkəzində Fransadan festivala qatılan “Quatuor Diotima” simli kvartetinin konserti sentyabrın 25-də gerçəkləşəcək. Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasında sentyabrın 26-da Q.Qarayev adına Azərbaycan Dövlət Kamera Orkestri sinqapurlu dirijor Anq Darrellin rəhbərliyi ilə çıxış edəcək. Musiqi bayramının bağlanış mərasimi sentyabrın 28-də Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasında olacaq. Üzeyir Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri xarici qonaqlarla birgə festivalın final notlarını səsləndirəcək. Konsertdə pult arxasında dirijor Valentin Egel (Almaniya), solistlər isə Chloe Kiffer (violin, Fransa) Henri Demarquette (cello, Fransa) və Aleksandr Mutuzkin (piano, ABŞ) olacaq.

Üzeyir Hacıbəyli bəstəkar, alim, yazıçı, publisist, ictimai və siyasi xadim kimi çoxşaxəli fəaliyyəti ilə yanaşı, Şərqdə ilk operanın banisi kimi tanınan sənətkardır. Məhz onun fədakar əməyi sayəsində Azərbaycan milli opera sənətinin tarixi 111 il bundan öncə tamaşaya qoyulan “Leyli və Məcnun” operası ilə başlandı. Operanın ilk dirijoru Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, rejissoru Hüseyn Ərəblinski olub. Məcnun rolunda ölməz sənətkar Hüseynqulu Sarabski, Leyli rolunda isə aşpaz şagirdi Əbdürrəhim Fərəcov çıxış ediblər. İlk tamaşa 1908-ci il yanvarın 12-də (25-də) Bakıda Hacı Zeynalabdin Tağıyevin teatrında oynanılıb.

Dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin eyniadlı poeması əsasında hazırlanmış “Leyli və Məcnun” yalnız Azərbaycanın deyil, həm də Şərqin ilk operasıdır. Qoca Şərqin opera tarixi məhz bu gündən başlanıb. İlk operanın uğurlarından ruhlanan Üzeyir bəy bir-birinin ardınca “Şeyx Sənan” (1909), “Rüstəm və Söhrab” (1910), “Şah Abbas və Xurşidbanu”, “Əsli və Kərəm” (1912), “Harun və Leyla” (1915) kimi milli operalar yazıb.

Üzeyir Hacıbəyli yaradıcılığının zirvəsi “Koroğlu” operasıdır. “Koroğlu” təkcə Azərbaycan mədəniyyətində deyil, dünya operalarının sırasında əzəmətlə dayanan parlaq nümunələrdən biridir. “Koroğlu” operası Moskva tamaşaçılarını da məftun etmişdi. Taleyi uğurlu gətirmiş bu nəhəng əsər keçmiş sovet respublikalarının opera və balet teatrlarında dəfələrlə göstərilib.

Üzeyir Hacıbəylinin “Füruzə” adlı yarımçıq qalmış bir operası da olub. Xalq rəvayətləri əsasında hazırlanan bu operanın musiqi parçaları arasında “Füruzə”nin ariyası xüsusilə diqqətəlayiqdir. Bəlkə elə buna görədir ki, opera yarımçıq qalsa da, ariya uzun illər müğənnilər tərəfindən məharətlə ifa edilib.

Şərqdə ilk operetta janrının yaranması da Üzeyir Hacıbəylinin adı ilə bağlıdır. Dahi bəstəkarın ilk musiqili komediyası üç pərdədən ibarət “Ər və arvad”dır. Bu əsər Azərbaycanda musiqili komediyanın ilk nümunəsidir. Əsərin ilk tamaşası 1910-cu ildə olub. Rollarda H.Sarabski (Mərcan bəy), Ə.Ağdamski (Minnət xanım) və başqaları çıxış ediblər.

Müəllifin ikinci musiqili komediyası “O olmasın, bu olsun”dur. Əsərin ilk tamaşası 1911-ci ilin aprelində Bakıda olub. Sonralar musiqili komediya müxtəlif dillərə tərcümə olunaraq səhnələşdirilib.

Ölməz sənətkarın üçüncü və sonuncu musiqili komediyası “Arşın mal alan”dır. Bu operetta 70-ə yaxın xarici dilə tərcümə edilib, 100-dən çox teatrın səhnəsində oynanılıb. “Arşın mal alan” beş dəfə ekranlaşdırılıb, dəfələrlə qrammofon valına yazılıb. Bu musiqili komediya əsasında ilk bədii film 1916-cı ildə çəkilib. Bu, səssiz film olub.

Üzeyir Hacıbəylinin ədəbi irsi də çox zəngin və qiymətlidir. Bütün ömrü boyu Azərbaycan mədəniyyətinə, musiqisinə xidmət edən bu unudulmaz şəxsiyyət 300-dən çox xalq mahnısını nota salıb, marş, kantata, fantaziya, mahnı və romanslar, kamera və xor əsərləri yazıb. Maraqlıdır ki, həm Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin, həm də sovet Azərbaycanının himnləri dahi sənətkara məxsus olub. Müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra xalqımıza azadlıq şərafəti çatdıran ilk himni biz bu gün yenə də məhəbbətlə səsləndiririk.

Üzeyir Hacıbəyli təkcə musiqi bəstələmirdi, həm də xalq musiqisinin nəzəri əsaslarını gələcək nəslə çatdırmaq üçün müxtəlif vəsaitlər hazırlayırdı. 1945-ci ildə nəşr edilmiş “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” adlı elmi əsəri Üzeyir Hacıbəylinin musiqişünas-alim olaraq mükəmməl fəaliyyətinin yadigarı kimi bu gün də musiqi dərsliyi kimi istifadə edilir. Bütün ömrü boyu Azərbaycan mədəniyyətinə, musiqisinə xidmət edən bu unudulmaz şəxsiyyət 300-dən çox xalq mahnısını nota salaraq, marş, kantata, fantaziya, mahnı və romanslar, kamera və xor əsərləri yazıb, yaradıb. O, Azərbaycan musiqisində köklü dönüş yaratmış əsl dahidir. Bu gün adını çox iftixarla qeyd etdiyimiz Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixində yeni gəlişmə yollarının və milli bəstəkarlıq məktəbinin özülünü qoymaqla yanaşı, Azərbaycan musiqisi tarixində ilk opera, ilk musiqili komediya və bir sıra digər janrlarda ilk nümunələrin yaradıcısı kimi xatırlanır. Onun işıqlı xatirəsi xalqının qəlbində əbədi olaraq daim yaşayacaq.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.09.2023)

Milli Musiqi Günü münasibətilə sentyabrın 18-də mədəniyyət və incəsənət xadimləri Fəxri xiyabanda Üzeyir Hacıbəylinin və digər musiqi xadimlərinin məzarlarını ziyarət ediblər. Bu barədə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Mədəniyyət Nazirliyinə istinadən məlumat verir. 

Üzeyir Hacıbəylinin məzarı üzərinə əklil və gül dəstələri qoyulub.

Tədbir iştirakçılarını musiqi bayramı münasibətilə təbrik edən mədəniyyət naziri Adil Kərimli bildirib ki, bu gün sadəcə musiqisevərlərin deyil, həm də bütün Azərbaycan xalqının bayramıdır.

Nazir deyib ki, xalqımızın ölməz sənətkarları arasında Üzeyir Hacıbəylinin xüsusi yeri var. Üzeyir bəy görkəmli dövlət xadimi idi, həmçinin Azərbaycan musiqisində köklü dönüş yaratmış bəstəkardır.

Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının sədri, Xalq artisti Firəngiz Əlizadə festival haqqında fikirlərini bölüşərək bildirib ki, Üzeyir bəyin əsərləri hər zaman sevilə-sevilə dinlənilir. Çox sevindirici haldır ki, torpaqlarımız azad olunub, artıq Şuşada musiqi festivalları, Vaqif Poeziya Günləri keçirilir. Bu gün Üzeyirin ruhu şaddır, onun əsərləri doğma Qarabağımızda səslənir.

Sonda mədəniyyət və ictimaiyyət nümayəndələri Fəxri xiyabanda digər mədəniyyət və musiqi xadimlərinin məzarlarını da ziyarət edib, önünə gül dəstələri düzüblər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.09.2023)

Səbinə Yusif, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün görkəmli şairimiz, o taylı-bu taylı Azərbaycanımızın fəxri Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın vəfatının 35-ci ildönümüdür. Şairdən ömrünün sonlarına yaxın dostlarından biri soruşur:

- Şair, eşq nədir?

M.Şəhriyar cavab verir:

- Məni özünə aşiq etmiş o qız olmasaydı, mən indi həkim idim. Amma Şəhriyar olmayacaqdım... İnsan müxtəlif yaşlarda müxtəlif cür aşiq olur. Ömrünün sonunda başa düşür ki, bütün eşqlər Allaha imiş, bir ömür Onu gəzibmiş...

Bu şəkil M.Şəhriyarın ayaq üstə çəkilən sonuncu şəklidir. Allah Azərbaycanın dəyərli oğluna - Ustad Şəhriyara rəhmət eləsin!

Yalan dünya

Sənin bəhrən yiyən kimdir?

Kiminkisən, yiyən kimdir?

Sənə doğru deyən kimdir?

Yalan dünya, yalan dünya!

Atı əzəl dağa saldıq,

Yorulduqca dalı qaldıq,

Atı satdıq, ulaq aldıq,

Yəhər oldu palan dünya.

Səni bayquşlar alqışlar,

Dəli viranəni xoşlar,

Dolan əqlə səni boşlar.

İçi boşla dolan dünya. 

Ocaq ikən sönənmişsən,

Çanaq ikən çönənmişsən,

Nə pis qarı nənəymişsən,

Nağıl, yalan-palan dünya.

Biri ayna, biri pasdır,

Biri aydın, biri kasdır,

Gecə toydur, səhər yasdır,

Gül açdıqca solan dünya.

İgidlərin başın yiyən,

Qocalar bozbaşın yiyən,

Qəbirlərin daşın yiyən,

Özü yenə qalan dünya.

Yaman qurqu, yığılaydın,

Tufanlarda boğulaydın,

Nolaydı bir dağılaydın,

Bizi dərdə salan dünya.  

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.09.2023)

Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Xakas Cümhuriyyəti şimalda və şərqdə Rusiya Federasiyasının Krasnoyarsk, qərbdə Kəmərova, güneydə Dağlıq Altay Cümhuriyyəti və Tuva Cümhuriyyəti ilə sərhəddir. 

Xakas Cümhuriyyəti Böyük Yenisey (Kim suu) çayına qarışan Uybat, Uyus (Üüs/Ögüs), Ərba, Askiz, Abakan çayları ilə qollarının olduğu sulaq bir bölgədədir. Ölkənin güneyində Soyan dağları yerləşir. Bu dağlar qədim Türk abidələrində “Kögmən” kimi yad edilib. 

Xakaslar bu dağların güneyində yaşayan Tıvalılara Soyan deyir, dağların adı da bundan törəyib. Cümhuriyyətdə yaşayan Xakas Türklərinin əhali sayı təqribən 100 mindən artıqdır. Ölkənin üçdə ikisi dağlıq və meşəlikdir. Ən böyük şəhərləri isə paytaxt Abakan ilə Minusinskdir. Paytaxtda təqribən 150 min əhali yaşayır. Xakaslar əksərən Askiz və ətrafında məskunlaşıb. Qədim Çin mənbələrində Xakasların adı Hakas, Haqas, Hyaqas, Syatszyası, Syagesi, Hegesi, Hehe, Hyakya kimi qeydə alınıb. Ruslar isə Xakaslara “Tadar” deyir. 

Xakaslar Kaçin (Haaş, Haas), Saqay, Kızıl, Koybal, Beltir, Şor kimi Türk boylarından təşəkkül tapıb.  Xakas Türklərinin danışdığı dil Oğuz-Uyğur qrupuna daxildir. Xakas Türkcəsinə ən yaxın dil Çində yaşayan Sarı Uyğurlar və Fuyü Qırğızlarının danışdığı Türkcədir. Əsrlərdən bəri qonşuluqda yaşadıqlarına görə Altay və Tuva Türklərinin danışdığı dillərlə də aralarında oxşarlıqlar yaranıb. 

Xakas Türkcəsi sözlərdəki ünlülərin (sait) daralma prinsipinə görə Tatarıstan Türkcəsinə də oxşayır. Çarlığın və Bolşevizmin siyasəti səbəbi ilə Xakas Türkcəsi assimilasiyaya uğrayıb və bu dil məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşib. Xakas Türkcəsində Ərəb və Farscanın təsiri yox deyilə biləcək qədər azdır. Ruslarla birlikdə yaşamaları və bu dili çox yaxşı danışmalarına görə Ruscanın təsiri olduqca çoxdur. Xakasların ulu babaları yazılı dilə sahib ən qədim Türk boylarından biridir. Yenisey çayı sahilində tapılan yazılı abidələr Orxon abidələrindən daha qədimdir.  19-cu yüz illiyə gələnə kimi Xakasyada oxuma-yazma bilənlərin sayı barmaqla göstərilirdi. Onu bilənlər ancaq keşiş yetişdirən məktəblərdə oxuyanlardı və orda da Rus dili tədris edilirdi. Xakasların yetişdirdiyi böyük Türkoloq Nikolay Katanov da bu məktəblərdən yetişib. Xakaslar 1920-ci ildə əlifba hazırlamaq təşəbbüsü göstərib. 1924-1929-cu illər arasında Kiril əlifbasından, 1929-1939-cu illər arasında Latın əlifbasından istifadə etsələr də Stalinin represiya siyasəti nəticəsində 1939-cu ildə təkrar Kiril əlifbasına qayıdıblar. 1946-cı ildə əlifbalarına (ç və ğ) hərfləri, 1962-ci ildə də “ñ” nazal səsini əlavə ediblər və bu gün də həmin əlifbaları qüvvədədir.  

Xakaslar digər Türk boyları kimi “Tanrıçılıq” inamında idi, ancaq bu inamları ruslarla qarşılaşana kimi davam edib, daha sonra ruslaşdırma və xristianlaşdırma siyasəti nəticəsində xristian dini yayılmağa başlayıb. 

Xakasların ilk xristianlaşdırılması hadisəsi 1886 ilinin iyul ayının 15-ində başlayıb və o gün 3003 nəfər Askiz çayında xristian dinini qəbul etmək məcburiyyətində qalıb. Üç yüz il davam edən xristianlaşdırma siyasətindən sonra Bolşevizm gəlib, onlar da ateistləşdirmə siyasətini yeridib. Hər iki rus siyasətində Xakasların din adamları olan “Qam”lar pislənib, xristian keşişlər tərif edilib. Xakaslar öz inamlarına “Akçağan” deyir. Bir çox Türk xalqlarının “göy” deyə ifadə etdiyi rəngə xakaslar “ak” deyir, “Akçağan” da “Göytanrı” deməkdir. Xakaslar “bozqurd”a “akböri” deyir.  Qədim Xakas inamına görə kainat üç hissədən ibarətdir. Üstdə “Tanrı yeri” anlamına gələn və xakasların “Çağan Çiri” dedikləri doqquz mərtəbəli göy yerləşir. Bura, xakasların “Akçağan” və ya “Huday Çağan” dedikləri tanrının məkanıdır, torpağı, insanı, bitkiləri, heyvanları o yaradıb və dünyaya nur yayır. Digər mərtəbələrdə də Tanrının köməkçiləri olan və yaxşılığı təmsil edərək təbiətdəki hər bir şeyi nizamlayan iyələr əyləşir. Bu iyələrin ən məşhurları məhsuldarlığı artıran, uşaqları qoruyan “Umay”, namuslu qadınlarla kişilərə kömək olan “Ayzık”dır. Ayzık dağınıq halda olan həyatla bağlı ünsürləri bir yerə yığıb “qut” halına gətirər və bu “qut”u üfürərək ana bətnindəki uşağa çatdırar. Pulay Xan əxlaq və düzlüyə cavabdehdir. Şimşək çaxdırıb yer üzündəki yamanlıqları məhv edən “Çaltırah Çayıçı”, altıncı mərtəbədə də bütün qamlara kömək olan “Qam” əyləşir. Dağların iyəsi “Hubay Xan”, çayların iyәsi “Suqday Xan”, külәyin iyәsi “Çildey Xan”, soyuğun iyәsi “Humduzak Xan”, odun iyәsi “Ot İnes”dir. Xakaslar xüsusi mərasimlər təşkil edib dağ iyələrinə və Tanrıya qurban təqdim edirlər. Kainatın ikinci hissəsi isə yeraltı dünyasıdır. Xakasların “Ayna Çiri” və ya “Ərikli Çiri” dedikləri bu hissə yeddi qatdan ibarətdir. Buranın hər bir qatında şərlə, yamanlıqla əlaqəli olan varlıqlar yerləşir.  Yeraltı dünyasının sahibi “Ərlik Xan”dır, Ərlik güclü, qüdrətli anlamındadır. Ərlik insanlara da, heyvanlara da hər cür bəla verə bilər, onlara hər cür xəstəlik yollayaraq onlardan qurban verməsini tələb edər, istədiyi qurban verilməzsə ölüm və fəlakət ruhlarını onlara yollayar. Öldürdüyü insanların canını tutub yer altındakı qaranlıq dünyasına aparar və özünə xidmətçi edər. Ərlikin ən tanınmış köməkçiləri isə oğlu “İtkәr-Molat” ilə qızı “Uçak Tolay”dır. “Üzüt Xan” şər qüvvələri idarə edir. Yerin yeddinci mərtəbəsində isə cəhənnəm vardır və iyəsi “Tamu Xan”dır. 

Xakas yazılı ədəbiyyatı 

Xakas Türklərinin ədəbiyyatı digər Türk boyları kimi şifahi şəkildə yaranıb. Çağdaş yazılı ədəbiyyat 1920-ci illərdə yaranmağa başlayıb. Əlifbaların qəbulu ilə oxuma-yazma artıb və bu dildə “Xızıl Aal” (Qızıl Kənd) adlı qəzet təsis olunub.   

Xakas ədəbiyyatının ilkin örnəkləri xalq mahnılarıdır. Xakas Milli Teatrı 1931-ci ildə yaranıb. A. Kobyakovun “Aydo” adlı uzun hekayəsi (povest) 1934-cü ildə Novosibirskdə çap olunub.   

Bolşevizmin hakimiyyətindən sonra xüsusilə Əkim Devrimi (oktyabr inqilabı) yazılı əsərlərin əsas mövzusuna çevrilib. İkinci Dünya Müharibəsi ilə birlikdə Xakas yazılı ədəbiyyatında mövzu hərb və onun yaratdığı təsir olub.  1944-cü ildə “Dil-Ədəbiyyat və Tarix Elmi İnstitutu” yaradılaraq rəhbərliyinə İ. Domojakov təyin olunub. Bu hadisə də yeni şair və yazıçıların yetişməsində əsas amilə çevrilib. Xakas Türklərinin ilk romanı “Irahhı Aalda” 1960-cı ildə çap olunub 

Xakas Türklərinin önəmli şəxsiyyətlərindən biri də Nikolay Federoviç Katanovdur. Abakan bölgəsində Asxıs kəndində dünyaya gəlib.  

Ona ilk təlimi əmisi Yəfim Katanov verib. O, Nikolay Katanov ilk elmi səfərini “Çindәki Türküstan”, “Minusinsk Türküstanı” indilərdə Tofalar (Toba) kimi bilinən və Sayan dağlarının şərq ətəklərində kiçik bir toplum halında yaşayan Karaqas Türkləri ilə bağlı aparıb. Katanov Türklük yolundakı araşdırmaları ilə yeni bir yol açıb və bölgədəki Türk xalqları ilə bağlı geniş elmi araşdırmalar aparıb. Turfan və Hami bölgələrində danışılan Uyğurca haqda da məlumatlar toplayıb çap etdirərək Türkoloji sahəsində öncüllük edib. “Uryanhay [Tıva] Dilinin Araşdırma Sınağı” adlı 1600 səhifəlik elmi işi 1903-cü ildə Kazanda çap olunub. Katanov bu işi ilə müəllimi Radloff da daxil olmaqla özündən öncə Tıva Türkləri və dilləri haqda irəli sürülən bütün fikirləri çürüdərək Tıvalıların Türk köklü olduğunu sübut edib. Katanovun 48 ölü və yaşayan Türk dilləri ilə ləhcələrini qarşılaşdırdığı bu elmi əsəri “Türk dillərinin antologiyası” kimi yad edilir. Bu əsər, 1960-cı illərin sonunda Sovetlər Birliyində çap olunan “Qədim Türk Lüğəti” adlı önəmli işin də özülü olub.

Nikolay Katanov 14 oktyabr 1892-ci ildə Askizdə Aleksandra Tixonova ilə evlənib. 1894-cü ilin aprel ayından etibarən Kazan Üniversitetində müəllim işləyib, 1922-ci ildə burda da dünyasını dəyişib.   

Katanov Çarlıq dövründə Sibir Türklərinə mənsub olduğundan olmazın çətinliklərlə üzləşsə də Türklük yolundakı araşdırmalarını davam etdirib. 36 illik elmi fəaliyyətində 382 elmi işi gerçəkləşdirib. Xakas Türklərinin ilk professoru olan Katanov 1958-ci ilə kimi bir mənalı olaraq unutdurulmağa çalışılıb.

V.A.Kobyakovun yaradıcılığı 

Kobyakov Şira bölgəsinin Ospa kəndində dünyaya gəlib. 1929-cu ildə  Krasnoyarskdakı Sovet Partiya Məktəbində təhsil alıb, daha sonra bir nəşriyyatda və milli teatrda işləyib. Bu arada şeirlər və hekayələr yazmağa başlayıb. 1933-cü ildə partiya komitəsi onu Novosibirskə yollayıb 1934-cü ildə Aydo adlı povestini nəşr etdirib. 1935-ci ildə şeirləri və hekayələri “Xakasiya Irlapça” (Xakasca Mahnı Deyir) adıyla çap olunub. Bir il sonra “Partizan Künneri” adlı essesi çap olunub. 1937-ci ildə bir çox Xakas ziyalısı ilə birlikdə “vətən xaini, satqın, antisovet, millətçi” kimi ittiham edilib və vəhşicəsinə güllələnib. Dörd illik yazıçılıq ömründə esse, hekayə, povest janrında əsərlər yaradıb. Əsərlərində xanlıq çağlarında varlıların yoxsul xidmətçilərə və nökərlərə etdikləri əziyyətlər, Bolşevik İnqilabı uğrunda aparılan mübarizə və bu inqilabın yaratdığı asudə həyat, vətən sevgisi dilə gətirilən əsas mövzulardır. Bolşevizm tərəfdarı olsa da Bolşevizm onu öz xalqını oyadan bir ziyalı gözündə gördüyündən məhv edib.   

Əsərləri: Aydo, Novosibirsk, Abakan, Xakasiya Irlapça, Partizan Künneri, Mıltıx Tabrizi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.09.2023)

Nigar Həsənzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Yeni nəşrlər” rubrikasında sizlərə Arzu xanım Əyyarqızının 22 yaşında işıq üzü görən "Qəlbimin səsi" adlı  kitabından sonra ikinci kitabı olan "Açılsa dünyanın bəsirət gözü" adlı kitabını təqdim edirik və daha sonra Arzu xanımla müsahibəmizi oxuculara təqdim edəcəyik.

“Açılsa dünyanın bəsirət gözü" kitabı şeirlər toplusundan ibarətdir. Kitabdakı hər bir şeir özünəməxsusluğunu qoruyur. Kitabın ön sözünü Zülfi Məcidov (Vellidağ) yazmışdır. “Getmisən" rədifli şeirində əhdindən dönük insanlar tənqid atəşinə tutulur. 

Əyyarqızı şeirlərini belə ifadə edir: 

İçimdəki sükutun 

səsidir şeirlərim.

Qəlbimin ritm səsi,

Pəqsidir şeirlərim.

Xüsusən sevdiyim şeirlərindən biri kəlağayıya həsr edilən şeiridir.

İpəyinin özəyisən,

Xanımlığın bəzəyisən,

Xatınlığın düzəyisən-

Al bayrağa tay kəlağay.

Və sonda kitabın adı ilə bağlı olan şeirdən bir bənd təqdim edərək müsahibəmizə keçid edirik:

Haqsızlar haqlının haqqını yeməz, 

Vicdanlar ağrıyar, böhtanı deməz, 

Yalan ayaq tutmaz, nə də yeriməz,

Açılsa dünyanın bəsirət gözü.

-Arzu xanım, siz bu gün “Ədəbiyyat və İncəsənət” portalının Yeni nəşrlər rubrikasındasınlz .Yeni kitabınızın nəşri ilə əlaqədar sizi təbrik edirəm. İlk olaraq bizə özünüzü təqdim edərdiniz zəhmət olmasa. Və daha sonra isə sizə “bir şeirinizi seçin və o şeir sizin təqdimatınız olacaq” desək hansı şeirinizi seçib, “bu, məni ifadə edir” deyərdiniz?

-Salam əziz və hörmətli Nigar xanım. Əvvəla təşəkkür edirəm sizə bu müsahibə üçün. 

Mən Arzu Əyyarqızı 1990-cı ilin 20 noyabrında Cəlilabad rayonunun Şatırlı kəndidnə anadan olmuş, oranın Araz Qardaşxanov adına tam orta məktəbini bitirmişəm. Məktəbi əla qiymətlərlə bitirdiyimə baxmayaraq istədiyim peşəyə - jurnalistliyə sahib ola bilməmişəm. Hal-hazırda ailəliyəm, 3 övladım var. 

Şeirlərimin hamısı mənə doğmadır, ancaq “Gözlərim” rədifli şeirimdə özümü daha yaxşı ifadə edə bilmişəm.

-Yeni kitabınız haqqında özüm başlıqda məlumatlandırmışam oxucuları, lakin bilmək istəyirəm ki, bu kitabın sizin üçün nə kimi yenilikləri oldu?

-Yeni kitabımın mənim üçün əhəmiyyəti çox böyük oldu, yeni oxucular qazandım. Yeni insanlar kəşf etdim. Ziyalı auditoriyasında daha hörmətli qarşılandım. Şeirlərimlə insanlara özümü tanıda bildim. Və ən əsası cəmiyyətə bir faydalı töhvə vermiş oldum.

-Və bir az fərqli suallara keçid etmək istəyirəm. Həyat bənzərsizdir, hər bir insan övladıda bənzərsizdir. Sizi siz edən, bənzərsiz edən nədir sizcə?

-Doğrudur, əzizim. Hər kəsi böyük yaradan bənzərsiz edib. Elə barmaq izlərimiz buna ən sadə sübutdur. Məni bənzərsiz edən isə vicdan rahatlığımı övladıma belə qurban verməməyimdir.

-Cavabınız maraqlı oldu! Növbəti suala keçid edək,Arzu xanım. O hansı xəzinədir ki, paylaşdıqca çoxalır, dəyəri artır? Buna həm bir qadın kimi, həm də bir şair kimi cavab vermənizi istəyərdim.

-Mənə görə paylaşdıqca artan xəzinə insani keyfiyyətlərdir. İkinci növbədə isə ağıl və elm.

-İnsan ən çox nəyi sevir? Öz arzularını ya arzu etməyi?

-Xəyal qurmağı. İnsan arzularla yaşayır, bu danılmaz faktdır. Ancaq o, arzulara çatmaq üçün çaba göstərməkdən çox xəyal qurmağı sevir.

-Siz ilhamınınızı haradan alırsınız və həftələrlə qarşınızda bir boş səhifənin parladığı  zamanlar  olurmu?

-İlham almaq sözünə mən inanmıram. Həyatda etdiyim müşahidələr, rastlaşdığım hadisələrə biganə qala bilməməyim şeirlərimin doğuluşuna səbəbdir. Hər kəsin yerinə özümü qoymağım mənə yeni şeirlər qazandırır. Bəli, günlərlə yazmadığım vaxtlar da olur, o səhifə parlamır, əksinə ömrümün faydasız günü kimi görürəm.

Nigar xanım bir haşiyə də çıxım icazənizlə. 

Şairlər ömürləri boyu şeirə hamilədirlər. Bəzən bir gündə 3 və daha çox şeir doğular. Bəzən də şeir şairi xəstə salar, ta ki, o şeirin bir uşaq kimi dünyaya gəliş saatı, anı, saniyəsi bitənəcən. Bunu da qeyd edim ki, şair hər bir zaman qələm əlində aciz qalmamalıdır.

-Ümid edirəm ki,səhifəniz hər zaman həriflərlə dolu olar! Bəs nə zamansa nəsr yazmaq istəmisinizmi? Yaxud, uşaq ədəbiyyatına müraciət edərək uşaqlar üçün şeir kitabı, yaxud nəsrdən ibarət kitab çıxarmaq fikriniz olubmu?

-Gözəl sualdır. Bəli, uşaq vaxtı kiçik nəsrlər yazmışam. Məktəb illərimdə. Köhnəlmiş, saralmış dəftərlərdə durur. Bəlkə bir gün nəsr kitabı da çıxardım. Təmsilləri də sevirəm. Uşaq ədəbiyyatı haqqında olan sualınızı isə belə cavablandırmaq istərdim: uşaqlar dünyanın mələkləridir, əlbəttə, bir gün onlara da bir xatirəm olacaq.

-Zamana səyahət haqqınız olsa idi, hansı nöqtəni seçib oraya gedərdiniz? Kəşflər əsirinə - gələcəyəmi, yoxsa, tutalım Romayamı - keçmişəmi? Ya tamamilə tarixdən oxuyub maraqlandığınız başqa bir görmək istədiyiniz yer varmı? 

-Hər zaman istəmişəm keçmişə səyahət şansım olsun. Teymurləngin qəbrinin açıldığı vaxta getmək istərdim. Çox uzaq vaxta yox.

-Maraqlı cavab oldu. Və son iki sualımızı birləşdirərək verirəm. Ən sevdiyiniz şair kimdir? Və hansı şeirdən bir misra götürüb “həyatım şeir olsa, bu misra orada olsun” istəyərdim deyərsiniz?

-Çox maraqlı sual oldu. Ən sevdiyim şair Nüsrət Kəsəmənli olub. Onun “Biri vardı, biri yox” şeiri sevdiyim şeirlərdən ən başda olanıdır. Bu misra mənim həyatımı da ifadə edir. Sonda sizə təşəkkür edirəm, uğurlar sizinlə olsun Nigar xanım

-Mən də sizə təşəkkür edirəm ,Arzu xanım. Sizinlə müsahibə çox xoş, maraqlı oldu!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.09.2023)