Müsahibimiz — tanınmış italyan şairi, yazıçı, jurnalist, tərcüməçi və nəşriyyatçı, "P. Benintende" Lirik-Drama Assosiasiyasının Prezidenti, "LE MUSE" ədəbi jurnalının baş redaktoru xanım Maria Tesa LİUZZOdur.
Söhbətləşir: Cahangir Namazov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi
— Ədəbiyyat və sənətdə ifadə azadlığını necə qiymətləndirirsiniz?
— İfadə azadlığı – hər bir insanlığın ayrılmaz simasını əks etdirməlidir. Gənclər üçün isə bir mərhəmət pərdəsi çəkməliyik: tənqidi güc ya yoxdur, ya da çox zəif, bəzən psixoloji, bəzən humanistlikdən uzaq. Sosoloq Franco Ferrarotti-nin (vəfat etmişdir) vurğuladığı kimi: “Sürətlə məlumatlanan çoxsaylı axmaqlar xalqı formalaşdırır. Məktəb və cəmiyyət öz hörmətini itirib, həmrəylik ruhu mövcud deyil.”
Mədəniyyət paylaşmaq, dəstək vermək deməkdi, taxt uğrunda yarış deyil.
Poetika birlik əksikləri olmayan bir məkan yaratmalıdır: hiss, cəsarət, ədalət.
Bu, gözəlliyin bədəni, qəlbi və ona sitayiş edilməli, parçalanmamalıdır. Mədəniyyət xalqlar guşəsini sulayan, bilik ağına şərəf verən bir çiçək olmalıdır. Amma reallıq çox fərqlidir: bəşəriyyət çox zaman sənətdən uzaq, təbiətə və həyatın müqəddəsliklərinə qarşı amansız canavara çevrilir; kor, tıxaclı, işıqlara hissazdır. Tarazlığın mərkəzində ölüm alverçiləri, pul tanrısı, istismar və ağalığ var. Hərəkətsiz ruhların ölüm hallarının sayı artır, ayın, mövsümlərin, çiçəklərin, otun ətri, vicdansız canavarların varlığı uzanır. Strategiya görünməyənləri əhatə edir, orada təvazö beləkin yerini qabailik tutur, gizli qaranlıq başlayır – heç kim görmək istəmir, məğlubiyyəti qəbul etmir: biliyindən, insaniyyətindən, ruhaniyyətindən, ədalət və şərəf duyğusundan məhrumdur. Belə insanlar heç vaxt qazanmış zəfərin təəccübünü görə bilməyəcəklər. Və bütün bunların əsas kökü — kin, qisasçılıq. Bu, yalnız bacarıqsızlara yaraşıq sığınacaqdır.
— Fəlsəfi baxışlarınız yaradıcılığınıza necə təsir edir? Ədəbiyyat və fəlsəfə münasibətini necə görürsünüz?
— Həqiqət və ardıcıllıq mesajı aydınlıq itir, şəffaflıq sınaqdan çıxmazsa, həqiqi yazının müqəddəs elementləri xəyanətə barışar. Sosial, intellektual və bəşəri aşınmalara səbəb olan süni manipulyasiya meydan sulayır. Mən inanıram ki, hər bir əsər öz vicdanından təsirlənir; bu bir düşüncə halıdır, öz düşüncələrinin avtopsiyasıdır — bu, yazarın öz həssaslığı və biliyi ilə doğur. Fəlsəfə elmi kimi sözə yönəlir, dərin düşünməyi, təhlili sevən, öyrənən bir alim işi görür. Yazıçı isə bəzən xəyal qurur, bəzən gündəlikdən motiv alıb səthi cümlələrlə ifadə edir — bəzən qəzəb altında yazır. Tez-tez insan əlaqəsi yox, şəxsi maraqlar var.
—Yazıçı ilə filosof arasındakı fərqi necə dərk edirsiniz, bu iki sahəni necə uyğunlaşdırırsınız?
— Dediyim kimi, filosof həyat və tarix zərbələrini bilən, sosial məsələlərə yaxın, sosoloqa oxşayan bir alimdir. Bu gün şair və yazıçı kimi yetişənlər göbələk kimi çoxalır; lakin kritik düşünmə vasitələri yoxdur. İnsana reaksiya qazandırmaq yerinə, sözün inqilabçısı olmaq, inancda möhkəm, həyatda azad olmaq lazımdır. Lakin bunu bacarmırıq — ictimai razılıq üçün sadəcə məlumatsızlıq becərilir.
— Beynəlxalq ədəbi əlaqələri necə dəyərləndirirsiniz? İtaliya və digər ölkələr arasında ədəbi əlaqələr sizin sənətinizə necə təsir edib?
— Kim qiymətli mədənə sahibdirsə, həmin maddi xammalı gözəlliyə çevirmək üçün işləyir. O, özü üzərində işləyir və müharibəyə, özgə azadlıqları boğan qanunlara, soyuq və hissiz kədərə, mənəviyyatın adi materialist ləkələrinə qarşı mübarizə aparır. Hətta Ariman kölgəsi – Luciferi saxlayan qaranlıq sanki görünür: bizim ikili daxilimizi – əxlaqi təməl və çöküşlərimizi əhatə edən gizli iki ekstremlər.
— Ədəbi fəaliyyətin və ədəbi əlaqələrin yaratdığı imkanlar hansılardır?
— Təəssüf ki, mümkünsə belə imkanlar çox azdır. Bu gün sadəcə mənfəət, alçaq rəqabət və qarşıdurmanı müşahidə edirik. Mən həmişə tək getmişəm, savad süstəyinə ehtiyac duymamışam. 54 ildir yazıram (ayaq biləyi vaxtımdan — əlifbanı deməyə gücüm çatmayan çağdan!) və nəşr etdirirəm. Boş müsabiqələrdə qəti iştirak etmirəm, gülünc təqdimatlar, yazı müsadərələri mənə aid deyil. Yaxşı yazı — qışqıran səsdir, etirazdır, vicdanı silkələyir, bu, bir növ iman, həqiqət və ümid mesajıdır.
— Ədəbi mükafatlar müəllifə necə təsir edir? Bu formada tanınma prosesini necə qiymətləndirirsiniz?”
— Yaşamaq üçün hikmətli olmaq lazımdır, insan bilmədiyini həndəsi şəkildə mənimsəməlidir. Mən karyeram ərzində çoxsaylı mükafatlar almışam, yalnız mahiyyətli olanları qəbul etmişəm: Mədəniyyət Nazirliyinin fəxri mükafatları, çəkilən diplomlar... Bəzi pullu mükafatları isə rədd etmişəm. Düşünürəm ki, gerçək varlıq yeyində ortada görünmək istəmir — bu, endirimli mallara bənzəyir.
— Bu gün yazarların məqsədləri necə dəyişib? Oxucular kimlər olmalı və necə dəyişməlidir?”
— Payız yarpağı kimi yağış altında gözəlliyi ilə fərq yaratmayan mükafatlar mənim üçün maraqsızdır. Bu cür mükafatlar yazıçının fəaliyyəti və nüfuzunu həll etmir, eyni məhz şair üçün də doğrudur; əsərlərdir ki, yazıçının qiymətini sübut edir.
Təəssüf ki, çoxları öz zəifliyi fərqində olsa da — əyləncəli bazarda çırpındığı halda, azad insanlara təəssübkeşliklə yanaşırlar. Bu cür “ştamlara” qarşı fikirli qalmalıdır.
— Müasir ədəbiyyatda eklektik yanaşma ilə ənənəvi üsullar arasında tarazlığı necə qurmaq olar?
— Hər şeydə məqsədli böyük ideyanı realizə edə bilmək üçün kimsə təşəbbüs göstərməlidir. Tez-tez fərqli mənbələrdən gələn nəzəri və bədii yanaşmalar həmin ideyanı zəif çiçəyə çevirir, sırf hər şeyə uyğun, amma dəyərsiz “dəstələr” yaradır. Bu gün böyük yazıçılar və ciddi tənqidçi kəsim artıq nadir haldır, improvisatorlar isə eyni bostan kimi çoxalıb, sözün mükəmməliliyi qarşısında vəfalı ola bilmir. Mənim tanıdığım italyan və xarici varlı ustadlarla birgə təcrübəm göstərir ki, klassik müəlliflər tarixdə qalacaq, digərları isə — səmərəsiz ibarələr, külə önündə uçar, unudulacaq qalıqlardır. Belələri — fırıldaqçı, adam qanı ilə bəslənən, məşhur “hörümçək adamlar” və yol kəsən müasir “ağqol rəqiblərdir”, su üzərində yaşayan metropolis planlayanlardır.
— Bu gün yazıçıların əsas məqsədləri̇ necə dəyi̇şi̇b? Bu gün oxucu ki̇tələri̇ necə dəyi̇şə bi̇lər?
— Keyfiyyət çatışmır. Biz nifrət, kin və intiqamla dolu bir mühitdə yaşamağa və mübarizə aparmağa məcburuq. Sanki minalarla dolu bir sahədə irəliləməyə çalışırıq. Sosioloji baxımdan, bir çox sərhəd xəttində olan insanlar öz qəzəbini azad və demokratik şəkildə düşüncələrini ifadə edənlərə yönəldirlər. Müəlliflər bu mənzərədə həm qələm, həm vicdan savaşçısı kimi davranmaq məcburiyyətindədirlər.
— Yazıçıların və şai̇rləri̇n əsərləri̇ ədəbi̇yyatdan kənar cəmi̇yyətə necə təsi̇r edi̇r?
— Səbrli olun — ən uzun günlərin də sonu var. “Unutmayın ki, yaradıcı anlar dayandırıla bilər; bağlar salın, divarlar tikməyin.” Hermann Hessenin “Klingsorun son yayı”nda təsvir etdiyi o qorxulu peyğəmbərliyin gerçəyə çevrilməsinə imkan verməyək. Biz bir tənəzzül dövründə yaşayırıq.
İnsanın dəyəri, onun "mən"indən nə dərəcədə və hansı anlamda azad ola bilməsi ilə ölçülür — bu, Albert Eynşteynin fikridir. İmmanuel Kant isə şərin kökünü özünü həddindən artıq sevməkdə görür və bildirirdi ki, bu, insanın bütün prinsiplərinə hakim olarsa, hər cür şərin qaynağına çevrilə bilər. “Əyri taxta” anlayışı da bu kontekstdə unudulmamalıdır.
Əxlaq sahibi insan, tənqidlərin, yalanların dağı altında da sağ qala bilər, çünki o, zamana və gücə deyil, həqiqətə və azadlığa bağlıdır. Transsendensiya gücdə, hökmranlıqda deyil — yaxşılığı, ədaləti və xalqlar arasında sülhü təşviq etməkdədir. Unutmayaq ki, biz ruh dövründəyik.
Aydın düşüncə, insanı qısqanclıq, təxribat və emosional asılılıqlardan uzaq tutur. Hallusinogen və zəhərli təsirə malik insanlardan mənəvi göbək bağını kəsmək vacibdir. Platonun öyrətdiyi kimi, patoloji eqo bütün pisliklərin atasıdır və bəziləri bu eqodan qurtula bilmir.
Ancaq qapının o tərəfində həmişə bir təbəssüm bizi gözləyir — sevgi şəklində təcəlli edən yeni bir idrak. Bu sevgi sözə çevrilib insanın mənəvi və varoluşsal dinamikasına sual yönəldən bir yol olur.
Sevgi — varlığın ontoloji möhürüdür.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.07.2025)
