COP “Conference of the Parties”, yəni Tərəflərin Konfransı adlanır və adındakı 29 rəqəmi tədbirin sayca 29-cu olduğuna işarə edir. Bundan əvvəlki tədbir - COP28 keçən il Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin Dubay şəhərində baş tutub. Biz isə COP29-a evsahibliyi etdik. 

Tədbirin ən maraqlı fotolarınını Elvin Abdullanın təqdimatında “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularının ixtiyarına veririk. 

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

  

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.11.2024)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Azərbaycanda aktyorluq peşəsinin ən uca zirvəsinə yüksələ bilən sənətkarlar çox olub. Düşünürəm ki, kino və teatr sənətinin komediya janrında onun fəth etdiyi zirvəyə hələ də heç kim yüksələ bilməyib. Necə deyərlər, o, bu sənətin “Everest”i idi...

 

Bir başqa aləm idi Yaşar Nuri. Bəzən uşaq kimi kövrəlir, bəzən də sərt olurdu. Hətta adamdan inciyib küsməyi də vardı. Heç vaxt heç kimin haqqına girməzdi və belə insanlara nifrət edirdi. Hikmətli sözləri çox idi. Həmişə aktyorlara deyirdi ki, 50 yaşına qədər adınıza işləyin, 50-dən sonra adınız sizə işləyəcək. Çox siqaret çəkirdi. Tərgitmək istəsə də, özüylə bacarmırdı. Hobbisi də, əyləncəsi də, həyatı da sənəti idi. Obrazları o qədər cani-dildən oynayırdı ki, köynəyini sıxanda su tökülürdü. Səliqəli geyinməyi xoşlayırdı və həmişə də “brend” paltarlar alırdı. Məclislərdə ürəyi açılırdı və özünü rahat hiss edirdi...

 

Həyatda da baməzə insan idi. O vaxtlar "Kinoklub" adlı veriliş vardı. Bir gün çəkilişə gedirdərkən, yolda həmkarı Firəngiz Mütəllimova ilə rastlaşır. Haraya getdiyini soruşur. Öyrənir ki, “Kinoklub”da çəkilişə dəvət olunub. “Nə var e, orda, nəyə gedirsən?”- deyə sual verir. Firəngiz xanım cavabında- “Niyə də getməyim, 80 manat pul verirlər.”- söyləyir. “Mən sənə 100 manat verirəm, getmə.” Razılaşırlar. Firəngiz xanım 100 manatı götürüb, evə qayıdır. Sən demə, onu yola salandan sonra özü həmin çəkilişə gedib, iştirak edir. Bunu bilən Firəngiz xanım ondan soruşur ki, niyə özün getdin, məni qoymadın? “Getdim ki, görüm, məni aldadıb, ora gəlməmisən ki?..”

 

Yaşar Nuri həm də böyük bir məktəb idi, obrazla yaşamağı bacarırdı. "Səni axtarıram" tamaşasının çəkilişi zamanı tərəf müqabili ağlamalıydı. Orada bir yer var, Elçin (Yaşar Nuri) Gülnarın (Firəngiz Mütəllimova) saçını oxşayıb deyir: "Sən yaxşı qıszan, Gülnar". Rejissor nə illah eləyirsə, Gülnar ona baxıb ağlaya bilmir. Bir də onda görürlər ki, Yaşarın gözlərindən yaş axır. Gülnarın əvəzinə Elçin ağlayır...

 

Möhtəşəm aktyorluq istedadıyla bərabər, onun gözəl, şıdrığı rəqs etmək qabiliyyəti də var idi. Ən çox “Qoçəli” rəqsini oynayardı. Bütün toylarda xüsusi olaraq onun üçün ifa edib, onu rəqsə dəvət edərdilər…

 

Yaşar Nuri yalnız sənəti ilə deyil, savadı ilə də fərqlənirdi. Peşəkar jurnalistlər ondan müsahibə götürəndə çalışırdılar ki, istədikləri cavabları alsınlar, çətin suallar verirdilər ki, bəlkə çaşıb nəyisə deyər. Amma o, sualları elə ustalıqla cavablandırırdı ki, heyran qalmamaq mümkün deyildi. Çox güclü yaddaşı var idi, sanki canlı arxiv idi...

 

Ömür-gün yoldaşı Rəhimə xanım deyir ki,- “Uzun sürən xəstəliyinə baxmayaraq, fikri-zikri səhnədəydi. Ömrünün son günlərində çox böyük bir arzusunu dilə gətirdi. Dedi ki, “Rəhimə, elə istəyirəm ki, səhnədə tək çıxış edim, monoloq söyləyim. Amma bilmirəm əlil arabasında səhnəyə çıxmağım düzgün olarmı?””

 

Noyabrın 22-si Yaşar Nurinin vəfatından 12 il ötür. Heyf ki, milli komediyamızın “Everest”i bu gün aramızda yoxdur. Amma nə qəm, nə qədər ki, Azərbaycan var, Yaşar Nurinin əziz xatirəsi ehtiramla yad olunacaq... 

Ruhu şad olsun!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.11.2024)

Tanınmış ictimai-siyasi xadim, yazıçı-publisist, mərhum Sadıq Murtuzayev, publisist, Əməkdar hüquqşünas Müzəffər Ağazadə və yazıçı-rejissor, publisist-jurnalist, Əməkdar incəsənət xadimi Ağalar İdrisoğlu dünya dahilərinin, səmavi  insanların və Azərbaycan mütəfəkkirlərinin on üç mindən çox kəlamlarını, aforizmlərini toplayıb, tərcümə eləyib və “Sözdən  yaranan incilər” adlı kitab kimi çapa hazırlayırlar.  Bu sayımızdan başlayaraq həmin kəlamlardan, aforizmlərlərdən seçmələri səhifələrimizdə çap edirik. İnanırıq ki, sözdən yaran bu incilər sizin xoşunuza gələcək və onları öz yaddaşınıza köçürəcək, gündəliyinizə yazacaqsınız.

 

HÜMBƏT HƏSƏNOĞLU

 

Hümbət  Həsənoğlu - həkim, yazıçı, ictimai xadim.  “Tərəqqi” medallı.  Altı mindən çox aforizmlərin müəllifidir. Tükdilli xalqlar arasında ən çox aforizmlər yazan azərbaycanlı yazıçıdır.

 

- Ədalətin bərqərar olması üçün qanunları vicdansızlar yazmalı, vicdanlılar hökm çıxartmalıdırlar.

 

- Hər yanında gedən səninlə getmir.

 

- Qulağını vicdanına dayayanın dayağı Allah olar.

 

- Ən yaxşı xüsusiyyət tox göz, ən yaxşı hədiyyə xoş sözdür.

 

- Allah insana yaddaşı ona görə verib ki, başqalarını etdiyi pisliyi yaddan çıxara bilməsin.

 

- Arzuları kişisinin cibinə uyğun olan qadın sonda xoşbəxt olar.

 

- Münasibətə qonan toz xoş rəftarla silinər.

 

- Ağla qara dil tapardı, aralarına girən boz olmasaydı.

 

- İşləyən saatın sənin də işləməli olduğuna işarədir.

 

- Yüz ən bahalı saatın olsa belə, onlar sənin həyatını bir saniyə belə artıra bilməz.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.11.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

1.

Bir zamanlar dramaturq Bernard Şou yazmışdı ki, qəzet velosipeddən yıxılma halı ilə sivilizasiyanın qəzaya uğraması halı arasında fərqi görməyən çap orqanıdır.

Çox təəssüf ki, günümüzdə heç nə dəyişməyib. Üstəlik, televiziya və saytlar da bu sırya qoşulublar. 

 

2.

-Həkim, mən sağalsam, sizin xəstəxananın yeni binası üçün 500 min dollar ianə verəcəyım, - xırıltılı səslə xəstə milyonçu söyləyir. 

2 ayın tamamında həkim ona yaxınlaşıb gülümsəyın çöhrəsini görür və deyir:

-Siz tam sağalmısınız. Mən sizinlə sağalacağınız təqdirdə xəstəxananın yeni binası üçün ayıracağınız 500 min dollarlıq vədiniz barədə söhbət etmək istəyirəm. 

Milyonçu başını bulayır:

-Gör necə xəstə olmuşam ki, sayıqlamışam e.

 

3.

Sən bir gün mənə istehza edəcəksən ki, Ərəstun, bu 45 ildə o seyrəktük saqqalından və Elmlərdəki parkovşikliyindən başqa nə qazanmısan? 

Mən də həmin gün yuxarıdan aşağı sənin bu meşşanlığına tamaşa edib acıqla əşya və paltarlarımı sellofan torbaya yığıb samokatıma minərək atam evinə üz tutacam. 

 

4.

“Qardaş, şaurma yeyən, pitsa yeyən nə bilər dönərin ləzzətini” - Dönərçi Ramizdən sitat.

 

5.

Rüşvət alanların yerini dəyişsən, korrupsiya dəyişməz. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.11.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yaşı 35-ədək olan şairlərin şeirlərinin dərcini davam etdirir. Bu gün növbəRəvan Cavidindir.

 

 

 

NEY ÜFÜRMƏDƏN...

(Salam Sarvana şərq sualları)

 

Soruşun, neçə il axtarıb aşiq

quyudan qeyb olan yaşsız qocanı?

Biz hansı dənizin ləpədöyəni,

hansı çöldə yanan közsüz ocağıq?

 

Soruşun, Şəmsini tapdımı Rumi?

Kərbəla içdimi Hüseynin qanın?

İsa qovuşdumu bəs atasına?

Musa tapmadımı qutsal olanı?

 

Məcnuna Leylini vəd edən yolun

sonunda nə vardı, bilinmədimi?

Min ildir axtarıb tapammadılar

Kərəmi yandıran o sarı simi.

 

Hansı bomba idi, yaxıb kül etdi

Şərqin uzağında sakuraları?

Neçə əli kəsib Xəzərə atdı

Yoldaş Stalinin dil şuraları?

 

Soruşun, kim idi edam günündə

öz xalqına baxıb köksü odlanan?

Otuz yaşlı məğrur, əyilməz əzmi

edam səhrasında dəyərsiz qılan.

 

Kim idi göylərə yol çəkən adam,

niyə yandırmışdı yazdıqlarını?

O hansı dəliydi, baxıb gülürdü

sırayla məftildən asdıqlarına?

 

Kim idi sübh vaxtı minarədəki,

niyə kəsilmişdi büllur avazı?

Hansı uşaqlıqdı, mərmi altında

hələ də gözləyir ətirli yazı?

 

 

N DAİRƏSİ

 

Sən də mənim kimi yadına salma,

hansı küçə idi bizi ayıran?!

neçə il təqvimə baxa bilmədim,

neçə ildi həmin günü sayıram,

neçə ildi güllər fidan qalıbdır,

neçə ildir açmır yaz bənövşəsi,

bu necə kədərdi, rüsvay elədi

içdiyim qəhərin sərxoş nəşəsi.

 

Bu necə yol idi, tozu-torpağı

hələ də üstümə sinmiş kimidir,

hansı xəyanətin yıxmışdı məni,

qürurum təzəcə dinmiş kimidir,

hansı acizliyin köləsi idim,

kim idi başımın üstündə cəllad?

 

Mən niyə inandım, hələ bilmirəm,

mən ki tanıyırdım

günahları adbaad,

çox da fikirləşmə, gözümün nuru,

mənim sahilimdə mirvari çoxdur,

qaç, qurtar özünü qəmin əlindən,

neçə gözəl gördüm, qəmə yoluxdu:

saçları tiftikləndi, üzləri soldu,

gözləri qəm çanağı, səsləri bərbad.

 

Nə badə yadına salma ayrılığı!

 

 

ÖLÜM ÜÇÜN

 

Ölümdü də,

gələr ömrün bir cığalbaz yazında.

yaşıl otlar üstündə,

burnumuzda yonca qoxusu,

gözlərimizdə günorta yuxusu.

 

Ölümdü də,

gələr yayın ortasında,

qorabişirən istidə.

sahil, dəniz, soyuq pivə...

ölüm də bunlar kimi bir meyxoş hissdi də.

 

Gələr ən səmimi payızda,

təzədən aşiq olub

bir qızın ətrinə aldandığımız noyabrda,

ayaqlarımız xəzəlləri əzdikcə

ömrümüz əzə bilməyəndə əcəli

bir şeir də yadigar qoyarıq kağızda,

içində ölüm sözü keçən bütün surələr

yarımçıq qalar ağzımızda.

 

Ölümdü də,

gələr bir qış gecəsi –

sobabımızın buxarı təzəcə səngiyəndə,

belimiz torpağa əyiləndə­­­–

insan nə gözəl sualdır qocalanda

"Bu hansı yoldur" cümləsinə.

 

Ölümdü də,

ya iyirmi beşdə, ya əllidə,

guya fərqi nə?

Ya yaşıl otlar üstündə,

ya da isti yorğan-döşəkdə,

guya fərqi nə?

 

yollardı da, hərəsi bir səmtdən gəlir,

eyni səmtə çıxmaq üçün,

soyuq dodaqlarımız hərəkətsiz,

gözlərimiz dolu hüzn.

 

 

QALATA

 

Yenə bir ulduz uçdu

sənin məmləkətindən mənim məmləkətimə,

yenə birinin ovuclarında yetim qaldı arzusu,

yenə ömür dediyin yalnızlığa məhkumdur.

 

Sənin yolunu sevdim,

nə qədərmiş yolçusu...

ən böyük yalanımı da sənə söylədim,

mən saf sevgilərin qədər ovçusu.

 

Mərmərəyə axıtdım bütün göz yaşlarını,

yumruğum havada ağlaya bilmərəm,

amma içimdə sancı, içimdə bir ağrı var,

bizim davamızın neçə ildir bağrı qan.

 

dostlarımı itirdim yalan pərvazlarında,

gözlərində dinməyən həqiqətin məşəli

Söndü Promoteyin əlində.

 

Rum qızı,

hardan tapdın bu yıxılmaz əzmini?

mənə də öyrət,

neçə güllə öldürər bu üsyankar ruhunu?

 

Güllə səsləri, qırılan şüşələr, polis siqnalı...

mən Qalataya baxıram qolların arasından,

şəhər səma edir,

şəhər sanki səmazən.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.11.2024)

 

 

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Sizlər üçün çağdaş yazıçı və şairlərimizin ən yaxşı ədəbi nümunələrini seçərək təqdim edəcəyik.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

 

POEZİYA

 

 

ƏKBƏR QOŞALI

 

İLAHİ

 

Göy üzünə ulduz səp,

Naxış olsun, İlahi.

Arxamca bir cam su səp,

Yağış olsun, İlahi...

 

"Qaranlıqlar yarılsın",

Nə sorğun var sorulsun;

Axırımız durulsun,

Alxış olsun, İlahi.

 

Xatirəmi ağ saxla,

Gözlərimi sağ saxla,

Qoy keçmişdən sabaha

Baxış olsun, İlahi.

 

 

GƏL

 

Torpağı sərinəm, gəl,

Kədəri dərinəm, gəl;

Yüz ildən anrıdasan,

Min ildən bərinəm, gəl...

 

Gəl, quş qonan budağıq,

İlk iz düşən yolağıq;

Sabahlardan sorağıq,

Sən mənsən, mən sənəm, gəl...

 

Dənizəm - gəmin üçün,

Bütöv ol - kəmim üçün;

Sən bayraq ol, səninçün

Yel olub əsənəm, gəl!..

 

 

URMU GÖLÜNÜN ÖYKÜSÜ

 

Adıma Urmu derlər

Suyum göyə çəkilib…

Göllüyüm qeyb olsa da,

Yenə quru göllərin ən gözəli özüməm.

Türküstan talesizi 

Aralın bacısıyam;

O daha tez qurdu -

Məhşərə hazırlaşır

atamqızı elə bil…

 

Ən uzaq yaddaşımdan süzülüb gələnləri

danışım, qoy qalmasın -

Min illər öncəydi - biz ayrılanda

Aral sağ əlini çəkdi başıma

Başıma gələnə bax -

Min illər sonradı

        indi biz ikimiz də quruyuruq, 

                                       quruyuruq...

Nə mənim Acıçayım, 

nə də bacım Aralın 

                   Ceyhun ilə Seyhunu 

                    su daşımır dağlardan…

 

Xəzərə də əl çatmır…

Araz boynuburuqdu…

 

Aralın da mənimtək

gəmiləri pas atır…

Tanrının işinə bax -

Duzlu su çürütməyən gəmilər indi bir-bir

susuzluqdan qəhr olur…

Elə bil dil bilirlər

Elə bil göl bilirlər…

Göl vardımı bizimtək?..

 

Siz, ey zalim göllərin ən zalim gəmiləri

Sirdaşınız kim olsun?..

Kölgənizə yığışıb 

                   əsnək vurur dəvələr

Balıqlar üzüşərdi böyrünüzdə ilmüdam

Bəlkə mən bilməyirəm

Balıqlar dəvə olub?

Bircə onu bilirəm

                 dəvələr balıq olmaz…

 

Qanadsızdı dəvələr

Dəvələr dözümlüdü

Dözəcəklər, dözəcəklər

Bizim 

          son qətrəmiz də quruyan gün -

                   baxarsız,

Qanad çıxaracaqdır

Kölgədəki dəvələr

İnanın, düz sözümdü…

 

Xəzərə əlim çatmır…

Əlimi göyə açdım…

 

 

HƏDİYYƏ VERƏK…

 

Nabran… 

Dəniz sahili…

O başdan bu başa gəlib-gedirik

Sahildə nə olur? - 

Balıqqulaqları, narın qum

bir də 

Dənizin qırağa atdığı nəsə…

 

Nə yaşıl orman var, 

nə də göy çəmən

Bəs nədi, 

bizləri gətirən bura?

O yaşıl ormanlar

göy çəmənliklər

çox gözəl olsa da,

bir gün gəlir də

qaçmaq istəyirsən, 

uzaqlaşırsan...

Bəzən özümüzdən qaçmaq istərik

Özgədən, özündən, hər yerdən qaçan

Gəlib soluğunu sahildə alar…

 

Bəs dəniz olmayan ölkələr neynir?..

Dənizə, sahilə özgələr neynir?..

 

Ancaq biz… 

Və ancaq Xəzər sahili…

Balıqqulaqları, narın qum

bir də 

Xəzərin qırağa atdığı nəsə…

Təsadüf olmayır dünyada heç nə…

 

Balıq tanımayır öz qulağını

Deyirlər balığın yaddaşı olmur;

Amma insanlarçün

 bu balıqqulaqlı, 

 bu narın qumlu 

                 sahillər

                 sahilsiz xatirə yığnağı olar -

O ya yaşanıbdı ya yaşanacaq…

 

Heç nə gərək deyil

Nə yaşıl, nə göy… 

Boz sahil 

boyunca yeriməyimiz,

Dənizi dinlərcə kiriməyimiz

Hopacaq sabahkı xatirələrə -

Bu balıqqulaqlı, bu narın qumlu, 

 Heç yerə getməyən üzüboz sahil

Dünyanın ən əlvan yeri olacaq…

Ən rəngli yuxular qazanacaq o

Həsrətin əlçəkməz süsü olacaq…

 

Neynək, bu sahildə sadədil olaq,

Balıqqulağına tutunaq duraq;

Bu dəniz, bu sahil, bu qum nə deyir?..

Torpaqla dənizin öpüşdüyü yer,

Nəsə bir hikmətə sahib olmalı…

 

Gəl, hədiyyə verək bir-birimizə:

Bu bir cüt qızılı balıqqulağı -

Biri sənin olsun, biri də mənim

Bizi bu sahilə gətirər yenə

Dəniz pıçıltılı balıqqulağı…

 

 

 

HAMI ƏVVƏL-AXIR BURDAN KEÇƏCƏK

 

Dəniz üstdən ötür dolmuş buludlar

Kim bilir hirsini hara tökəcək…

Əlim qaşım üstə, fikrim uzaqda,

Üfüqlər xəyaldı, sahillər gerçək…

 

Sahil dolur-daşır insanla bəzən

Yaşlı qayğılar var, gənc əyləncələr… 

Fikri dağıtsa da körpə ləpələr,

Hamı burdan evə yorğun dönəcək…

Üfüqlər xəyaldı, sahillər gerçək…

 

Sahillər qocalır, sular gəncləşir,

Görərsən yorurmu sahili dəniz?..

Neçə ki sahil var, neçə ki dəniz,

Onların sevdası heç bitməyəcək…

 

Balıqqulağı var burda bu qədər,

Burda pıçıltı da sirr qala bilməz…

Yerin qulağı var - belə deyiblər -

Yəqin ki buranı görüb deyiblər…

Hamı əvvəl-axır burdan keçəcək.

Üfüqlər xəyaldı, sahillər gerçək…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.11.2024)

 

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsəsrlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

 

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

 

1.

“ Məni başqasından gizlətmək çətin,

Sənin hər yerindən görünərəm mən.

 Üzündən, gözündən görünmək asan

Səsindən, sözündən görünmək asan

Sənin kölgəndən də görünərəm mən.”

2.

Ölüm ayağında Beyrək Qazana belə bir xəbər göndərir: “Aruz oğlu Basat gəlmədən, evimi, obamı çapıb talamadan, ağca üzlü halalımı (yəni, Banu çiçəyi) əsir edib aparmadan Qazan özünü mənə yetirsin.”

Bu cümləyə heç vaxt heç kim diqqət yetirməyib. Beyrək və Basat münasibətinin “pərdəarxası” nələrdən danışa bilərmiş?!

3

Mükəmməl əsərləri təxəyyülü olmayanlar üçün yazmaq lazımdır. Təxəyyülü olanlar üçün mükəmməl olmayan əsərlər də yetər.

4.

Şərq nağıllarının əvvəli nəşəli, ortası müəmmalı, axırı isə xoşbəxtliklə doludur. Göydən üç alma hökmən düşür. Bütövlükdə qəmlidir.

5.

Azərbaycan ədəbiyyatından artıq yerləri Okkam ülgücü ilə doğrayıb atsaq, yerdə nə qalar barədə düşünmək belə qorxuludur.

6.

“ Dözən oğlu Alp Rüstəm, sənmisən?!

Dəli Dondar, sənmisən?!

Şirşəmsəddin, Qanturalı, Qarabudaq…

Bəy yigidlər yaşıl-yaşıl, budaq-budaq

Gəlib girdilər uyğuma...

7.

Nitsşe: “Səhra böyüyür.”

Bu, yer üzünü ala biləcək ən böyük təhlükədir.

 Nitsşenin səhrası yaddaşın itməsi deməkdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.11.2024)

 

 

 

 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

 

27.

ABİTURİYENTİN UĞUR FORMULU     

 

Təbii ki, yeniyetməliyin, ilk gəncliyin ilk ən böyük sınağı abituriyent olub ali təhsil məktəblərinə imtahan verməkdir. Əksər xalqlar kimi bizim azərbaycanlılar da mental xüsusiyyətlərdən irəli gələrək oxumağa, təhsilə həmişə önəm veriblər. Tarix boyu təhsillilərin, savadlıların statistikası bizim ölkədə yüksək olub. Məktəbə getməyən, təhsil almayan insanlardan hər eldə-obada birini taparsan, ya tapmazsan. Bizdə hətta belə bir adət də var: valideynlər gəlin köçürdükləri qızlarının cehizləri arasında ali məktəb diplomunun olmasının da qeydinə qalırlar. Düzdür, Azərbaycan BMT-nin təhsil səviyyəsinin indeksi reytinqinə (education index) görə ilk onluğa düşmür (1. Avstraliya; 2. Danimarka; 3. Yeni Zelandiya; 4. İrlandiya; 5. Norveç; 6. Niderland; 7. Almaniya; 8. ABŞ; 9. Böyük Britaniya; 10. Kanada), amma YUNESKO-nun nisbi savadlılıq statistikası cədvəlində bizim ölkəmiz SSRİ dönəmində təməli qoyulan məcburi təhsil qaydaları hesabına 99.5% savadlılıq göstəricisi ilə dünya üzrə 13-cü pillədə qərarlaşıb (Maraqlıdır ki, ilk pillələrdə yalnız postsovet və postsosialist ölkələri qərarlaşan bu siyahıda education index onluğunu təşkil edən Avstraliya yalnız 23-cü, Kanada 26-cı, Danimarka 29-cu, Almaniya 32-ci, ABŞ isə hətta 44-cü yerdədir).

Orta məktəbi bitirib ali məktəbə daxil ola bilməmək bizim ölkədə bir gənc üçün böyük faciə, onun valideynləri üçünsə böyük bədbəxtçilik hesab olunur. Ali məktəbə daxil olmaq üçünsə zəruri şərtlər arasında yüksək mütaliə vərdişlərinə malik olmaq əsas yer tutur. Rasional və sürətli qaydada oxumaq, bu oxuduqlarını əzbərləmədən, effektiv qaydada yadda saxlaya bilmək sənin imtahanda yüksək bal toplamağının təməlidir.

 

Ali məktəbə qəbul olmaq istəyirsən? Gecə və gündüz oxumalısan, hazırlaşmalısan, repetitor yanına getməlisən, sınaq imtahanları verib gücünü sınamalısan. Bu hazırlıq müddətində gündəlik həyat rejimini dəyişib fərqli rejim qurmalısan. Hətta ən xırda detal belə sənin özünü yolunda fəda etdiyin uğuruna xidmət etməlidir. Hafizəni və şüuru gücləndirən qidalardan, təbii otlardan, vitamin və preparatlardan istifadə etməlisən, oxuduğun materialı daha yaxşı qavramaq üçün məlum üsullardan, sınaqlardan çıxmış psixoloji testlərdən, təmrinlərdən bəhrələnmisən.

Gəlin, çox sadədən başlayaq. Zaman az, oxunacaq, mənimsəniləcək biliklər çox. Dərslikləri öz axarı ilə, bədii ədəbiyyat oxuyurmuş kimi oxusanız imtahanlaradək tam hazırlıqlı olmağa zamanınız təbii ki, yetməyəcək. Bəs onda nə etməli? Əlbəttə ki, sürətli-effektiv oxu qaydalarına riayət etməli. Bu barədə o qədər çox metodika, kurslar, treninqlər var, saymaqla qurtarmaz. Tam dərinə getmədən gəlin professor Əlibala Məhərrəmzadənin araşdırdığı bir neçə çox vacib qaydalara nəzər yetirək:

 

A. Diqqət və yaddaş

 

Mətn oxuyarkən ən vacib iki proses bunlardır: Diqqətlə oxumaq və oxuduğunu yaddaşa ötürmək.

Xüsusən biliklər almaqçün oxuyan zaman hədsiz diqqətli olmaq lazım gəlir. Amma beynimizi məşğul edən nəsnələr daim fikrimizi başqa səmtə yönəldir, biz əksərən mexaniki oxuyuruq, oxuduğumuz şüurumuza çata bilmir, yaddaşa da həkk olunmur. Heç kəsə sirr deyil ki, zehni əməyin məğzi konsentrasiya oluna bilməkdir. Ali məktəbə qəbul olunmaqçün hazırlıq mərhələsi, şübhəsiz, zehni əmək növüdür. «Mənim gələcək uğurumun yolu bax bu mətni oxuyub mənimsəməkdən keçir», «mən mütləq bunu öyrənməliyəm», «tam diqqətlə, tam səylə, tam məsuliyyətlə oxumalıyam» cümlələri ilə fikrini tam oxuduğun mətnə yönəldib, fikrini dağıda biləcək hər şeydən kənarda, ideal bir şəraitdə oxumağa çalışmalısan.

 

B. İnteqral alqoritm

 

Sürətli oxumada ən vacib olanı həqiqətən də sürətlə, tutalım, bir səhifəni bir neçə saniyə ərzində oxumaq deyil. Prosesin ən vacib olanı mövzunun mahiyyətini dərk etməyə yönəli seçdiyiniz proqramın düzgün olması, nəticədə də informasiyanın optimal və effektiv alınmasıdır.

Siz əlinizə bir kitab götürəndə heç vaxt öncədən planlaşdırmırsınız ki, onu necə, hansı ardıcıllıqla, sürətlə, intervallarla oxuyacaqsınız. Nəticədə mahiyyət etibarı ilə həmin kitabı aşağı tempdə, astagəlliklə oxumalı olursunuz.

Amma düşünmək lazımdır ki, oxunmanın istənilən texnikası və sürəti mütləq halda oxucunun öz qarşısına qoyduğu məqsəd və vəzifələrə tabe olmalıdır. Məhz qarşına müvafiq proqram qoymaq, onun hər bir bölümündən lazımi anda çevikliklə istifadə etmək sürətli oxumaq məharətini şərtləndirir.

 

C. Antireqressiya və antiartikulyasiya

 

Bəzən biz mətni oxuyanda bir sətri bitirən kimi gözümüz sətrin əvvəlinə – onu təkrar oxumaya yönəlir. Bu, mütaliədə ən geniş yayılmış qüsurdur və reqressiya adlanır. Düzdür, sətrin, cümlənin təkrar oxunmasının resipasiya adlı oxuduğun cümlədəki fikri daha dərindən mənimsəmək növü də var. Bu təmrin, əlbəttə ki, çox zəruri və vacibdir. Amma reqressiya isə boş vaxt itkisi, gözə verilən əlavə yükdür. İstənilən halda bu vərdişdən yaxa qurtarmaq zəruridir.

Məhsuldar oxumağımıza mane olan daha bir faktor oxuma zamanı artikulyasiya adlanan ağızın, dilin, udlağın hərəkətliliyidir. Biz öz-özümüzə oxuyanda bəzən istər-istəməz bu orqanlarımıza güc tətbiq edirik. Bəziləri, hətta ucadan oxuyaraq bu gücün təsirini ikiqata, üçqata çatdırırlar. Amma istənilən halda mətn effektivlik üçün tam səssiz oxunmalıdır. Artikulyasiya oxunanı mənimsəmək üçün orqanlarımıza təsir edən bəlli əngəldir. Məşq edin, lap dilinizi dişinizlə tutub saxlayın, amma sakit, mütləq sakit oxuyun!

 

D. Vertikal oxumaq

 

Ənənəyə görə oxumaq üçün çox kiçik görmə bucağı lazım olur, gözlər soldan sağa hərəkət edir, ən yaxşı halda 2-3, daha kiçik olarsa 4 söz gözümüzün, necə deyərlər, əsarəti altında olur. Məhz bu sahənin məhdud olması nəticəsində bir sətri oxumaq üçün gözümüz bir neçə həmlə edib bir neçə dəfə dayanmalı olur. Bunu bütöv bir səhifəyə şamil etsək, maraqlı bir mənzərə yaranar. Deməli, biz hər sətirdə üç dayanacaq etməklə 30 sətrlik bir kitab səhifəsini 90 həmləyə oxuya bilirik.

Amma gəlin indi sözbəsöz yox, frazalarla oxumağa çalışaq. Yəni gözün görmə bucağını böyüdüb bir həmlədə daha çox söz oxuyaq. Bu, təkcə oxuma sürətini artırmır, həm də özündə oxuduğunun daha yaxşı mənimsənildiyini ehtiva edir. Pedaqogikada tam olaraq isbatlanıb, mətnin daha böyük fraqmentlərlə oxunması onun məzmununun daha aydın dərk edilib qavranmasına gətirib çıxarır. Gözün görmə bucağı artdıqca onun oxumağa sərf etdiyi enerjisi də azalır, buna ayrılan vaxt da qısalır. Və bu vərdiş get-gedə oxuma zamanı gözün tam püxtələşməsinə səbəb olur, soldan-sağa artıq bütöv sətri nəzarəti altına almağa müvəffəq olan göz tədricən mətni horizontal yox, vertikal oxumağa başlayır. Nəticədə, 90 həmləyə oxuduğun bir səhifəni bu dəfə sətir sayı qədər, yəni 30 həmləyə oxuya bilirsən. Həm vaxta 3 dəfə qənaət edirsən, həm də qavrama məhsuldarlığın 2 dəfə artır.

 

E. Məğzi tutmaq

 

Psixologiyada «Mətni dərk etmək» termini var, «dərk etmək», «anlamaq» anlayışları «oxumaq» anlayışının məntiqi nəticəsi olmalıdır. Öz mövcud biliklərindən istifadə edərək oxunulan mətnin həyatla inikası arasındakı məntiqi əlaqəni tuta bilmək, bax budur əsas məsələ. Mürəkkəb olmayan mətni oxuyanda «qəbul etmək» və «anlamaq» anlayışları ani olaraq bir-birilərini tamamlayırlar. Mövcud biliyimizin müxtəlif detalları aldığımız yeni bilgilərin təəssüratıyla zənginləşir.

Amma biri də var, mürəkkəb, öncədən bilik bazamızda heç bir izi olmayan mətni oxumaq, bu zaman qavramaq prosesimiz konkret olaraq çətinlik çəkir. Bax bu məqamda istifadə edilə biləcək ən vacib vasitə mətnin əsas mənasına güc verməkdir. Mətni hissələrə bölür, məna baxımından qruplaşdırır, ən vacib olan hissəni müəyyənləşdirir, onu təkrar-təkrar diqqətdə saxlayırıq. Psixologiyaya görə, yeni mətnin dərk edilməsi şüurumuzdakı istənilən uyğun «materialdan» istifadə ilə asanlaşa bilər. Bu, əlavə detallar, ştrixlər, ikinci dərəcəli sözlər, müxtəlif hadisələr, qaynaqlar ola bilər. Bir sözlə, istənilən şüur assosiasiyası bizim dayağımıza çevrilə bilər.

Deməli, mətnin məzmununu qısa məntiqi formulalara çevirib hər formulanın nüvəsi olan əsas fikri müəyyənləşdirib bunu öz şüurumuz və bilik bazamıza transfer etməklə (bunu, haradasa filtrasiya prosesi kimi də izah edə bilərik) biz mətni başadüşməni tam mahiyyəti ilə reallaşdıra bilərik, dərketmə qabiliyyəti əldə edərik!

 

Əziz dostlar. Demək,

- diqqətlə;

- sürətlə;

- artikulyasiyaya (ağızın, dilin, udlağın hərəkətliliyinə) yol vermədən;

- vertikal;

- məğzi tutmaqla;

- nəticə qorxusunu dəf etməklə oxuyur, oxuduqca düzgün rejim və qidalanma qaydalarına əməl edirsiniz, sonucda mütləq uğurlu nəticə əldə edəcəksiniz.

 

 

Növbəti: 28.Fasiləsiz təhsil anlayışı

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.11.2024)