Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Xəbər verdiyimiz kimi, Nobel mükafatları komissiyası 2025-ci il üçün Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını macar yazıçı Laslo Krasnohorkaiyə təqdim etdi.

Adətən, macar ədəbiyyatı elə də ad-san qoparmayan bir ədəbiyyat olduğundan, sual doğur? Niyə məhz o?

Laslo Krasnohorkai 1954-cü ildə Macarıstanda, Gyula şəhərində anadan olub. Əvvəllər hüquq oxuyub, sonra ədəbiyyat sahəsinə yönəlib. Yazıçı və ssenarist kimi fəaliyyət göstərir.

Onun üslubu tez-tez uzun, sıx, labirintvari cümlələrlə xarakterizə edilir, çox az abzas fasiləsi olur. Əsərlərində apokaliptik, absurd və ekzistensial motivlər güclü yer tutur. Yəni, hazırda dünya ədəbiyyatına hökmranlıq edən magik realism onun əsərlərində əsas yer tutur.

Yaradıcılığında Avropa müasir ədəbiyyat ənənələrindən təsirlənir – Kafka, Beckett və Bernhard kimi yazıçılarla müqayisələr edilir. Eyni zamanda Asiyanı, Çin–Yaponiya təsirlərini də əsərlərində qabarıq büruzə verir; onlara dair meditativ tonlar daim gətirir.

Onun əsərləri geniş şəkildə ingilis, alman, fransız və bir çox digər dillərə tərcümə edilib. Rəsmi veb saytlar və ədəbiyyat agentliklərinin məlumatlarına görə, onun əsərləri 40‑a qədər dilə tərcümə olunub.

Lakin Azərbaycan ədəbiyyat bazarında Laslo Krasnohorkainin əsərlərinin tərcümələri əsla yoxdur. Etiraf edək ki, ümumən o azərbaycanlı oxucuya tanış deyil.

Tanınmış əsərləri və uğurları

Satantango (1985) — Laslo Krasnohorkainin tanınmış ilk romanıdır.

The Melancholy of Resistance — kollektiv insanlıq və nizam‑düzenlə bağlı fikir yürütmələri daşıyır.

Baron Wenckheim’s Homecoming — son dövrlərindən bir əsəridir.

Bəzən onun əsərləri filmlərə çevrilir— xüsusilə rejissor Béla Tarr ilə əməkdaşlıq edir. İndi isə gələk əsas məsələyə. Niyə məhz o? Nobel Akademiyası bildirir ki, ona mükafat "apokaliptik terror içində də sənətin gücünü təsdiq edən məcburi və gələcəyə yönəlik yaradıcılığına görə" verilib. Maraqlı açıqlamadır. Yəni, yazıçı dünyanın sonu qorxusunun belə, sənəti məhv etmək gücündə olmadığını isbatlayır. Əlbəttə ki, hazırda şərin xeyir üzərində qələbəsinin dominantlıq təşkil etdiyi bir zamanda belə fərqli yanaşmanın diqqət çəkməsi heç də təsadüfi deyildir.

Bu mükafatla Laslo Krasnohorkai Macarıstandan ədəbiyyat sahəsində Nobel qazanan ikinci şəxs olubdur. İlk Nobel ədəbiyyat mükafatçısı Macarıstandan Imre Kertész idi, 2002-ci ildə mükafata sahiblənmişdi. Demək ki bu kiçik xalq üçün artıq bir Nobelqazanma ənənəsi formalaşıbdır. Xatırladım ki, Nobel mükafatının məbləği 2025 üçün 11 milyon İsveç kronu səviyyəsindədir. Bu da 1 milyon dollardan azacıq artıqdır.

İndi də gəlin ədibin ən məşhur əsərlərindən ikisinə - Satantango və The Melancholy of Resistance əsərlərinə yaxından baxaq..

Satantango (1985)

Satantango Laslo Krasnohorkainin debut romanıdır.

Əsər distopik bir kənd icmasında baş verir. Kənd camaatı ümidsizlik, maddi çətinlik, sosial parçalanma və çaşqınlıq içindədir. Onlar gözləyirlər ki, “Irimiás” adlı bir şəxs gələcək və onları xilas edəcək. Amma bu gözləntilər manipulyasiya, xəyanət və dağılma ilə nəticələnir — bəzi sakinlər ciddi itkilər yaşayar.

Romanın strukturu qeyri‑xətti olaraq irəli‑geri hərəkət edir, feillər və hadisələr oxucunun zaman anlayışını “sərtləşdirir”.

Qısa bölmələr birləşərək “tango” ritmini formalaşdırır — gəlmə‑getmə, qarşılıqlı əlaqə, qarışıqlıq motivləri ilə zənginləşdirir.

Roman 1994‑cü ildə məşhur rejissor Béla Tarr tərəfindən 7 saatlıq filmə çevrilib.

İngilis dilinə tərcüməsi George Szirtes tərəfindən aparılıb. İngilis tərcüməsi “Best Translated Book Award”‐da qiymətləndirilib.

Satantango sosial institutların çökməsi, inanc sistemlərinin boşalması və kollektiv hərəkətin necə manipulyasiya oluna biləcəyi mövzularını incə bir şəkildə araşdırır.

Kənd icmaları və ümidsizlik mövzusu, “xilas edici” liderlərin gələcəyi ideyası ilə toxunur. Bu motivlər totalitarizm, masaların manipulyasiyası və ideologiya ilə əlaqələndirilir. Yazıçı oxucunu “gözləmə müddətinə” məcbur edir — kənd sakinləri kimi oxucu da gözləyir, hadisələri anlamağa çalışır. Bu, əsərin ritmi və strukturunun bir hissəsidir.

Dil cəhətdən: uzun, labirintvari cümlələr, az fasilə, susqunluq və poeziya hissi — Laslo Krasnohorkai üslubunun tipik elementləri burda da dominantlıq edir. Bu da oxuçunu yavaş mütaliəyə və hər cümləni az qala əllə tutmağa məcbur edir.

The Melancholy of Resistance (1989)

Roman, sakit və kiçik şəhərdə baş verir. Burada şəhərə sirk gəlir və içində böyük bir balina karkası nümayiş etdirir — amma başqa heç nə. Bu balina “simvolik” yük daşıyır.  Sirk və onun gətirdiyi “görmədiyimiz” qüvvələr şəhəri sosial xaosa sürükləyir. “Prens” adlı sirli lider gətirilən qarışıqlığın katalizatorudur.

Roman siyasi alegoriya kimi qiymətləndirilir — totalitar ideologiyaların, ideoloji kütlələrin manipulyasiyası və onu dəstəkləyən mexanizmlər haqqında düşüncələr təqdim edir.

Laslo Krasnohorkai özü romanı ssenariləşdirib və bu əsər əsasında Werckmeister Harmonies filmi çəkilib. İngilis tərcüməsi George Szirtes tərəfindən edilir.

“Resistansın melankoliyası” deyərkən, müəllif müqavimətin özünün bir melanxoliya mənbəyi ola biləcəyini göstərmək istəyir — yəni müqavimət, dirəniş, dəyişmək arzusu daşıdığı yük və iztirablardır.

Sirk motivi — “görünməyən” qəribə obyekt və ideya — əsərin mistik və metaforik qatlarını artırır.Totalitarizm, kollektiv hökmranlıq, manipulyasiya — bunlar əsas temalardır. Eyni zamanda insan istəkləri, ümid və yıxılma arasında gərginlik var.

Struktur baxımından, dil və cümlələrin uzunluğu, fasiləsiz axını, oxucuda bir “qarışıqlıq vəziyyəti” yaratmağa yönəlib — hisslər, ideyalar və simvollar arasında dolaşma hissi verir.

Və sonda nəticə olaraq, əziz oxucu, onu deyim ki, Nobel komissiyasının mükafatı niyə məhz Laslo Krasnohorkaiyə verməsinin sirrini mən artıq açdım. Diqqətli oxucu yəqin bunu tutdu. Diqqətsiz və hazırlıqsız oxucu üçünsə açıqlayıram: Hazırda Avropa Birliyində Macarıstan baş naziri Viktor Orbanı Avropanın tək diktatoru kimi tanıyırlar. Bu əsəsrdə tənqid obrazı diktaturadırsa, yazıçı xilaskarlar axtarışındadırsa, demək ki, bu dəfə də Nobel ədəbi yox, siyasi hadisəyə qurban gedibdir.

Bu minvalla, 2000-ci illər başlayandan, Nobel mükafatının ədəbiyyata həqarəti aşkar duyulmurmu?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.10.2025)