Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Ədəbiyyat və incəsənət" portalı nəinki oxucuların bədii zövqünü formalaşdırır, həmçinin yaradıcı gənclərin inkişafı üçün də qapılarını açıq qoyub potensiallarını göstərmək üçün yaxından kömək edir.

Bu dəfə " Sevdiyin şeiri gəl mənə söylə" rubrikasının gənc yaradıcı qonağı Harun Soltanovdur.

-- Xoş gördük Harun bəy. Ürəyiniz doludur, bilirik. Buyurun, söz Sizindir.

-- Salam Ülviyyə xanım, xoş gördük.

Bəzən insan danışmaq istəmir. Sual vermək də istəmir. Sadəcə oxumaq istəyir, susaraq, sözlərin arasında itərək. Üzündə gülüşlə deyil, gözündə dərin, mürəkkəb bir nida ilə...

Mənim adım Harundur. Və bir müddətdir danışmıram. Sözlərimdən, cümlələrimdən qaçıram. Danışmağı isə qəzəllərə buraxmışam. Çünki qəzəl, bir insanın susqunluğunu, içindəki qığılcımlarını, gizli çırpınışlarını daha bərabər, daha təmiz ifadə edir. Mən öz dərdimi danışmıram, onlar danışır. Mən yaşayıram, onlar yazır. Mən susuram, onlar oxuyur. İçimdə susqunluğun dili yarandı və qəzəllər o dili mənimsədi. Onlar mənim sirdaşlarım, qəlbimin əks-sədası oldular. Hər beyt, hər misra mənim gizli narahatlığım, sarsıntım, ümidim oldu.

Bu gün sizə iki qəzəldən danışacam. Milli klassikaları Nəsimini, Seyyid Əzimi, Füzulini özümə yaxın bilsəm də, son dövrün mərhum şairlərinin dilindən çıxan qəzəllər sizlərə daha yaxşı başa düşülən olar deyə düşünürəm. Bilirsiniz? Bəhs edəcəyim bu iki qəzəlin mənim içimdə necə bir səsə, necə bir duyğuya çevrildiyindən danışacam.

Bu qəzəllər ayrı-ayrı şairlərin ürəklərindən çıxa bilər, amma mənim üçün onlar eyni qəlbdən keçib. Onlar qəm, səcdə, darıxmaq haqda bütün həyatımın, ruhumun mərhələsi kimidir. Bu qəzəllər mənə həm sarsıdıcı, həm də sakitləşdirici bir səyahət göstərir. Mənim sükutumun, ağrımın, göz yaşımın tərcüməsi oldu onlar. Ortaq yanı nədir? Sadədir amma dərindir... Darıxmaq.

Darıxmaq, təkcə kədər deyil. Darıxmaq, varlığın, insanın ən dərin təslimiyyətidir. Darıxmaq, insanın özünü itirməsi, amma yenə də yaşamağa çalışmasıdır.

Mən Harunam, təkcə söz deyiləm. Mən həm də o sözlərin arasında itən, tapılan, yenidən itən insanam. Həyatımda iş, təhsil, ailə, eşq var. Amma bütün bunların arasında ən çox rast gəldiyim hiss, darıxmaqdır. Darıxmaq bəzən yuxudan əvvəl gələn o sakit an kimi olur, bəzən gecənin qaranlığında sanki ruhumu bürüyən bir kölgə. Bu kölgə mənimlə danışmaq yerinə, mənim danışmağımı gözləyir. Və mən ona söz vermişəm ki, danışmaq yerinə, onun dilini dinləyəcəm. Bu səbəbdən qəzəl mənim üçün yalnız şeir deyil, həm də daxilimdə danışan sükutun əksi, kölgəm, həyatımın ritmidir.

Vüqar Biləcərilinin bu qəzəli ilk oxunuşda sadə görünür:

"İki qəm gördü məni, qaçdı uzaqdan gəldi.

Biri soldan hücum etdi, biri sağdan gəldi.

Üzbəüz dağ ilə durdum, elədim dərdimi faş.

"Buna insan dözə bilməz" səsi dağdan gəldi.

Yar olan səmtə gedən yellərə qoşdum ruhu,

Qoxlayıb zülfün, öpüb lalə yanağdan, gəldi."

Qəm, dağ, ayrılıq, yellər, zülf, yanaq.. amma bu sadəlik sükutun içində səslənən qışqırıq kimidir. Bu qəzəl bir nəfərin içində eyni anda baş verən iki hücumun, iki tərəfli bir dağılmanın tarixidir.

"İki qəm gördü məni, qaçdı uzaqdan gəldi.

Biri soldan hücum etdi, biri sağdan gəldi."

Sanki kimsə sənin qapını döyməyib. Divarlarını sındırıb içəri girib. Təsəvvür et, sol tərəfdə keçmiş var, olanlar, sənə edilənlər. Sağ tərəfdə gələcək var, ola bilməyəcək şeylər, qorxular. Sən isə ortada, hələ də "indi" adlanan bir boşluqda durursan. Bu "iki qəm" təkcə hiss deyil, zamanın iki tərəfindən gələn təzyiqdir. Keçmiş səni buraxmır, gələcək səni qəbul etmir. Və sənə bir insan qədər dar olan bu dünyada, iki fərqli ağrı eyni anda gəlir. Bu artıq ağrı deyil. Bu, çatdırmamaqdır, yetməməkdir.

"Üzbəüz dağ ilə durdum, elədim dərdimi faş.

"Buna insan dözə bilməz" səsi dağdan gəldi."

Sən artıq burada bir insanla danışmırsan. Sən təbiətin özü ilə danışırsan. Çünki insanlar səni dinləmir artıq. Yeganə “dinləyici” səssiz, sarsılmaz, daş bir varlıqdır.

Bu misrada iki dərin qat var.

1. Dağ insanı təsdiqləyir. Bu, fəlsəfi baxımdan dəhşətlidir. Çünki dağ, sənin metaforik deyil, varlıq səviyyəsində ağrını qəbul etdiyini göstərir.

2. Sən artıq susmursan. Sən ağrını bir varlıq kimi tanıyırsan və onu dilə gətirirsən. Və sənin dərdinin ölçüsünü, təbiət özü belə etiraf edir.. "Buna insan dözə bilməz. Sən necə dözürsən axı!?" Bu cür cavabı insandan deyil, dağdan eşitmək nədir, bilirsən? Bu, artıq sənin qırılma nöqtəndir. Bu, poetik yox, ontoloji faciədir.

"Yar olan səmtə gedən yellərə qoşdum ruhu,

Qoxlayıb zülfün, öpüb lalə yanaqdan gəldi."

Sonda isə artıq fiziki bədən qalmır. İnsan o qədər dağılır ki, ruhu belə gövdəsindən ayrılır. Və o ruh... Yar olan səmtə gedir. Burada poetik bir gözəllik yox, mistik bir intihar var. İnsan özünü yellərə qoşur. Çünki yer ona artıq aid deyil. Və yellər, onu sevdiyinim qoxusuna aparır. Amma bu görüş bir aldatmadır. Ruh "öpməyə" yox, yaddaşın içində qeyb olmağa gedir.

 "İki qəm gördü məni..." deyən biri artıq nə şikayət edir, nə nəsə gözləyir. O sadəcə faktı deyir. Və bu fakt bir canlının, bir varlığın yavaş-yavaş ruhundan ayrılma tarixidir.

Bu qəzəl oxunmur, bu qəzəl müşahidə edilir. Sanki bir adam gözümüz önündə göydən düşmür, öz içindən yıxılır.

"Sən istəməsən də, mənim istəkli yarımsan.

Mən bəxti qara, sən qara gözlü nigarımsan.

Quranda bütə səcdə, sitayiş haram işdir.

Yoxsa deyəcəkdim, "pəri Pərvərdigarımsan".

Allah adama şah damarından da yaxındır.

Sən də mənim Allaha yaxın şah damarımsan."

Qəzəl uzundur, məni ən çox cəlb edən 3 beytindən danışacam..

“Sən mənim Allaha yaxın şah damarımsan” - fəna mərtəbəsində sevgidir bu..

 Aydın Xırdalanlı deyir:

 "Sən istəməsən də, mənim istəkli yarımsan.

Mən bəxti qara, sən qara gözlü nigarımsan."

İlk sətir səssiz bir inadla başlayır. Qəbul edilməməyi belə qəbul edən bir bağlılıq var burada. Sənin istəməməyin heç nəyi dəyişmir, çünki sənin istəmədiyin sevgi artıq mənim içimdə Allah qədər həqiqətdir. Bu, “məni sev” demək deyil. Bu, “məni inkar etsən də, səni sevirəm” deməkdir. Burda sevgi təkcə bədbəxtlik deyil. Burda sevgi bir aqibətdir. Sevmək yox, məhkum olmaqdır.

"Quranda bütə səcdə, sitayiş haram işdir.

Yoxsa deyəcəkdim "pəri Pərvərdigarımsan.""

Burada artıq poetika kəskinləşir. İnsan az qala küfrə yaxın dayanır. Deyir ki, “Əgər haram olmasaydı, səni tanrı elan edərdim.” Bu nədir, dostum? Bu sadəcə sevgi deyil. Bu, eşqin içində Allahı əvəz etmə ehtiyacıdır. İnsan bir nöqtədə o qədər tənha qalır ki, Tanrının əlini tutacaq qədər real bir varlığa ehtiyac duyur. Səni sevən insan, bəzən səni sevdiyindən yox, öz içindəki boşluğa bənzədiyinə görə ilahiləşir.

Sənə səcdə eləmir, səcdə etdiyi hissə adını verib, səni onun yerinə qoyur. Bu sətirlər romantik deyil. Onlar təhlükəli səssizliyin içindən çıxır. Çünki artıq insan hər şeyin mənasını yalnız bir bədəndə axtarır. Və bu, öz Tanrısını yaratmaq qədər vahiməli bir prosesdir.

"Allah adama şah damarından da yaxındır.

Sən də mənim Allaha yaxın şah damarımsan."

Bu, qəzəlin şah beyti və sevginin ən təhlükəli nöqtəsidir məncə. Burada artıq insan Tanrı ilə sevdiyi varlıq arasında məsafə qoymur. Onu o qədər içinə alıb ki, artıq Tanrıya getmək üçün onun üzündən keçməlidir. Burada sevgi deyilən şey, tanrıya vasitə olmuş bir iztirabdır.

 Bu, artıq istək deyil. Bu, fənadır. Sufilərin dediyi o mərhələ var ha, Fəna fi’l, bax odur. Sadəcə bura əlavə olaraq "məşuq" də əlavə edə bilərik. Fəna fi'l Allah sevgiyisiylə əriyib yox olmaqdır. Fəna fi'l məşuq isə məşuqu ilahiləşdirib o sevginin içində əriməkdir..

Artıq sənin varlığın yoxdur. Sən onun içində yox olmusan. Amma o sən deyilsən. O, sadəcə səcdə etdiyin boşluğun bədən tapmış surətidir. Bu Qəzəldə İnsan Tanrını Axtarmır, öz Boşluğunda Öz Tanrısını Yaradır.

"Sən istəməsən də, mənim istəkli yarımsan".  Bu, sevgi deyil, bu inkar olunaraq ölümsüzləşdirilən yoxluğun müqəddəsliyidir. Bu mərhələ biz yuxarıda bəhs etdiyimiz dağla üzbəüz durmaqdan daha dərin, daha qaranlıqdır. Çünki artıq insan heç nəyə etiraz etmir. Əyilmiş başla yaşayır. Qürursuzca deyil, inamla. Və bu inam, sevginin yox, inancın zəhərli formasıdır.

 Bilirsən dostum?! İnsan, təkcə düşünən bir varlıq deyil. İnsan, darıxan, səcdə edən, ağrısını dağa danışan, sonra heç nə danışmadan yaşayan varlıqdır. Bu iki qəzəldə insanın ağrısı bədənini keçib, ruhuna çıxır, sonra qayıdıb oturduğu yerin içində saralmağa başlayır. Əvvəlcə "qəm hücum edir"” sonra "insan səcdəyə meyllənir," axırda isə sadəcə nəfəs alır və darıxır.

Qəm, dua, darıxmaq… Bu üçü bir bədən kimi birləşir. Çünki bəzən elə olur ki, insan nə danışa bilir, nə də dua edə bilir. Yalnız darıxa bilir. Ağrı, dua və darıxmaq... Bunlar hiss deyil, vaxtın içində yaranan metafizik vəziyyətlərdir. İnsan əvvəlcə qəm tapır, çünki o hələ döyüşür. Sonra səcdə edir, çünki artıq anlayır ki, bu döyüş uduzulub. Sonda isə yorulub oturur, çünki artıq döyüşməyə də, dua etməyə də taqəti yoxdur.

 O darıxır. Bu "darıxmaq" sözünün özü çox zaman yetərsiz görünür. Amma bu qəzəllər sübut edir ki, darıxmaq, bir ruhi təslimiyyət formasıdır. O səni qışqırtmır, ağlatmır, həyəcanlandırmır. Sadəcə yavaş-yavaş içində yer tutur və səni özündən yox, xatirəndən ibarət bir varlığa çevirir. Darıxan insan, artıq qayıtmaq istədiyi yerin olmadığını da bilir. Amma yenə də gözləyir. Çünki bu dünyada bəzən sadəcə gözləmək qalır.

Bütün bu qəzəllərin sonunda insan bir nəticəyə gəlmir. O, sadəcə öz ruhunun formasını dəyişir. Dağdan dönür, səcdədən qalxır, torpağda oturur. Və darıxır.  Bu darıxmaq, qaranlıq bir otağın ortasında yanan bir şam deyil. Bu, qapısı bağlı bir evin içindən sızan nəfəsdir. Kimsə görməsə də, o nəfəs ordadır. Kimsə gəlməsə də, o nəfəs gözləyir. Kimsə danışmasa da, o nəfəs hələ də yaşamağa çalışır.

Və bu nəfəs, bizik. Mənəm...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2025)