Aygün Bayramlı, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Beyləqan bölməsi

Beyləqan Azərbaycanın qədim, ulu diyarlarındandır. Dəfələrlə zülmlərə sinə gərən, müharibələr, qiyamlar görən qədim bir diyar əsrlər boyu bütün bu olanlara müqavimət göstərmiş, bəzən qismən yer üzündən silinmiş, ancaq yenidən özündə qüvvə taparaq mübarizə aparmışdır. Adının tarixdə dəfələrlə dəyişməsi, mənbələrdə müxtəlif formalarda göstərilməsi bu şəhər haqqında bütün deyilənləri özündə doğruldur. İndi isə bu qədim oğuz yurdu ilə tanış olaq.

Ərəb mənbələrinə istinadən Beyləqanın ən azı, III–IV əsrlərdən yarandığı bildirilir. Əsası isə 488-ci ildə Sasani hökümdarı I Qubad (473–531) tərəfindən qoyulduğu yazılır. Bu adı müxtəlif formalarda izah edirlər. Belə ki, bəzi mənbələrdə Beyləqan (Paytakaran) – “düzənlik”, “çöl” (Altay dillərində “pilə” düzən, açıq yer və “qan” yer), ağacların olduğu yer, məkan, “payt” – ağac, “kan” yer, “çoxlu meşə olan yer”, palan isə eyniadlı tayfanın yaşadığı yer, “kaspi tayfasının yaşadığı yer”, digər fikirlərə əsasən, “Aranın paytaxtı” (fars dilində paytaxt və Aran sözlərinin birləşməsi ilə) “yerli Alban tayfalarında birinin yaşadığı məkan” “palan (balay) tayfasının yaşadığı yer”, fars sözü – “Biləkan”, “bel tayfasının yaşadığı yer” kimi izah olunur. Başqa müəlliflərə görə bu ad türk mənşəlidir. Azərbaycanlı etnoqraf, arxeoloq, folklorşünas Ələsgər Ələkbərova (1891–1939) görə Paytakaran, Beyləqan və Biləkan eyni şəhərin adıdır. Fars müəlliflərinə görə Örənqala şəhəri yerin altında qalan Bilaqanda gizlənir. Örənqala və Paytakaran adlarının Aranla bağlı olduğu yazılır. Başqa mənbələrdə isə Bey-bəy-baq – Tanrı, farscadan yəni “Tanrı şəhəri” kimi qeyd olunur. 

İkinci variantı: Beyləqan sözünün birinci komponenti “Bil” – qədim Azərbaycan dilində xeyirli, şəfa verən bitki, ikinci komponent “kand” isə bildiyimiz kimi, şəhərə deyilib. Belə ki, Beyləqanın yerləşdiyi Mil düzünə İluçuq  – Ənçərək düzü də deyilib. Bu da işıqlı, otlu-sulu, bərəkətli yer deməkdir.

Bu deyilənlərin sübutu olaraq qeyd etmək olar ki, Beyləqan ta qədim zamanlardan bərəkətli, bol verimli torpaqlar olmuşdur. "Yovşanlı torpaqlar" ifadəsi heç də əbəs deyildir. Yovşan bu torpaqların simvolu sayılır. Beyləqanda ən çox bitən yabanı, ancaq eyni zamanda şəfalı bitki elə məhz yovşandır. Bilirik ki, türk dünyasını xarakterizə edən, onun simvolu sayılan əsasən at olmuşdur. Bu haqda müxtəlif mənbələrdə məlumatlar var, bununla bağlı sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, professor Lalə Hüseynovanın “Türk xalqlarının musiqisi” adlı kitabında da məlumat verilir. Tədqiqatlar zamanı ədəbiyyat nümunələrində at və yovşan haqqında müxtəlif fikirlərə rast gəlirik: “Türklərə at və yovşan əziz olub”, “Yovşan bizim nəslin qanına hopub” və s. Bu kimi ifadələr oğuzların, yəni boyatlardan olan beyləqanlılara da şamil etmək olar. Belə ki, Beyləqan adının Bilaqan kimi təhrif olunması bütün deyilənləri təsdiq edir. 

Beyləqan Mildüzü rayonlar qrupuna daxil olmaqla orta Kür iqtisadi rayonuna aid olunur. Aparılan arxeoloji qazıntılara, memarlıq abidələrinin yaşına əsasən bu diyarın 6000 ildən çox yaşı olduğu qənaətinə gəlinir. 40 hektar ərazidə yerləşən Aranın incisi sayılan Beyləqan, yerli sakinlər tərəfindən Örənqala adlandırılıb. Örənqala – yəni örənləşmiş məkan. Hətta xalqın maddi-mənəvi mədəniyyət abidəsi hesab olunan bu qalanı Beyləqan hökümdarı olmuş Əbu Musa (?–854) zamanında “Açıq muzey” olmasını istəyib. Xilafətin inkişaf etmiş mahallarından biri olan bu şəhər, karvan yolları üzərində yerləşmişdir. Buraların özünəməxsus ədviyyatları, şirniyyatları var idi ki, bu da Yaxın Şərqdə çox məşhur idi. Bundan başqa beyləqanlılar digər sənət növlərindən dulusçuluq, qoyunçuluq, əkinçiliklə məşğul olmuşlar. Şəhər özünün məşhur “Sənətkarlar məhəlləsi” ilə tanınıb. Beyləqanda 35-dən çox sənət növü mövcud olduğu məlum olur. XIII əsrin əvvələrində Beyləqan kürələrində hazırlanan şirəli və şirəsiz məmulatlar, şüşə qablar, uzaq ərazilərdə şöhrət tapıb. Bəzi kasa qab küplər üzərində ornamentlər, süjetli bir əsərdən xəbər verdiyi qeyd edilir. Hər bir duluscunun və şəhər sənətkarlıq məhəlləsinin möhürü mövcud olmuşdur. Əşyalar üzərində ştamplama vasitəsilə “Fəzlun Beyləqanda hazırlanıb” möhürü vurulurdu. Həm də Beyləqan duluscuları – Əhməd, Səid, Əli, Həmzə şairlərin şeirlərini, sözlərini düzəltdiyi qabların üzərinə yazırdılar. Bundan başqa Atabəylərin pul sikkəxanalarından birinin də Beyləqanda olduğu barədə Asif Cəfərlinin “Beyləqan salnaməsi” kitabında yazılmışdır. 

Adını qeyd etdiyimiz kitabda dəfələrlə oğuzların adına rast gəlinir ki, bu da Beyləqanın oğuz eli olmasını təsdiqləyir. Asif Cəfərli qeyd edir ki, “Quyruq donanda” oğuzlar Arana, Beyləqana enərmişlər. Bura oğuz türklərinin qışlaq məkanı sayılardı. Oğuzlar Haramıda payız düşəndə yarışlar təşkil edərmişlər ki, fərqlənənlərə Dədə Qorqud ad verərmiş. Bildiyimiz kimi, Dədə Qorqud bayat adlanan qəbilədən idi. Bayat qəbiləsi də Beyləqandan bir az aralıda yerləşib. Yuxarıda qeyd etdiyimiz Haramı sözünün etimoloji açıqlaması belədir; ucu-bucağı görünməyən yer. Bundan başqa Xan qızı Natəvanın (1832–1897) da Beyləqanla adı bir çəkilir. Beyləqan salnaməsindən aldığımız məlumata əsasən Xurşidbanu Natəvanın Beyləqan ətrafında xeyli torpaqları olub. Vaxtilə buraya Arazdan su çəkdirib. Xan qızının buraya gəlməkdə məqsədi Mil düzünə, Beyləqana arx çəkdirmək olub. Hətta su çəkilmə zamanı çatışmayan pulla qır-qızılını satıb pula çevirib ki, bu torpaqlar susuz qalmasın. Elə bu cəsarətinə görə camaat yığışaraq bu arxa “Xan qızı” adını verib. 

Bundan başqa Beyləqanda “Pərilər bulağı” da var. Bu bulaq haqqında isə belə rəvayət olunur ki, deyilənə görə həmin bulağı Nizami Gəncəvi (1141–1209) buradan keçərkən görüb, suyunu içib və “Pərilər bulağı” adlandırıb. Həmin bulaq hazırda Xalacda hələ də var.

Adı tarixdə dəfələrlə dəyişən Beyləqan 1989-cu ilədək Sovet işğalının təzahürü olaraq Jdanov adlanmışdır. Bu barədə bir neçə mənbədə qarşılaşsaq da, Beyləqan şəhər Dövlət arxiv idarəsinə müraciət edərək bu məlumatın doğruluğunu təsdiq etmək istədik. Arxiv sənədlərdə Azərbaycan Ali Sovetinin qərarına əsasən Jdanov rayonunun adı 19 mart 1989-cu ildən dəyişdirilərək Beyləqan adı verildiyi göstərilir.

Beyləqanlılar dinə bağlı, imanlı, inanclı, təriqətli insanlardır. Azərbaycanda yeganə Peyğəmbər məzarı var ki, o da məhz Beyləqandadır. Həmin məzar isə bu gün ziyarətgaha çevrilmişdir. Bununla bağlı müxtəlif mənbələrdən məlumat əldə etmişik. Onlardan biri yenə Xan qızı Natəvanın adı ilə bağlı olmuşdur. Asif Cəfərli yazır: “Doğrusu mənim bir istəyim var. Çox fikirləşəndən sonra qərara gəldim ki, bu istəyimi sizinlə böləm. Bu torpaqda “Tək saqqız kimi” elatlıların bir piri var.  Bu torpaqda həzrəti Cərcis Peyğəmbər uyuyur. Mən çox istərdim Qarabağın bu ərazilərdə yaşayan hacı və bəyləri elə Peyğəmbərlərin qəbri üstündə bir məqbərə ucaltsınlar. Bu, nəinki elatlar üçün, hətta ətraf ərazilərindəki adamlar tərəfindən yaxşı qarşılanar”. Bu ziyarətgahın tikintisində Təbrizdən ustalar gətirildiyi də bir çox mənbələrdə qeyd olunur. Ziyarətgahı Hacı Qurban və oğlu Hacı Qulu inşa etdiyi deyilir. 

Beyləqan salnaməsində şəhərin mərkəzində ucalan Mil-Minarədən də söhbət açılır. Minarənin 3 mərtəbədən, bu mərtəbələrin isə müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunmasından bəhs edilir. Üç hissədən ibarət olan Minarənin aşağı, 1-ci hissəsi mədrəsə kimi istifadə edilib. Burada vəqf və dünyəvi elmlər tədris olunub. Yuxarı hissə gözətçi məntəqəsi, son mərtəbədə isə məşəl yandırılaraq gedib-gələn karvanlara yol göstərmək məqsədi daşıyıb. Əlbəttə ki, minarə varsa, demək bu minarədən azan səsi də ucalıb.

Araşdırmalar zamanı Mil-Minarənin adına daha bir ədəbiyyat nümunəsində rast gəldik. Bu, Asif Cəfərlinin “Beyləqan fədailəri” adlı romanıdır. Əsər Beyləqanlı Xəlilin 794–795-ci illərdə xilafətə qarşı apardığı azadlıq uğrunda gedən mübarizəsindən bəhs edir. “Beyləqan fədailəri” tarixi romandır, olaylar aydın şəkildə göstərilmişdir. Həmin romandan bir məqamı təqdim edirik: “Minarədən oxunan azan insanın ruhuna hopub, adamı rahatlaşdırırdı. Elə ki şam namazı başa çatdı, şam yeməyinə başlanıldı. Şam yeməyindən sonra əllərini gülablı su ilə yudular. Sarandələr, (burada sazəndə olaraq nəzərdə tutulub, texniki səhvdir – A.B.) rəqqaslar çalıb-oynamağa başladı. Gecə yarıya qədər şənlik davam etdi. Musiqi sədaları altında elçilər yuxuya getdi. Səhərə yaxın yenidən azan oxundu”.

Araşdırmalarımız onu təsdiq edir ki, Beyləqan hələ V əsrdən bina olunub. Sonralar yadelli işğalçıların hücumları, qarət və talanları nəticəsində yer üzündən silinib. Kəbirli kəndi yaxınlığında olan “Örənqala” qədim Beyləqanın qalıqları olan ərazidir. Ona görə “Örənqala” adlanır ki, burada əsrlərlə həyat susmuş, məkan örənləşmişdir. Bununla belə zamanla şəhər can tapmış mədəniyyət dirçəlmiş və inkişaf etmişdir. 

Qədim Beyləqan həm də Peyğəmbərlər torpağı, müqəddəs diyardır. Dahi filosof Hegel (1770–1831) din haqqında belə qeyd edir. “Din insan ürəyinə ən yaxın olan ideologiyadır”. Bu, tarixən belə olub. Bütün dövrlərdə insanların inancı, təriqətləri olmuşdur. Beyləqan tarixindən danışanda isə Həzrəti Cərcis Peyğəmbərdən danışmasaq, tədqiqatlarımızı bu yöndə aparmasaq olmaz. Cərcis Peyğəmbər haqqında rəvayətlər olduqca çoxdur. Bununla bağlı apardığımız araşdırmalar zamanı həm oxuduğumuz ədəbiyyatlardan, həm din xadimləri, ruhanilərdən bilgilər əldə edərək yazı işimizə daxil etdik. Türbənin yaranmasından əvvəl Cərcis Peyğəmbər haqqında ətraflı məlumatları təqdim edək. Məlumdur ki, din elə bir mövzudur ki, tarixi də çox qədim zamanlara dayandığı üçün faktlarla sübut etmək təbii ki absurddur. Yazımızı rəvayətlərlə əsaslandırmaq qərarına gədik. Əvvəla qeyd edək ki, Cərcis öz missiyası olan təkallahlığı təbliğ etmək üçün Beyləqana gəldiyi bildirilir. Hətta bəzi mənbələrdə türk mənşəli olduğu da bildirilir. Elə buna görə təkallahlığı türkdilli ölkələrdə təbliğ etdiyi yazılır. Bu, əsasən Mosul, Qafqaz ölkələri, Beyləqan torpağı hesab olunur. Digər mənbələrdə isə Həzrət Cərcis ibn Anaq ibn Xosrov miladi tarixi ilə 315-ci ildə Fələstində anadan olduğu yazılır. Ona peyğəmbərlik Allah-taala tərəfindən 16 yaşında verildiyi deyilir. 77 il ömür sürən, 14 dəfə ölüb-dirlən, Beyləqan torpaqlarında 50 ildən artıq yaşamış Cərcis, Peyğəmbərlik adını da Beyləqanda almışdır. Səmədxan Beyləqanlının “Həzrət Cərcis Peyğəmbər” kitabında Peyğəmbər haqqında geniş məlumatlar və rəvayətlər toplanmışdır. Təəssüf hissi ilə vurğulayırıq ki, müəllifin 40-a qədər bədii və publisistik yazıları olsa da, elmi adının olmaması, yazılarında ədəbiyyat siyahısını qeyd etməməsi, bizim həmin mənbələrə dəqiqliklə çata bilməməyimiz işimizi bir qədər çətin etsə də, hətta bəzən kitabdakı məlumatlarla din xadimlərinin mülahizələri üst-üstə düşməsə də, yenə araşdırmağa davam edib, elmi işimizdə Həzrət Cərcis Peyğəmbər barədə məlumatlar əldə etdik və burada da musiqi məqamı axtarmağa davam etdik. Çünki bilirik ki, harda din varsa orda inam var, harada minarə, məscid varsa, orda azan var. Azan da ahənglə ifa olunaraq insanları ibadətə çağıran dini musiqidir. Bu tarixi Beyləqan torpaqlarında əsrlərdir ki, minarələrdən azan sədası kəsilmir. Azan varsa, demək musiqi var. 

Bu məqamda bizim tərəfimizdən notlaşdırılaraq yazıya alınan “Azan” barədə də danışaq. Bu nümunəni beyləqanlı xanəndə Məhəbbət Səfərovun ifasından mən nota almışam. (şəkildə)

İndi isə istərdik ki, türbə və onun yaranmasına dair tapıntılarımız haqda məlumat verək. Bəzi ədəbiyyatlarda bu türbənin xan qızı Natəvanın adı ilə bağlı olması göstərilsə də, digər mənbələrdə isə beyləqanlı Hacı Qulu tərəfindən yaradıldığı qeyd olunur. Ancaq onu da vurğulamaq istəyirik ki, Həzrət Cərcis Peyğəmbərin məzarını qədim Beyləqandan şərq tərəfdə olduğunu ilk dəfə Həzrət Əli (ə) (598–661) söylədiyi və onunla görüşə gəlmiş Beyləqan zəvvarlarına istinaq verdiyi qeyd olunur. Beyləqan tarixinin ən ağır dövrləri, hətta yer üzündən silinməsi buraya talan, qarət məqsədi ilə gələn Monqol-Tatar qoşunlarının gəlişi ilə bağlıdır. 1221-ci ildən əsrlərlə bu torpaqlar sükunətə qərq olmuşdur. Elə bu dövrlərdə yer üzündən silinən tarixi məkanlardan biri də peyğəmbər məzarı olmuşdur. Sonra zamanla Aşıqlı Elatının ağsaqqalı II Hacı Qurban kişi peyğəmbərin məzarını tapıb yerində kümbəz tikdirmişdir. Hacı Qurban dünyasını dəyişdikdən sonra onun oğlu Hacı Qulu atasının vəsiyyətinə əməl edərək 1913–1915-ci illərdə Həzrəti Cərcis Peyğəmbərin məzarı üstündə məscidə bənzər tarixi türbə inşa etdirmişdir. Cərcis Peyğəmbərin adı yunanlara görə Cərcis, romalılara görə Georgis kimi ifadə olunur. Bundan başqa Cərcis sözünün gürcülərdən gəldiyi və xristian dininə mənsub olduğu mülahizələri irəli sürülür, lakin bu həqiqəti əks etdirmir. Cərcis Peyğəmbərin Beyləqan torpağına gəlməsi ilə bağlı bir neçə rəvayət deyilir. Bunlardan biri Səmədxan Beyləqanlının “Oğuz yurdum Beyləqanım” kitabında da rast gəlinir. Ərəb alimi Təbərrüntün (838–923) kitabında Cərcis Peyğəmbərin Fələstinli olduğu yazılır. Hələ bizim eradan əvvəl təkallahlığı təbliğ etməsi üçün Suriyanın Dəməşq şəhərinə göndərirlər. Orada bir müddət qaldıqdan sonra Arazboyu şəhərlərdə islamı tanıtmaq üçün bu ərazilərə getməsi bildirilir. Peyğəmbərin Beyləqana yaz vaxtı gəldiyi deyilir. Ocaq yandırıb, üzərindən tullandığını görən Cərcis Peyğəmbər həmin insanlara yaxınlaşaraq həmin odu, ocağı bizə bəxş edən Allaha inanmaqlarını bildirmiş, onun varlığından danışmışdır. Ancaq peyğəmbərin həyatı o qədər də rahat keçməyib. Belə ki, dəfələrlə əzab-əziyyətə düçar olmuşdur. 

Türbənin yaranması ilə bağlı da bir neçə mülahizələrə rast gəlmək olur. Bunlardan istər Xan qızı Natəvanın, istərsə də Hacı Qulunun adı ilə bağlı olsun, nəticədə yaradılmış olan bu məqbərə bu gün ziyarətgaha çevrilərək insanların pənah gətirdiyi ocaq olmuşdur. Bura ölkənin hər yerindən ziyarətə gəlib hətta gecələyirlər. Arzular tutub, dualar edir, namaz qılıb, niyyət yaylığı atırlar. Türbənin ortasından mərkəzə doğru zəncir uzanır ki, bu zəncir niyyət edilib atılan yaylığı tutarsa insanın arzusunun hasil olacağı anlamını daşıyır. Yox əgər tutmazsa, demək həmin arzu çin olmaz. Eyni zamanda insanlar bu ziyarətgahda qurbanlar kəsib paylayarlar. Xəstə insanlar burada şəfa tapar, nəzirlər deyərlər. Türbənin xarici hissəsinin divarlarında cürbəcür dualar, yalvarışlar yazılmışdır. Bu, insanların arzu tutaraq türbənin ətrafına üç dəfə dolanarkən yazdığı yazılardır. İnanclardan daha birisi isə ziyarətgahı tərk edərkən arxası üstə çevrilib getmək günah sayılar. Buna görə ya arxa-arxaya, ya da dizin-dizin sürünərək tərk olunar. 

Türbənin ətrafında qədim başdaşıları, qəbirlər mövcuddur. Bundan başqa türbə ilə eyni ərazidə Həzrəti Cərcis Peyğəmbər məscidi də vardır. Bu məscid 2010-cu ildə Hindarxlı Hacı Adil Qardaşxan oğlu tərəfindən öz vəsaiti hesabına inşa edilmişdir. Müasir memarlıq abidəsi olan məscid iki minarədən ibarətdir. Qədim Beyləqan yurdunda Peyğəmbər məzarı yerləşdiyi üçün bur torpaqlar həm də Peyğəmbər torpağı da adlanar. Buna görə də buraların xeyir-bərəkəti hər zaman bol olar, məhsul yaxşı olar. İnsanlar inanar ki, haraya fəlakət, zərər, ziyan gəlsə də Peyğəmbər torpağından qada-bəla yan keçər. Eyni zamanda alqışlar, dualar edilən zaman “Peyğəmbər torpağı səni qorusun” deyilər. 

Beyləqanın Peyğəmbər torpağı olması həm də təkcə Cərcis Peyğəmbərin adı ilə bağlı deyil, eyni zamanda Cərcis Peyğəmbərin vəfatından sonra daha üç peyğəmbərin də gəldiyi rəvayət olunur. Onlar da qətlə yetirilərək elə burada dəfn olunmuşlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2024)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hicranın yolları bitməz, tükənməz,

Vüsal yollarına qar ələnibdir.

Ömrünü eşqinə qurban deyən kəs,

Xəyanət əliylə güllələnibdir... 

Bu gün Sovet dövründə Azərbaycan yazıçıları içərisində Məmməd Səid Ordubadidən sonra ən çox oxucusu olan qələm adamı, "60-cılar” ədəbi nəslinin ən sevilən nümayəndələrindən biri sayılan,  məşhur  "İtkin gəlin" əsərinin müəllifi yazıçı Əlibala Hacızadənin doğum günüdür. 

Hacızadə Əlibala Qüdrət oğlu 28 avqust 1935-ci  ildə Biləsuvar rayonunun Ağalikənd kəndində anadan olmuşdur. Xırmandalı kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra ADU-nun şərqşünaslıq fakültəsinin fars şöbəsində təhsil almışdır. 

Əmək fəaliyyətinə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Yaxın və Orta Şərq xalqları İnstitutunda (indiki Şərqşünaslıq İnstitutu) kiçik elmi işçi kimi başlayan yazıçı 1966-1970-ci illərdə  Əfqanıstanda tərcüməçi kimi çalışmışdır.

1976-cı  ildə  yenidən Azərbaycan  Milli Elmlər Akademiyasının Yaxın  və  Orta Şərq xalqları İnstitutunda baş elmi işçi vəzifəsində fəaliyyətini davam etdirmişdir. "Nizami" jurnalı 1994-cü ildən onun redaktorluğu ilə işıq üzü görməyə başlamışdır.

Əlibala Hacızadə ədəbi fəaliyyətə 1956-cı ildə “Uşaqgəncnəş"rin buraxdığı "Gəncliyin səsi" almanaxında dərc olunan 

"Mənm müəllimim" hekayəsi ilə başlamışdır.

"Heykəl gülür" adlı ilk hekayələr kitabı 1961-ci ildə işıq üzü görən yazıçının  sonralar 1963-cü ildə "Unutmaq olmur", 1965-ci ildə  "Məhəbbət olmayan evdə" və "Fərruxi Yəzdin poeziyası", 1969-cu ildə "Cehiz", 1974-cü ildə "Pəhləvan",  1979-cu ildə "İtkin gəlin", 1981-ci ildə "Əfsanəsiz illər", 1992-ci ildə "Təyyarə kölgəsi" və "Vəfalım mənim", 2001-ci ildə "Sevəcəyəm" kimi kitabları nəşr edilmişdir.

Müəllifə ən çox oxucu sevgisi qazandıran "İtkin gəlin" əsəri əsasında yazdığı ssenariyə 12 seriyalı eyniadlı bədii televiziya filmi çəkilmişdir. 90-cı illərin ən məşhur ən baxımlı filmi olan "İtkin gəlin" həm də Azərbaycanın ilk serialı sayılır.

Əlibala Hacızadənin Azərbaycan ədəbiyyatına gətirdiyi yeni mövzulardan biri elmi mühitin təsviri olmuşdur. Onun elm adamlarının ictimaiyyət üçün bir növ qapalı olan həyatını geniş oxucu kütləsinə çatdıran "Təyyarə kölgəsi" və "Vəfalım mənim" romanları məhz bu qəbildəndir.

Əlibala Hacızadə 2009-cu ilin oktyabrın 9-da 74 yaşında vəfat etmişdir.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” bu gün doğum günü olan yazıçı Əlibala Hacızadəyə Ayaz Arabaçının yazdığı ithaf şeirini təqdim edir. 

Sevimli yazıçımız Əlibala Hacızadənin xatirəsinə

Yadımdan heç çıxmaz ağıllı, müdrik,

Bir az da yaşıla çalan gözləri.

Acı papirosu çox çəkdiyindən,

Heç vaxt işlətməzdi acı sözləri.

Bizim hamımızı tərifləyərdi,

Bir yol danışmazdı özündən qəti.

Var idi həmişə, özünəməxsus,

Hər kəsə qəribə müraciəti.

Hələ də çox yaxşı xatırlayıram,

Onun o işıqlı xitablarını.

Məktəb illərində qızlı-oğlanlı,

Əl-əl axtarardıq kitablarını.

Gülər çöhrəsiylə işıq saçırdı, 

Harda olurduqsa, məclisimizə.

İndi də bilmirəm necə çatmışdı,

O boyda qiymətli xəzinə, bizə.

Könlü nəğmə dolu, şeir doluydu,

Kaman da olurdu, qaboy da idi.

Ortabab balaca boyluydu ancaq,

Ancaq nə sirdisə dağ boyda idi.

Uçmaq istəyərdik onu görəndə,

Sanki çiynimizdən qanad çıxardı.

Ən çətin, ən ağır durumda belə,

Cibindən 10-15 manat çıxardı.

Daşıb kükrəyərdik dəli çay kimi,

Qəlbimiz havalı yaz halındaydı.

O vaxt gözümüzdə qızların çoxu,

Onun Əfsanəsi misalındaydı.

Onuntək çəkirdim papirosumu,

Hərdən də onuntək fikrə dalırdım.

Məndə avtoqraflı kitabı vardı,

Qızlara göstərib ləzzət alırdım.

Dünən təsadüfən keçirdim ordan,

Elmlər tərəfdən fikirli, çaşqın.

Səni xatırladım, qəfildən ustad,

İçimdə zəlzələ, gözümdə daşqın.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2024)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Qarabağ bölməsi

Bu gün mərhumun 3 mərasimi idi. Bütün kənd camaatı, qohum-əqrəba gəlmişdi.

Adəti üzrə 90 yaşlı Molla Baxış da məclisin başında oturub yas mərasiminə uyğun söhbətlər edir, bəziləri qulaq asır, bəziləri isə öz aralarında ordan-burdan söhbət edirdi, hətta ölü yiyəsinin mağarda yoxluğundan istifadə edib xısın-xısın gülənlər də var idi…

Məclisin bu anında Oğru Salman mağarın girişində göründü. Hamı ayağa qalxıb onu öz yanında əyləşdirmək üçün can atırdı, o isə hamıya salam və başsağlığı verib mağarın girişində, yas sahibinin yanında əyləşdi.

Artıq onun 60 yaşı olardı. 50 yaşından üzü bəri oğurluq etmirdi… Oğurluğu tərgitmək üçün nə “Qurana” əl basmışdı, nə də tövbə etmişdi. Oğluna bir kəlmə demişdi ki, “Dədəm, sən öl bir də oğurluq etməyəcəm”, - vəssalam…

Hə, burasını da deyək ki, Salman kişi deyilənə görə, bir dəfə də olsun kasıb təbəqədən oğurluq etməzdi, onun hədəfi, özü demiş, harınlamış adamlar və malını yeməyən xəsislər olurmuş...

Oğru Salman gələndən camaatın ona qulaq asmadığın görən Molla Baxış rişxəndlə: -Ay Salman kişi, bax bu cür ölüm hamı kimi səni də gözləyir, bilirsən də?, - dedi. 

-Bilirəm, ay Baxış əmi. 

-Axirət günü oğurladığın mal sahiblərinə nə cavab verəcəksən? Doğrudan mənim üçün çox maraqlıdır.

İçəri lal sükut çökdü. 

Oğru Salman azacıq da düşünmədən söylədi:

– Baxış əmi, o mal sahiblərindən birtəhər halalıq alamağa çalışacam, ala bilməsəm də mən cəzamı çəkməyə hazıram. Sən isə əmin oğlu öləndən bir neçə il sonra  onun arvadını aldın. Bəs axirətdə sən ona nə cavab verəcəksən, mənim üçün də bu, çox maraqlıdır?

Amma Molla Baxış verilən suala cavab tapa bilmədi, aciz-aciz gözünü döydü.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Aysel Fikrətin “Sürgün” hekayəsini təqdim edir. 

Sürgün 

(Hekayə atam Fikrət Sadığın danışdığı real hadisə əsasında onun dilindən yazılıb)

Üzümü qüruba tutub durmuşam. İnsan da günəş kimi qürub edərmiş.

Qürub ta uşaqlıqdan mənim kabusum olub. O hər kəsin həyatına kabus olmuş 1937-ci  ildə doqqazımızın ağzında uşaqlarla oynayırdım. Birdən üç qara maşın evimizin düz önündə durdu. 6 yaşım olardı, yalnız  bunun çox pis hal olduğunu hiss edirdim. Uşaqlar qorxub qaçdılar, mən isə yerimdəcə donub qalmışdım. Anamın fəryadı,  bacilarımın ağlaşma səsi də məni gördüyüm mənzərədən oyada bilmirdi. Bu hadisədən gör neçə il keçib, indi ömrümün qürubunda belə eyni cür yerimdə donub qalmışam. Atamı o qara maşınlar alıb aparanda mənə baxdı. O baxış  mənim ömür yolumu yazdı. Atam gözlərində həm əlacsız idi, həm aciz. Amma gözlərini məndən çəkmirdi. “Anan bacıların sənə əmanət oldu, bu gündən onları qorumaq sənə düşdü.”

Bu baxışlar məni yerimdən titrətdi, əlimdəki çör-çöpləri yerə tökdüm. Maşına tərəf qaçdım.

Atama sarılıb onun ətrini içimə çəkməyə, hönkür-hönkür ağlamağa başladım. Məni atamdan ayırıb yerə itələdilər, maşın şütüyüb getdi...  Maşının tozu ərşə qalxıb əvvəl ürəyimi, sonra nəfəsimi daraltdı . Ayağa qalxıb üstümü çırpdım. Evimizə girəndə gördüm ki, anam yerdə uzanıb, bacılarım da onun böyründə xısın -xısın ağlayırdılar. Sonra gəlib evimizin əşyalarını  yazdılar. Evimizdə bir əşya belə qalmadı. Yadımdadı, Nizami Gəncəvinin kitabını, bir də bir patefon valını götürüb qaçdım. Ağaclıqda gizlənib gələn qara geyimli adamların getməyini gözlədim.

Amma sonra daha qorxunc xəbər gəldi .

Xalq düşmənlərinin həyat yoldaşlarını da sürgünə göndərirlər, uşaqları isə yetimlər evinə göndərəcəklər. 

Atam rayon sovetinin sədri idi. Bütün başına gələn bəlalar da bundan başladı. Dayılarım gecəylə gəlib bizi at arabasında qaçırdılar. O gündən evimizdən uzaq, tam ayrı qürubları, ayrı sabahları yaşadım.

Yaşadımmı? Bu illərdə nələr oldu. Doğmalarımın məndən uzaq gəzdiyini gördüm. Yanlarından otdükdə “xalq düsməninin oğlu gedir” tənələrini də eşitdim.

Ta atam bəraət alana qədər .

Mən Universitet illərimə qədər sanki on ömür yaşayıb ölmüşdüm. Ağır fəhlə işlərində işləmişdim.

Amma indi... ömrümün bu çağında çəmi bu illər aydın yadımda idi, o da atamın tutulduğu gündən onun bəraət aldığı günə qədər.

Atamla bağlı əhvalatlar mənə bu dünyada nağıllar olduğunu sübut edirdi.

Mən qorxunc bir nağılın içində büsbütün bir ömrü yaşadım. Atamın bəraət sənədini  aldığım gün atamın sağ olduğunu daha bir kimsədən gizlətməyə lüzum qalmırdı. Bəli, mən bunu illər əvvəl bilirdim, yalnız doğmalarımdan belə gizlədirdim.

İllər əvvəl kəndə hay düşdü ki, atam sən demə sağdı. Kəndimizdən bir kişi Leninqraddan atamın işarələrini dayıma demişdi.

Deyilənə görə, həmin kişi Leninqradda yaşayır. Atamın adı, övladların adı, hər şey  uyğun gəlirdi. “Məni görmək istəyən kimdisə bilsin ki, mən hər gün bu gündən sonra Leninqradın Moskva stansiyasında sərnişinlər getdikdən sonra gəzişəcəm və doğmalarımı gözləyəcəm.” Belə demişdi o.

Bu gizlin görüşə mən gedəcəkdim. Elə həmin gün hamı yığışıb mənə atamin tapıldığı şəhərə getməyimə  kömək etdilər.  Dayım öz isti paltosunu, dostum isə uzunboğaz ayaqqabısını mənə verdi. Dayım cibimə xərclik də qoydu.  Bacılarım boynumu qucaqlayıb bağladılar. Hamı həyacanlı, kədərli idi. Gün tamam oldu, yola düzəldim. Qatarın içi bumbuz soyuq idi.

İlahi, bu nə zülmdür ki, bu illər lal olan dilimin özünün də özünə deməyə qorxduğum bu dərd indi gözümün önündə əriyib gedirdi. Çox adam, hətta anam, bacılarım da onun itgin düşüb öldüyünü, hətta sürgündə güllələndiyini dilə gətirəndə mən inanmırdım, üsyan edirdim. Onun sağ-salamat olduğunu uydurub yaşayırdım. O, əli güclü adamların məni ondan qoparıb atdığı gün 6, onu görməyə getdiyim gün isə 18 yaşım var idi. Bu gediş çox gizli idi. Dayım sənədlərimlə hər bir işdə mənə kömək etmişdi. 

Vaqona bir qadın daxıl oldu, sonra bir ailə. Kupe adamla doldu. Ürəyim sıxılmağa başladı. Kupedən çıxıb qatarın ensiz dəhlizində pəncərədən baxmağa başladım. Qatar şütüdükcə hər şeyi geridə qoyurdu. Bu qatarın təkrarsız çax-çaxında balaca özümü görürdüm. O, qatarda ora-bura qaçır, Tovuza getməyə özünə yer axtarır. O, zaman 9 yaşımda anam bəzi əşyaları yığıb mənə verirdi, mən də Tovuza gedib tərəvəzlərlə onu dəyişirdim, evimizə azuqə gətirirdim. Hərdən kisələr elə ağır olurdu ki, gözlərimin yaşı üzümə tökülürdü, yalnız bu kisəni evimizə qədər sürüyürdüm. Anam, bacılarım gəldiyimi görüb ayaqlarımı suya qoyurdu. Anam mənim başıma fırlanırdı. "Əziz xələf uşağım, gör bir nə hallara qaldı" - deyib, ağlayırdı anam. Əziyyətli günlərimiz çox oldu. Ağır müharibəni keçdik. Ölmədik. Bir dəfə qar düşmüşdü, tufan qopub yolu bağlamışdı. Məktəb evimizdən uzaq olduğundan hər kəsin atası gəlib apardı, mən isə boynumu büküb bir küncdə oturdum. Bunu görənə Ağamehdi müəllim mənə tərəf gəldi, məni çiyninə alıb o biri atalar kimi evə gətirdi. İllər ötüb, amma mən onu unutmuram. Sonra eşitdim ki, mənim ucbatımdan onu danlayıblar, təhdid də ediblər. Bunu sonralar eşitdim. Hər dövrdə insanlıq da olub vəhşilik də. Amma o dövrdə bu daha qabarıq idi, insanlıq da, vəhşilik də. Ürəyimi nisgil bürüdü birdən. “Atam bildiyim insan o olmasa…”- tez də bu fikri beynimdən qovdum.

İndi isə səksəni ötən bir qocayam. Üzümü qüruba tutub durmuşam. İndi oğlanlarım, qızım, ailəm başıma toplaşsa da mən ölməzdən əvvəl yenə də son bir kəs atamı görmək istəyirəm. 

Bax elə o gündəki kimi...

Perron, Leninqrad-Moskva stansiyası, 1950. 

İzdiham. İlk kəs evdən uzaqlaşmışam, özümü yad , tək hiss edirəm, həm də qorxuram. Oxuduğüm kitablardan rus dilini də mükəmməl öyrənmişdim. Azıb etsəm birtəhər danışa biləcəkdim, yalnız yenə də nədənsə qorxurdum. Ətraf bir-birini qarşılayan, vidalaşan, ağlayan, sevinən insanlarla doludur. Bir küncə çəkilib onların nisbətən azalmasını gözlədim. Deyildiyi kimi qatarın əksi istiqamətində getməyə başladım.

Uzaqdan bir nəfərin qaraltısını hiss etdim. O qaraltıya tərəf getməyə başladım. Qaraltı yaxınlaşdıqca ürəyim daha tez -tez döyünməyə başladı... Ona çatana yaxın yerindən sıcrayıb mənə tərəf addımladı. Biz bir az aralıdan dayanib bir - birimizi uzun - uzadı seyr etdik. Hündür dag cüssəli bir adam idi, iri gözləri qalın qaşları var idi. Saçları ağarmışdı. Yalnız mən onu tanımışdım, bu mənim atam idi. O isə çaşqın halda məni süzürdü. “Ata” deyib eynən uşaqlıqdakı kimi onu qucaqladım. Bir-birimizi qucaqlayib dayandıq, atamın hıçqırtısını üzümdə  hiss etdim. Mən də ona qoşulub bütün ömrümün əzablarına ağladım.

Illər sonra bəraət aldı, Bakıya qayıtdı, işə bərpa oldu. Bu nağıl yaxşı bitdi.

Ömür nağılım isə... 

Dumanlıqdan mənə baxıb gülümsəyən dünyadan getmiş doğmalarımın həzin təbəssümündə bitdi ... 

Atam, Anam, Bacılarım... 

Son sözü "atam" oldu ...Gülümsədi, getdi . Quş kimi uçdu 

Asan getdi, Allahın sevdiyi bəndəsidir.

Çox əziyyət görmüşdü , Allah onu incitmədi ... bu otaqda pıçıldaşan insanların haqqımda dedikləri idi.

Artıq Ayaqlarım yerdən üzülmüşdü. Bu dünyadan hali idim, haqqımda deyilənləri də duyurdum. İnsan ömrü üç-beş andır. Bir üfürümlük nəfəsdi . Mən o nəfəsi çəkib getdim. O nəfəsi Allah mənə o kişinin təbəssümündə bəxş etmişdi, onunla da məndən alıb apardı. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2024)

Əli Çağla, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Güney Azərbaycan bölməsi

Türkiyənin İLESAM (İlim ve Edebiyat Sahipleri Meslek Birliği)nin sədri Mehmet Nuri Barmaqsızın “Sükut quşu” adlı şeir kitabı Təbrizdə çap olunubdur. 

Şeirlərin tərcüməsini Təbrizli şair, yazar, tərcüməçi Əli Çağla Türk dilindən Azərbaycan dilinin əski əlifbasına çeviribdir.

“Sükut quşu” Təbrizin “Əxtər” nəşriyyatı tərəfindən çap edilib və İranda satışa çıxarılıbdır. 

Qeyd etməliyik ki, kitabın üz qabığını isə Tərbrizdə Əmir Fərhəng dzayn edibdir. 

Kitabın içindən bir şeiri əziz oxuculara təqdim edirik: 

ÖTƏLƏRİN XƏYALI 

Nə dərinlik bilir ruhum, nə dayazlıq... 

Bildiyim tək şey bir damlada yox olmağımdır. 

Yollar kədərli, illər məlal... 

İçimdə ağlayan bir uşaq var, uşaqlığımdır. 

Əllərimdəki sınıq sazın telləri lal. 

Nə dərinlik bilir ruhum, nə dayazlıq... 

Ürəyimdə həsrətdən bir mahnı oxuyar qışqırıq. 

Nə sözdən anlayar ruhum, nə gözdən... 

Hər nəfəsdə sevgiyə coşar, sevgiyə qaçar mənliyim. 

Sevginin viranəsi, sevginin şahanəsi mənəm yar! 

Vüsalı qısqandırır hüceyrə-hüceyrə sənə dönən sənliyim, 

Bir zülmünlə ürək divarım məhv olur. 

Nə sözdən anlayar ruhum, nə gözdən... 

Yağışımın qaynağı sonsuzluq deyilən üzdəndir. 

Nə sevgiyə doyar ruhum, nə qanayar... 

Gözlərimdə ümid, əllərimdə vüsal şövqü. 

Ölüm, divarı bağlı ruhunu küləyi ilə həmişə yoxlayar. 

Sevgi həsrətə köklənib şad oxunan mahnıdır. 

Ürəyim xəyallarında da sonsuzluğa göz qırpar. 

Nə sevgiyə doyar ruhum, nə qanayar... 

Həsrətimin üfüqündə ötələrin xəyalı var.  

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2024)

Mədəniyyət Nazirliyi sistemində fəaliyyət göstərən musiqi, incəsənət məktəbəi və mərkəzlərinə 2024-2025-ci tədris ili üçün qəbul imtahanlarında uğur qazanan şagirdlərin sayı 10 min nəfərə çatıb. Qəbul olunan şagirdlərin qeydiyyatının müddəti avqustun 31-dək uzadılıb.

Bu barədə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Mədəniyyət Nazirliyinə istinadən məlumat verib. 

Simfonik orkestr alətləri, eləcə də bir sıra milli musiqi alətləri üzrə ifaçılara yüksək tələbat nəzərə alınaraq həmin ixtisaslara marağın artırılması məqsədilə qəbul imtahanlarında 50 və daha yuxarı bal toplayan şagirdlər ödənişsiz əsaslarla (violonçel, kontrabas, arfa, fleyta, qoboy, klarnet, faqot, saksofon, truba, trombon, valtorna, zərb alətləri, balaban, qanun, saz) ixtisasları üzrə əlavə yerləşdirmədə iştirak edə bilərlər.

Qeyd edək ki, bu ixtisaslar üzrə əlavə yerləşdirmədə iştirak etmək istəyən şagirdlər my.culture.az şəxsi kabineti vasitəsilə qeydiyyatdan keçə biləcəklər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2024)