Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Ədəbiyyat və İncəsənət" portalı bir- birindən maraqlı rubrikaları ilə yayımını davam etdirir. Əziz izləyicilərimiz, psixologiyanın dərin qatlarına enib poeziyanın dili ilə danışan "Psixologiya və Şeir" rubrikamızda Sizləri xoş gördük.

Bu dəfə şair qonağımız öz sakit dünyasında misralardan dünya yaradan sevimli şairimiz Saqif Qaratorpaq, psixoloq qonağımız isə artıq Sizlərə tanış olan dəyərli Fazil Cəfərovdur.

Gəlin birlikdə Saqif bəyin "Sevgi nağılı" şeirinin psixoloji təhlilinə nəzər salaq.

ŞEİR

Mən sükutun dilini elə gözəl bilirəm,

Mənim kimi susmağı daha kimsə bacarmaz.

Gülə-gülə ağlayıb susanların içində

Zalım, mənim adımı birinci sırada  yaz...

Bu səhər də oyandım, şükür, hələ ki sağam,

Şirin yalanlar deyib azdırmışam ölümü...

Sirr deyil ki, qoy deyim, ürəyimdən asmışam

Adının baş hərfinə uzanan  sağ əlimi.

Daha bizdən danışmaz o küçə də, o yol da,

Başı elə qarışıb təptəzə nağıllara.

Bir xatirə boynunu büküb içimdə ağlar,

Hər gecə köks ötürüb boylanar uzaqlara.

Bəlkə şirin yuxuymuş başımıza gələnlər,

Ayrılığa “sağ ol” de,bizi yaxşı oyatdı.

Ayağımın izini göz yaşlarım yuyandan

Nə varsa bu ömürdə,elə hamsı boyatdı.

Elə də çətin deyil, vallah, bəhanə tapmaq,

Nə var nağıl uydurub özünü altadmağa.

Hər gecə üz-gözümü  yuyub ay işığında,

Gedirəm bir misranın qolu üstə yatmağa...

PSİXOLOJİ TƏHLİL

-- Salam dəyərli Ülviyyə xanım, bu sevimli rubrikada yenidən qonaq olduğum üçün Sizə və " Ədəbiyyat və İncəsənət" p- na təşəkkür edirəm.

Sevimli şairimiz Saqif Qaratorpaqın “Sevgi nağılı” şeiri – sevginin bitməsindən sonra yaranan daxili ziddiyyətlər, sükutun dili, xatirələrə sığınma, və özünütəsəlli mexanizmləri üzərində qurulmuş dərin psixoloji təhlilə açıq poetik bir əsərdir. Aşağıda bu şeirin əsas psixoloji qatlarını geniş formada təhlil edək:

1. Sükutun dili və emosional tənzimləmə

“Mən sükutun dilini elə gözəl bilirəm,

 Mənim kimi susmağı daha kimsə bacarmaz.”

Bu misralar emosiyaların daxildə boğulması, danışmaq əvəzinə susmaqla müdafiə mexanizmi qurulması kimi psixoloji vəziyyətləri işarələyir. İnsan, yaşadığı acını dilə gətirmək əvəzinə onu sükutla yaşamağı seçir. Bu isə sosial izolyasiya, daxili gerilim və tənhalıq hissi ilə müşayiət olunur. Bu  susqunluq, əslində qışqıran bir ağrıdır.

2. Gülə-gülə ağlamaq: Duyğusal dissonans

“Gülə-gülə ağlayıb susanların içində

 Zalım, mənim adımı birinci sırada yaz...”

Burada duyğuların ikililiyi, yəni paradoksal emosional vəziyyət açıq şəkildə ifadə olunur: zahirdə gülmək, daxilən isə ağlamaq. Bu, müdafiə mexanizmi olaraq rol oynamaq, yəni “özünü güclü göstərmək” və ya “başqasına acını hiss etdirməmək” davranışıdır. Bu vəziyyət insanın özünü dərk prosesi üçün təhlükəli ola bilər və emosional tükənməyə səbəb ola bilər.

3. Sevgi – ölüm – həyat üçlüyü

“Bu səhər də oyandım, şükür, hələ ki sağam,

 Şirin yalanlar deyib azdırmışam ölümü...”

Bu misralarda həyatda qalmaq üçün yalanlara sığınmaq motivi var. Sevginin itkisi sanki fiziki yox olmaq qədər ağırdır. Ölüm burada metaforik anlamdadır – yəni yaşamaq var, amma hiss etmək yox. “Şirin yalanlar” isə psixoloji müdafiə mexanizmlərindən biridir – insan realı inkar edərək özünü aldatmaqla acını azaldır.

4. Bədən dili və travma izi

“Sirr deyil ki, qoy deyim, ürəyimdən asmışam

 Adının baş hərfinə uzanan sağ əlimi.”

Bu misrada bədənlə simvolik bağlılıq qurulur. Sağ əlin adın baş hərfinə uzanması – bir sevgiyə və ya insana sadiqlik andı kimidir. Sağ əl – qərar verən, yazan, hərəkətə keçirən əldir. Bu, həyatla əlaqənin də simvoludur. Adının baş hərfi” – konkret ad çəkilmir, amma adın başlanğıcı onun üçün kifayətdir. Bu da məchul sevgi obyekti, itirilmiş və ya imkansız sevgi duyğusunu simvolizə edir.

5. Keçmişin təcridi və nostalji

“Daha bizdən danışmaz o küçə də, o yol da,

 Başı elə qarışıb təptəzə nağıllara.”

Bu sətirlər keçmişin unudulmasını ifadə edir. Artıq xatirələrin şahidi olan məkanlar belə, onu unutmuşdur. Küçə və yol – keçmiş həyatın simvolik şahidləridir. Onların susması, artıq keçmişə dair heç nəyin danışılmaması tənha qalmış yaddaşın rəmzidir."Təptəzə nağıllar" – başqalarının həyatıdır. Burada sevdiyi insanın yeni həyatına keçməsi, yerinə başqasının gəlməsi, unudulma qorxusu və dəyərsizlik hissi var.

6. Ayrılığın “oyatması” və reallıqla qarşılaşma

“Bəlkə şirin yuxuymuş başımıza gələnlər,

 Ayrılığa “sağ ol” de, bizi yaxşı oyatdı.”

"Şirin yuxu" – keçmiş sevginin ideallaşdırılması, lakin bu yuxudan "oyanmaq" – psixoloji oyanış və qəbuletmə mərhələsidir. Ayrılığa “sağ ol” demək – şəfa mərhələsinə keçiddir: ağrıya təşəkkür edib, ondan öyrənmək. Bu, çox dərin psixoloji inkişaf göstəricisidir.

7. Katarsis: Göz yaşlarının təmizləyici rolu

“Ayağımın izini göz yaşlarım yuyandan

 Nə varsa bu ömürdə, elə hamsı boyatdı.”

Göz yaşı – burada psixoloji təmizlənmə vasitəsidir (Freudun “katarsis” anlayışı kimi). İnsan ağlayaraq həm rahatlanır, həm də keçmişin izlərini silməyə çalışır. Amma nəticədə ömürdəki hər şey “boyat” – yəni əhəmiyyətsiz və dadını itirmiş görünür. Bu, ümidsizlik və yaşama həvəsinin azalması ilə bağlı ola bilər.

8. Yuxulara və poeziyaya sığınmaq

“Hər gecə üz-gözümü yuyub ay işığında,

 Gedirəm bir misranın qolu üstə yatmağa...”

Bu son misralarda poeziya bir terapiya vasitəsi kimi təqdim olunur. Ay işığında – yəni real dünyadan fərqli bir işıqda, insan şeirə sığınıb rahatlıq tapmağa çalışır. “Misranın qolu” – bədii ifadənin ana qucağı kimi metaforik anlam daşıyır. Bu, şəfa tapmaq üçün bədii özünüifadə, yaradıcılıqla sağalmaq formasında şərh oluna bilər.

9. Yekun Psixoloji Yanaşma:

 Sevimli şairimiz Saqif Qaratorpaqın “Sevgi nağılı”şeirdəki qəhrəman) depressiv, yalnız, keçmişə bağlı və daxili konfliktlər yaşayan bir insan kimi təsvir olunur. Bu şeir – bir itkinin psixologiyası, bir yaralının şair dili ilə sağ qalma hekayəsidir. Bəzən bir misra, bir xatirə, bir gecə işığı insanı ayaqda saxlayan yeganə dayağa çevrilir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.07.2025)