İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Klassik ədəbiyyatımızın adı yaddaşlara həkk olunmuş nümayəndəsi - Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev!
Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli dramaturqu, dram janrının püxtələşməsində rol alan ilklərdən biri Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev həm dramaturq, həm nasir, publisist, həm də ictimai xadim idi. O, XX əsrin əvvəllərində milli teatrın, dramaturgiyanın və maarifçilik hərəkatının inkişafında böyük rol oynayıb.
"Uşaqlıq və Gənclik İlləri"
1870-ci il, 17 may tarixində Şuşanın məşhur Haqverdiyevlər nəslində anadan olub. İlk təhsilini Şuşa real məktəbində alıb (bu məktəbdə ayrıca təbiət elmləri, dil, riyaziyyat və incəsənət dərsləri tədris olunurdu). Sonra Tiflisə gedərək Nersisyan seminariyasında oxuyub. Burada bir neçə Avropa dillərini – rus, fransız, gürcü dillərini öyrənib. 1891-ci ildə Sankt-Peterburqa yollanıb və Mühəndislik İnstitutuna daxil olub. Şəhərin zəngin teatr mühiti, Avropa dramaturgiyası ilə yaxından tanışlığı onun yazıçı kimi formalaşmasında mühüm rol oynayıb.
"Yazıçı və Dramaturq kimi Formalaşması"
Haqverdiyev gənc yaşlarından bədii yaradıcılığa maraq göstərib:
1892–1900-cü illər — ilk yaradıcılıq dövrü
İlk hekayələri və dramları:
“Dağılan tifaq”
“Bəxtsiz cavan”
“Pəri cadu”
“Ata və oğul"
“Yeyərsən qaz ətini...”
Bu əsərlərdə əsas mövzular cəmiyyətdə cahillik və mövhumat, köhnə ailə münasibətləri, qadın hüquqsuzluğu, təhsilin vacibliyi olub.
"Ədəbi İrsinin Əsas Xüsusiyyətləri"
1. Realizm və sosial tənqid
Haqverdiyev realist ənənənin davamçısıdır:
gerçək həyatın sərt tərəflərini göstərib, sosial ədalətsizlikləri ifşa edib, kənd və şəhər həyatını canlı təsvir edib, obrazların psixologiyasını dərindən açıb.
2. Satira ustası
Xüsusilə “Xortdan” seriyası ilə tanınır:
“Xortdanın cəhənnəm məktubları” - satirik janrda yazdığı bu əsərdə cəhalət, bürokratiya, rüşvətxorluq, ikiüzlülük kəskin tənqid olunur.
3. Psixoloji dram ustalığı
Xüsusən “Bəxtsiz cavan”, “Dağılan tifaq”kimi əsərlərində maarifçi ideyalarla yanaşı, ailə dramlarını, insan talelərini incə şəkildə təsvir edir.
"Əsərlərinin ətraflı siyahısı"
"Dramlar"
- Dağılan tifaq
- Bəxtsiz cavan
- Pəri cadu
- Marallar
- Ağaməhəmməd şah Qacar
- Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini
- Nə əkərsən onu biçərsən
- Bomba (satirik səhnəcik)
"Nəsr əsərləri"
- Xortdanın cəhənnəm məktubları
- Mozalan bəyin səyahətnaməsi
- Şeyx Şaban
- Bakının işıqları
- Laqeydlik
- Psixoloji hekayələr
"Tərcümələri"
Şekspir, Molyer, Ostrovski, Lermontov və başqalarının əsərlərini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırıb.
"İctimai–Siyasi Fəaliyyəti"
1. Maarifçilik
Cəmiyyətin tərəqqisi üçün maarifin yayılmasını təbliğ edib. Məktəblərdə dərslik və təhsil islahatları ilə bağlı təşəbbüslərdə iştirak edib.
2. Mətbuat və publisistika
“Molla Nəsrəddin” jurnalının fəal yazarlarından biri olub. Cəmiyyətin nöqsanlarını satirik şəkildə tənqid edib.
3. Rusiyada təhsil və parlament fəaliyyəti
1905–1907-ci illərdə baş verən ictimai-siyasi hadisələrdə iştirak edib. Bir müddət Rusiya Dövlət Dumasının müsəlman fraksiyası ilə əməkdaşlıq edib.
4. Diplomatik və mədəni fəaliyyət
1918–1920-ci illərdə ADR dövründə Tiflis və Batumda diplomatik işlərdə iştirak edib. SSRİ dövründə müxtəlif mədəniyyət komitələrində çalışıb.
"Son illəri və ölümü"
Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Bakı Dövlət Universitetində, teatr sahəsində, mədəniyyət qurumlarında fəaliyyət göstərib.
"Ədəbiyyat və mədəniyyətdə rolu"
Azərbaycan realist dramaturgiyasının banilərindən biridir.
Modern ədəbi düşüncənin formalaşmasına böyük təsir göstərib.
Satiranın klassik nümayəndəsidir.
Onun əsərləri bu gün də teatr repertuarının əsas hissəsini təşkil edir.
Yazıçılar, dramaturqlar, rejissorlar üçün ilham mənbəyidir.
Əbdürəhman bəy 1933-cü il, 11 dekabr tarixində Bakıda vəfat edib. Fəxri Xiyabanda dəfn olunub. SSRİ dövrü üçün orada dəfn lunmaq çox nadir şərəf idi.
Allah rəhmət eləsin!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(11.12.2025)
