Cahangir NAMAZOV,
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi
Bugünkü həmsöhbətimiz — məşhur livanlı şair, yazıçı, tərcüməçi və jurnalist Dünya Sülh Yaradıcılığı Təşkilatı (London) və Dünya Yazıçılar və Rəssamlar İttifaqı (Portuqaliya) Livan səfiri, həmçinin ərəb və dünya ədəbiyyatında aparıcı simalardan biri və bir çox beynəlxalq mükafatlar laureatı Taghrid Bou Merhidir.
Ədəbiyyat ürəkləri ürəklərə, xalqları xalqlara bağlayan qızıl körpüdür.Sülh və əmin-amanlıq isə millətlərarası dostluq tellərini möhkəmləndirməkdə ədəbi əlaqələrin rolu misilsizdir. Millətlərarası dostluq tellərini daha da gücləndirmək məqsədilə müxtəlif millətlərin şair və yazıçıları ilə ədəbi söhbətlər layihəmizi həyata keçirdirik..
Taghrid Bou Merhi ədəbi fəaliyyəti ərzində Nizar Sartawi Beynəlxalq Yaradıcılıq Mükafatı, Naji Naaman Şeir və Ədəbiyyat Yaradıcılığı Mükafatı (2023), Kazi Nazrul Islam Mükafatı (2022), Zhang Nian Cup Birinci Mükafat (2023), Fico Xavier Ramirez Sanchez Beynəlxalq Mükafatı və çoxsaylı medallarla təltif olunub.
Onun əsərləri 48 dilə tərcümə edilib, 100-dən çox qlobal antologiyada və 70-dən çox ərəb antologiyasında dərc olunub.
— Bu gün Livandakı gənc ədəbiyyat nümayəndələri haqqında nə düşünürsünüz, onlarda klassikadan ilham alma gücü daha üstün, yoxsa modernizm ön plandadır?
— Çağdaş Livan ədəbiyyat səhnəsində müasirlik aydın şəkildə üstünlük təşkil edir və gənc səslərin yaradıcılığını yönləndirir. Bu yeni nəsil yazıçılar klassik irsi rədd etmir; əksinə, onu mədəni və estetik bir istinad kimi qəbul edir, özlərinə uyğun olan elementləri götürərək, dil və baxışlarını cəmiyyətin və intellektual dəyişikliklərin tələblərinə uyğun şəkildə yenidən formalaşdırırlar.
Gənc Livan ədəbiyyatı poetik və nəsr ənənələrini qırmaq cəsarəti ilə seçilir və şəxsi və kollektiv problemləri sadə, amma dərin bir dildə ifadə edə bilmək qabiliyyətinə malikdir. Müharibə, siyasi qeyri-sabitlik, miqrasiya, kimlik və mənanın axtarışı kimi mövzular onların əsərlərində güclü şəkildə əks olunur.
Demək olar ki, bu səslər xatirə ilə reallığı, nostalji ilə dəyişiklik arzularını birləşdirərək, dünyaya açılan və sərhədlərdən asılı olmayaraq insanlığa müraciət edən mətnlər yaradırlar.
— Şeirləriniz digər dillərə tərcümə olunduqda, sizin üçün hansı hiss daha önəmlidir: ruhani səmimiyyət, estetik doğruluq, yoxsa qlobal perspektiv?
— Şeirlərim digər dillərə tərcümə olunduqda, mənim üçün ən önəmli olan hiss ruhani səmimiyyətdir, istər özüm tərcümə edim, istərsə də başqaları tərəfindən.
Mən altı dünya dilinə hakim olduğum üçün ədəbiyyatımın böyük bir hissəsini şəxsi olaraq tərcümə edirəm. Belə hallarda tərcümə orijinal mətnin təbii bir uzantısına çevrilir, çünki şeiri yaradan eyni ruhdan çıxır. Tərcümə də orijinal kimi eyni ritm və daxili musiqini daşıyır. Hər bir söz seçimi mənim orijinal şeirə göstərdiyim estetik və emosional qayğını əks etdirir. Bu proses sözün həqiqi mənasında tərcümə deyil, ruhun və mahiyyətin qorunması ilə yenidən yaradılmasıdır.
Başqaları tərəfindən tərcümə olunan şeirlərimdə isə bu, mədəni zənginləşmə kimi qəbul olunur. Hər bir tərcüməçi öz ruhundan bir parça əlavə edir. Tərcüməçi də şairdirsə, tərcümə daha da canlı olur: o, yalnız mənanı ötürmür, həm də şeiri öz mədəni səmasında yeni qanadlarla ucaldır. Mən bunu itki kimi deyil, qazanc kimi görürəm, çünki bu, şeirə bir neçə həyat bəxş edən qlobal bir perspektiv yaradır.
Hər iki halda, həqiqətən önəmli olan ruhani səmimiyyətdir, çünki bu, estetik doğruluğu da özü ilə gətirir. Bu iki element uğurlu ədəbiyyat tərcüməsində ayrılmazdır. Tərcümə olunan əsər ritm, emosional həqiqət və poetik bütövlük baxımından bütöv qalmalıdır. Bu balans əldə olunduqda, tərcümə olunan şeir orijinalın həqiqi uzantısına çevrilir və mesajını dərinlik və dürüstlük ilə başqalarına çatdırır.
— Sizcə, şeir tərcüməsində ən vacib elementlər hansılardır – müəllifin ruhu, ifadə gözəlliyi, yoxsa dil zənginliyi?
— Mənim fikrimcə, şeir tərcüməsinin əsas elementləri – müəllifin ruhu, ifadə gözəlliyi və dil zənginliyi bir-birindən ayrılmazdır. Hər hansı birinin olmaması tərcüməni zəiflədir.
Müəllifin ruhu şeirin daxili ritmidir; mətnə səmimiyyət və emosional həqiqət verir. Bu ruh olmadan tərcümə cansız olur – sadəcə sözlər ardıcıllığı kimi qalır.
İfadə gözəlliyi isə şeirin oxucunun qəlbinə çatma yoludur. Şeir yalnız məzmundan ibarət deyil; ritm, təsvir və dilin incəliyi də vacibdir.
Dil zənginliyi şeirin dərinliyini qoruyaraq başqa mədəniyyətə keçməsini təmin edir. Zəngin dil tərcüməçiyə həm mənanı, həm də emosiyanı qorumaq üçün alətlər verir.
Ona görə də mən birini digəri üzərində seçmirəm; uğurlu şeir tərcüməsi bütün bu elementlərin harmoniyasını təmin edən tərcümədir. Yalnız bu halda tərcümə olunan şeir orijinal kimi emosional və bədii gücə sahib ola bilər.
— Ruhani əzab və ilahi məhəbbət şeirlərinizdə necə əks olunur?
— Mənim şeirlərimi diqqətlə oxuyan hər kəs görəcək ki, ruhani əzab və ilahi məhəbbət yazımın tonunda dərindən əks olunur. Əksər şeirlərim fəlsəfi, ruhani və dərin düşüncəyə söykənir; varlıq sualları və metafizik ölçülərlə zənginləşir, oxucunu düşündürməyə, təfəkkür etməyə və görünməyən həqiqətlərin genişliyinə dalmağa dəvət edir.
Mənim şeirlərim yalnız lirik deyil, daxili bir səyahətdir. Onlar varlıq, zaman, ölüm və görünməyənlərlə bağlı suallarla məşğuldur. Bu metafizik meyil təsadüfi deyil; o, iman, şübhə, ağrı və mütləqə olan bir həsrətdən formalaşmış şeir vizionumdan qaynaqlanır.
Həyatımın böyük bir hissəsini ölkələr və mədəniyyətlər arasında, ailəmdən və vətənimdən uzaq keçirdiyim üçün dərin bir həsrət və emosional ağrı hissi inkişaf etdi. Bu hisslər şeirlərimə toxunmuş, ruhani həsrət və ilahi istilik axtarışı kimi əks olunmuşdur.
Bu fəlsəfi və ruhani əks-sədaları əks etdirən əsas əsərlərim arasında bunlar var:
“Ruhun Kənarındakı Fəlsəfələr” – dərin fəlsəfi və düşüncəli şeirlər toplusu. Burada insan təcrübəsindən doğan dərin meditativ düşüncələr, ruhaniyyət və əks etdirmə birləşir. Bir çox şeir Qurani-Kərim ayələrindən ilham alır, mövcudluq, yaradılış, taley və həyatın mənası suallarını araşdırmaq üçün zəmin yaradır. Kitab həm klassik, həm də müasir fəlsəfi məktəblərdən istifadə edərək müqəddəs mətn və fəlsəfi sorğular arasında dialoq qurur. Şeirlər insanla kainat, bədən və ruh, ölüm və əbədiyyət münasibətlərini düşünməyə dəvət edir, zaman, işıq, görünməyən və qətiyyət anlayışlarını təhlil edir. Bu Qurani rezonans və fəlsəfi vizionun birləşməsi şeirlərə həm intellektual dərinlik, həm də ruhani səs verir.
“Düşüşün Əlifbası” – parçalanma, sonlar və dəyişiklik üzərində fəlsəfi düşüncələr.
“Görünməyənin Qoruyucusu” – metafizik və reallığın arxasında duran anlaşılmaz mənanı araşdırmağa dəvət edən poetik əsər.
“Son Hava” – İngilis dilindəki şeirlərim, kosmik və ruhani ölçünü qlobal bir səslə çatdırır.
Həsrət və nostalji mövzusuna xüsusi diqqət yetirmişəm: “Həsrət Mahnısı”, mənim ilk nəşr olunmuş əsərim, və “Ehtiras Yaraları”, emosional ağrı ilə ruhani əzabı birləşdirir.
Mənim şeirlərim yalnız oxunmaq üçün sözlər deyil, yaşanacaq vəziyyətlər, hiss ediləcək ritmlər və oxucuda həsrət, sual və görünənin arxasında olan həqiqətə sarsılmaz bir inam oyandıran mesajlardır.
— Əgər şeir vasitəsilə dünyaya yalnız bir həqiqəti çatdıra bilsəydiniz, bu həqiqət nə olardı?
— Əgər şeir vasitəsilə dünyaya yalnız bir həqiqəti çatdıra bilsəydim, bu belə olardı: Ruh əbədidir və səmimiyyətlə yazdıqlarımız, susduqdan sonra belə yaşayır.
Mənim üçün şeir yalnız misralar toplusu deyil, danışılmayanı ifadə edən, adi dilin ifadə edə bilmədiyini özündə daşıyan canlı bir varlıqdır. Bu müqəddəs vasitə ilə mən inanıram ki, hər bir şeir – ağrıdan və ya məhəbbətdən, təfəkkürün işığından və ya həsrətin kölgələrindən doğulmuş – ölümsüzlük qığılcımı daşıyır.
İnsan ruhu bədənindən daha geniş, anından daha dərin, və şeir bu ruhu zaman, məkan və başqa varlıqlarla birləşdirən körpüdür. Şeir yazarkən, sanki havada iz buraxıram, kosmik yaddaşda barmaq izi qoyuram. Dillər dəyişsə belə, mahiyyət dəyişməz: biz bir ürək döyüntüsünü əbədiləşdirmək, demək istədik ki, burada olmuşuq, xəyal etmişik, əzab çəkmişik, sevmışik və inanmışıq.
Səmimi yazı bilinməyə, cavabsız suallara, sağalmayan yaralara qarşı bir üzləşmədir. Amma bu, eyni zamanda ümid aktıdır: sözlərimiz bir gün kimsənin qəlbinə çatacaq, rahatlıq, işıq və ya heyrət bəxş edəcək.
Beləliklə, mən şeirlərimlə dünyaya deyirəm: Ruh heç vaxt ölmür və həqiqət söylənmir, hiss edilir.
— Sizcə, şairin qəlbi ən dərin hissləri hansını yaşayır: məhəbbət, itkı, qurtuluş, yoxsa ümid?
— Mənim fikrimcə, şairin qəlbi hissləri ayrı-ayrılıqda yaşamır; o, bütün hissləri eyni anda yaşayır, sanki çözülə bilməyən bir toxuma kimidir. Məhəbbət itkidən ayrı deyil, itki ümidlə sıx bağlıdır, və ümid qurtuluşla birləşir. Bu dörd hiss ardıcıl anlar deyil, həm şeirin, həm də şairin daxili dünyanın təbəqələridir.
Şair üçün məhəbbət keçici bir duyğu deyil, kainatı genişləndirən və bağlılığı dərinləşdirən mövcudiyyət halıdır. Məhəbbətlə birlikdə itki qaçılmazdır; sevdiyimiz hər şey yoxluğa və ya keçiciliyə məruz qalır. İtki isə düşüncəyə, qurtuluşa, qaranlığın içində işıq tapmağa yol açır. Burada ümid sakitcə, lakin inadkar bir işıq kimi ortaya çıxır, dayanıqlılığı oyadır və şairin iradəsini gücləndirir.
Şairin qəlbi incə, amma möhkəmdir. O dərindən hiss edir, amma qaçmır. O əzab çəkir, amma yazır. Qurtuluş son vəziyyət deyil; o, yazmaq hərəkətindən doğan daxili bir dönüşdür. Beləliklə, şair yazarkən yalnız şəxsi hissləri ifadə etmir, bütün insan təcrübəsini – məhəbbətini, itkisini, həsrətini və işığını – canlandırır.
— Uzun illər ərzində ədəbiyyat sahəsində müşahidə etdiyiniz ən önəmli dəyişiklik nə olub?
— Ədəbiyyat yolumda müşahidə etdiyim ən əhəmiyyətli dəyişikliklərdən biri, ənənəvi elitist çərçivələrdən insan mərkəzli, sərhədsiz ədəbiyyata keçid olmuşdur. Ədəbiyyat artıq yalnız akademik və ya mədəni elitanın sərhədlərində qalmır; o, dürüst insan ifadəsi üçün açıq bir məkana çevrilmişdir. Marjinal və müxtəlif səslər indi ön plana çıxır, öz baxışlarını və təcrübələrini hər kəs üçün əlçatan dildə paylaşır.
Bu dəyişiklik tərcüməyə və mədəni çoxluğa qarşı misli görünməmiş açıqlıqla müşayiət olunur, beləliklə, mətnlər coğrafi sərhədləri aşır və fərqli təcrübələrə malik oxucularla əlaqə yaradır. Şeir isə ümumi hisslərin körpüsünə, roman isə insan ağrısı və ümidini hər yerdə əks etdirən güzgüyə çevrilmişdir.
Xüsusilə diqqət çəkən odur ki, müasir ədəbiyyat daha interaktiv, insan mərkəzli və azaddır; sərt formalar və kateqoriyalardan uzaqlaşır, müxtəlifliyə, cəsarətə və uzun müddət qəbul edilmiş qaydaların sorğulanmasına yer açır. Bu isə çağdaş ədəbiyyatı daha yaxın, daha anlaşılır və daha qüdrətli edir, çünki o, xalq üçün danışır, onları əks etdirir və daxili dünyalarını işıqlandırır.
— Sufizm və fəlsəfə şeirlərə necə zəriflik və sükunət qatır?
— Sufizm və fəlsəfə şeirə bənzərsiz bir zəriflik və şəffaflıq gətirir, çünki şairi yalnız səthi deyil, varlığın mahiyyətini araşdırmağa dəvət edir. Mistika şeiri dünyanı təsvir etmir, onu deşifrə edir. Yalnız söz demir, onların gizli işığını göstərir.
Sufizm və fəlsəfə bir şeirdə qarışdıqda üçüncü bir dil yaranır: həm tam səbəbə, həm də tam emosiyaya aid olmayan, amma hər ikisinin işıqlı birləşməsidir. Şair yazır ki, məlumat vermək üçün deyil, üzə çıxarmaq, düşüncəni oyatmaq, suallar yaratmaq və sözlər arasındakı sükunəti dinləməyə çağırmaq üçün.
Belə şeir, ruhani incəlik və mövcudiyyət sakitliyi ilə zənginləşdirilmiş, oxucunu ruhani coşğu, düşüncəli heyranlıq və bilik sevgisi halına gətirir. Şeir daxili dua və ya özünü kəşf səyahətinə çevrilir. Sufizm şeiri işığın yüngüllüyü ilə bəzəyir, fəlsəfə isə ona dərinlik verir, beləliklə misralar torpaq aləmi ilə ilahi işıq aləmi arasında süzülür.
— Sizin üçün ilham ilahi bir nemət midir, yoxsa zəhmət və əməyin nəticəsi?
— İlham əslində ilahi hədiyyədir; insanla birlikdə doğulur, əldə edilə bilməz, amma bəxş olunur. O, səyin və planlamanın nəticəsi deyil, gözlənilmədən gələn bir nəfəs, kəşf və ya vizion kimidir; ruhu oyadır və onu dərinliyini fərqli yollarla ifadə etməyə təşviq edir.
Amma bu hədiyyə, müqəddəs olsa da, təkcə öz-özünə həqiqi sənəti yaratmaq üçün kifayət deyil; sadiqlik, səy, düşüncə və davamlı təkmilləşdirmə ilə müşayiət olunmalıdır. İstedad, bilik, oxu və təcrübə ilə qidalanmasa, sönür və parıltısını itirir. İlham bir qığılcım kimidir, səy isə onu digərlərinə işıq saçan isti alova çevirir.
İlham və əməyin əlaqəsi müqəddəs bir tarazlıqdır: ilham toxum, əməy isə su, torpaq və işıqdır. Ona görə yaradıcı proses yalnız bir tərəfə endirilə bilməz. İlham içimizdə doğulur, amma onu böyütmək, inkişaf etdirmək və təkmilləşdirmək məsuliyyəti bizə aiddir ki, ruhlara toxunan və zehnləri oyadan mənalı bir sənət əsəri olsun. Əks halda, bu hədiyyə səssizlikdə qalır, heç vaxt dünyaya çıxmır.
— Bu gün dünya müharibələr, ədalətsizlik və qadınlara qarşı zorakılıq kimi problemlərlə üz-üzədir. Sizcə, şairlər və yazıçılar bu bəlalara qarşı necə mübarizə aparmalıdır?
— Bu gün dünyada baş verən müharibələr, ədalətsizlik və xüsusilə qadınlara qarşı zorakılıq fonunda şair və yazıçıların məsuliyyəti əvvəllərkindən daha böyükdür. Şeir artıq yalnız estetik ifadə vasitəsi deyil; o, milli ağrını əks etdirən, zülm və ayrı-seçkiliyi ifşa edən sərbəst bir səsə çevrilmişdir.
Bu gün dünya üzrə şairlərin səsi yüksəlir, ədalətsizliyi qınayır, hökmranlığı tənqid edir və sülh və ədalət çağırışı edir. Bu artan hərəkat ümidvericidir: müqavimət şeiri ön plana çıxıb, müharibə və qadınlara qarşı zorakılıq kimi mövzuları əhatə edən antologiyalar yaratmaq genişlənən bir təşəbbüsə çevrilmişdir. Bu çağırışlar yalnız şeir həmrəyliyini ifadə etmir, həm də qlobal şüur şəbəkəsi yaradır və dəyişiklik üçün ümid verir.
Şeir xalqın səsidir; onu heç vaxt susdurmaq, almaq və ya senzura etmək mümkün deyil. O, azadlıq, ədalət, məhəbbət və gözəllik səsidir. Şair və yazıçılar qələmlərini çirkinlik və ədalətsizlik əleyhinə birləşdirdikdə fərq yaradır və ürəklərdə sülh toxumlarını əkirlər. Şeir yumşaq, amma güclü bir silahdır; vicdanları oyadır, səssizlərin səsini çatdırır və heç vaxt ölməyəcək.
— Sizin üçün əbədilik haradadır – kitab səhifələrində, yoxsa oxucuların qəlbində?
— Hər ikisində… çünki ölümsüzlük yalnız söz ruhla görüşəndə tamamlanır.
Əgər səhifələr olmasaydı, oxucular şeirləri oxumaz, əzbərləməz və onlarla dərin emosional və ruhani bağ qurmazdılar. Kitab ölümsüzlüyün əsas vasitəsidir; xatirənin qoruyucusu, şairin düşüncə və hisslərini əks etdirən güzgüdür. Eyni zamanda, oxucuların qəlbi sözlərin böyüdüyü, çiçəkləndiyi və hər oxunuşda yenidən doğulduğu münbit torpaqdır.
Səhifələr şeirlərə forma və fiziki mövcudluq verir, oxucuların qəlbi isə onlara yenilənmiş həyat və daimi dirçəliş bəxş edir.
Hər dəfə bir misra oxucunun qəlbində yaşayırsa, şair yenidən yaşayır; sözlər ruhda əks-səda verəndə isə zaman və məkan sərhədlərini aşır.
Beləliklə, şair yalnız kitab vasitəsilə deyil, insan şüurundakı bu canlı varlıqla ölümsüzdür, burada şeir daxili bir rituala çevrilir və hər dəfə söz çağrıldıqda təkrarlanır.
— Əgər şeiriniz insan qəlbində yalnız bir duyğunu oyada bilsəydi, bu duyğu nə olardı?
— Əgər şeirim insan qəlbində yalnız bir hissi oyada bilsəydi, mən məhəbbəti seçərdim. Çünki məhəbbət bütün ali dəyərlərin kökündədir; sülh, səxavət, bağışlama və mərhəmət kimi böyük mənaların qaynağıdır.
Məhəbbət keçici bir duyğu deyil; o, şəxsi istəkləri aşan, başqasını dərin anlamağa, onların varlığı ilə birləşməyə, həm zəifliklərini, həm də gözəlliklərini qucaqlamağa imkan verən mövcudiyyət halıdır. Həqiqətən məhəbbəti hiss edən insan, başqalarında özünü görməkdən başqa çarə tapmaz; beləliklə zərər verməkdən çəkinir, qarşılıq gözləmədən xeyir yayır və həmişə işığın tərəfində dayanır.
Belə bir mənbədən doğan şeir yalnız sözlər deyil; o, zülmü incəliyə, yadlaşmanı tanışlığa çevirə bilən bir qüvvədir. Şeirdə məhəbbət romantik bir son deyil, dünyaya qarşı fəlsəfi bir mövqedir; çirkinliyin üzərinə gözəlliyi, xaosun üzərinə sükunəti və mənəvi çürümənin üzərinə insan yüksəlişini seçən bir vizyondur.
Kimdə məhəbbət varsa, zorakılıqsız dəyişiklik etməyi, nifrət olmadan üsyan etməyi və insanlığın azaldığı dünyada insan olaraq qalmağı bacarır.
Məhz buna görə yazıram ki, qəlblərdə məhəbbət doğulsun… və onun vasitəsilə pislik məğlub edilsin.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(17.09.2025)
