Rəqsanə Babayeva,
Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin ən uca zirvələrindən biri, bütün türk dünyasında şöhrət qazanmış sənətkar – Üzeyr Hacıbəyov yalnız bir bəstəkar deyildi. O, həm də maarifçi, publisist, teatr və ədəbiyyat bilicisi, xalqın ruhuna işıq salan böyük ziyalı idi. Onun həyat və yaradıcılığı XX əsrin əvvəllərində milli özünüdərkin, azadlıq və mədəni inkişaf uğrunda mübarizənin ayrılmaz bir hissəsidir.
İlk addımlar və maarifçi ruh
Üzeyr bəy 1885-ci ildə Şuşada anadan olmuşdu – musiqi nəfəs alan, muğamın, aşıq sənətinin məbədi sayılan bir şəhərdə. Onun uşaqlıq mühitində saz havaları, muğam sədaları, xalq nəğmələri əsl məktəb rolunu oynadı. Gənc yaşlarından həm şərq klassik musiqisini, həm də Avropa musiqi ənənələrini öyrənən Hacıbəyov, Şərqlə Qərbin harmoniyasını yaratmaq məqsədini qarşısına qoydu.
Moskva və Peterburq musiqi təhsili onun dünyagörüşünü daha da zənginləşdirdi. Lakin o, Avropanın yalnız texniki tərəflərini deyil, milli ruhla sintezini əsas götürdü. Hacıbəyov üçün musiqi sadəcə sənət deyildi – xalqı maarifləndirən, ona öz kimliyini, gücünü xatırladan bir vasitə idi.
Opera və musiqili teatrın banisi
1908-ci ildə yazdığı “Leyli və Məcnun” operası ilə o, təkcə Azərbaycan deyil, bütün Şərqdə ilk operanın müəllifi oldu. Bu əsər yalnız bir sevgi hekayəsi deyildi – xalqın klassik irsi, muğam zənginliyi, Avropa musiqi texnikası ilə qovuşaraq yeni bir janrın – milli operanın təməlini qoydu.
Daha sonra “Əsli və Kərəm”, “Koroğlu” kimi operaları, “Arşın mal alan”, “O olmasın, bu olsun” kimi musiqili komediyaları xalq arasında böyük populyarlıq qazandı. Xüsusilə “Arşın mal alan” dünya səhnələrində oynanılaraq Azərbaycan musiqisini beynəlxalq mədəniyyət xəritəsinə daşıdı.
Üzeyr Hacıbəyovun tamaşaları xalqın həyatına yaxından toxunur, gündəlik məişət mövzularını yumorla, musiqi dili ilə təqdim edirdi. Bu əsərlər həm güldürür, həm düşündürür, həm də xalqın özünə güvənini artırırdı.
Pedaqoji fəaliyyəti və tələbələri
Hacıbəyovun musiqi maarifçiliyi onun müəllimlik fəaliyyətində daha da parlaq görünür. 1920-ci illərdə təsis olunan Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının qurucularından biri olaraq o, illərlə gənc bəstəkar və musiqiçilərin yetişməsinə xidmət etdi.
Onun pedaqoji yanaşmasının əsasını milli musiqiyə sevgi və eyni zamanda peşəkar Avropa təhsili təşkil edirdi. Tələbələrinə yalnız texniki biliklər yox, həm də vətənpərvərlik ruhu aşılayırdı.
Üzeyr bəyin yetişdirdiyi bəstəkarlar arasında Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Cövdət Hacıyev kimi Azərbaycan musiqi tarixində öz damğasını qoymuş şəxsiyyətlər vardır. Onlar müəllimlərinin ideallarını davam etdirərək Azərbaycan musiqisini daha da zənginləşdirdilər.
Elmi və publisistik fəaliyyəti
Hacıbəyov yalnız bəstəkar yox, həm də musiqişünas alim idi. O, Azərbaycan xalq musiqisini sistemləşdirərək elmi şəkildə tədqiq etdi. Muğamın nəzəri əsaslarını araşdırdı, onu yazılı nota çevirməyə çalışdı. Məqalələrində musiqinin tərbiyəvi rolunu, gənclərin milli köklərə bağlı qalmasının vacibliyini vurğuladı.
Onun maarifçi məqalələri yalnız musiqi ilə məhdudlaşmırdı. O, teatrın, məktəbin, ədəbiyyatın xalqın gələcəyi üçün nə qədər zəruri olduğunu yazır, mədəniyyətin dövlətçiliyin əsas dayaqlarından biri olduğunu göstərirdi.
Dövrün ictimai-siyasi şəraiti və yaradıcılığa təsiri
Üzeyr Hacıbəyovun ömür yolu çətin və mürəkkəb bir dövrə təsadüf edirdi. XX əsrin əvvəllərində Qafqazın ictimai-siyasi mənzərəsi köklü dəyişikliklərlə zəngin idi: çar Rusiyasının hakimiyyəti, inqilabi dalğalar, Birinci Dünya müharibəsi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması və süqutu, sovetləşmə prosesi.
Bu çətin şəraitdə Hacıbəyovun musiqisi xalqın birliyi və gələcəyi üçün mənəvi dayaq rolunu oynadı. “Koroğlu” operasında xalqın azadlıq uğrunda mübarizəsi, ədalət arzusu səslənirdi. “Arşın mal alan”da isə gülüş və yumor vasitəsilə ənənəvi düşüncələrə qarşı müasirlik ideyaları çatdırılırdı.
Sovet hakimiyyəti illərində də Hacıbəyov milli musiqini qorumağa və inkişaf etdirməyə çalışdı. Onun fəaliyyəti göstərirdi ki, mədəniyyət siyasət və ideologiyanın fövqündə dayanaraq xalqa xidmət edə bilər.
Əsərlərinin bu günkü tamaşaları və gənc nəsilə təsiri
Bu gün Üzeyr Hacıbəyovun əsərləri yalnız klassik irs kimi deyil, həm də müasir tamaşaçı üçün canlı və aktual sənət nümunələri kimi səhnəyə çıxarılır. “Koroğlu” operası azadlıq, ədalət və xalqın birliyi ideyaları ilə bu gün də tamaşaçını düşündürür. “Arşın mal alan” isə gənclərin ailə, sevgi, azad seçim mövzularına yanaşmasında yenə də aktualdır.
Onun musiqisi məktəblərdə, konservatoriyalarda gənc nəslin təlim proqramına daxil edilərək milli musiqi ənənələrinin qorunmasına xidmət edir. Gənclər Hacıbəyovun əsərlərində həm musiqi gözəlliyi, həm də milli kimlik şüurunu tapırlar.
Bugünkü tamaşalarda, festivallarda və yubiley tədbirlərində onun əsərlərinin müasir quruluşlarda təqdim olunması, həm milli köklərə bağlılığı, həm də dünya səhnəsi ilə ayaqlaşmağı nümayiş etdirir.
Dünya musiqi tarixində yeri və beynəlxalq tanınması
Üzeyr Hacıbəyov yalnız Azərbaycan mədəniyyəti üçün deyil, həm də dünya musiqi tarixi üçün mühüm fiqurdur. Onun “Leyli və Məcnun” operası Şərqdə ilk opera kimi tarixə düşmüş, “Arşın mal alan” isə dünyanın 70-dən çox ölkəsində səhnələşdirilmişdir. Bu fakt özü onun əsərlərinin universal dəyərlərə sahib olduğunun göstəricisidir.
Hacıbəyovun musiqisi Avropa klassik ənənələri ilə Şərq muğamını birləşdirərək yeni bir musiqi modeli yaratdı. Bu sintez dünya musiqiçilərinin marağına səbəb oldu və Azərbaycan musiqisinin beynəlxalq səviyyədə tanınmasına yol açdı.
UNESCO səviyyəsində dəfələrlə anılan, müxtəlif dillərə tərcümə edilən əsərləri Hacıbəyovu yalnız bir milli bəstəkar yox, həm də beynəlxalq miqyasda Şərqin musiqi simvolu kimi tanıtdı.
Yubileylərinin keçirilməsi və dövlət səviyyəsində yad edilməsi
Üzeyr Hacıbəyovun yubileylərinin qeyd olunması Azərbaycan dövlətinin mədəniyyətə verdiyi önəmin parlaq nümunəsidir. Hər bir yubiley tədbiri yalnız bir bəstəkarın xatirəsinə hörmət deyil, həm də xalqın musiqi irsinin dünyaya təqdim olunmasıdır.
Onun anadan olmasının 100, 120, 130 illik yubileyləri UNESCO səviyyəsində qeyd edilmiş, əsərləri dünyanın müxtəlif səhnələrində ifa olunmuşdur. Dövlət səviyyəsində təşkil edilən bu tədbirlər, həm gənc nəslin milli mədəniyyətə sevgisini artırır, həm də Azərbaycan musiqisinin beynəlxalq miqyasda tanınmasına töhfə verir.
Üzeyr Hacıbəyovun xatirəsinə ucaldılmış abidələr, onun adını daşıyan musiqi məktəbləri və konsert zalları, hər il keçirilən Üzeyir Hacıbəyli Beynəlxalq Musiqi Festivalı onun irsinin daim canlı qalmasına xidmət edir.
Üzeyr Hacıbəyovun ömür yolu bir həqiqəti sübut edir: mədəniyyət və musiqi millətin yaddaşıdır. O, milli musiqini Avropa musiqisi ilə birləşdirərək yeni bir üfüq açdı, xalqını dünyaya tanıtdı və göstərdi ki, mədəniyyət millətin ən güclü silahıdır.
Onun əsərləri ilə tanış olan hər kəs yalnız musiqi gözəlliyini deyil, həm də milli qüruru duyur. Hacıbəyovun həyatı və yaradıcılığı bizə bir mesaj verir: kimliyimizi qorumaq, mədəniyyətimizi yaşatmaq və dünyaya təqdim etmək hər birimizin borcudur.
Üzeyr Hacıbəyovdan sitat
“Musiqi xalqın ruhudur, xalqın ruhu isə millətin gücüdür. Hər bir əsərimiz gələcək nəsillərə işıq saçmalıdır”.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(08.09.2025)
