Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Psixologiya və şeir" rubrikamızın həm insanın daxili dünyasını, duyğularını, psixoloji hallarını izah edə biləcək, həm də poeziyanın həmin hisslərə necə toxunduğunu göstərə biləcək çox maraqlı və dərin bir layihə olduğunu göstərə bildik.

Bu gün də psixoloqumuz şair qonağımızın şeirinə psixoloji aspektdən yanaşacaq.

Beləliklə, budəfəki yazar qonağımız unudulmaz Fikrət Sadıq yadigarı, AYB-nin üzvü, Prezident təqaüdçüsü sevimli yazar, publisist, pedaqoq Aysel Fikrət, psixoloq qonağımız isə Telan Təlim Tədris və Nitq inkişaf mərkəzinin təlimçi psixoloqu Həmidə Əliyevadır.

-Xoş gördük Həmidə xanım. Bu rubrikamızda hisslərin elmi və sözün sehrinə yaxından şahid olacağıq. Bəzən illərlə susan ürəyin səsini bir misra belə eşitdirə bilər.

Buyurun Həmidə xanım,

"Dünyanın işi" şeirinə psixologiya   pəncərəsindən boylanaq.

Dünyanın işi

Həmin gün,

Maşının şüşəsindən,

Gözlərinin sevgisizliyi ox kimi batdı ürəyimə.

Ruhum dondu

Sevgisiz gözlə.

Sonra bir il o sevgisiz gözlərdən,

Asdı özünü intihar edənlər.

Sevgisiz gözlərdən,

Dünyanın ən böyük balinası boğuldu,

Dünyanın ən böyük dəryasında.

Şəhərlərə bombalar yağdı,

Sevgisiz gözlərdən,

Adamlar qaldı dağıntılar altında.

Sevgisiz gözlərdən,

Afrikada qaradərili uşaq,

Acından öldü.

Sonra bu sevgisizlikdən,

Yeni növ həşəratlar doğuldu.

Gözləri kor.

Hara gəldi doluşdular.

Sonra daşqın oldu,

Bürüdü dünyanı.

Hər gün tv xəbərləri

Bir yeni hadisə dedi.

Susuzluqdan ölən balıqların,

ahı tutacaq dənizləri deyindi qoca qarılar.

Bu gün.

Öldü həşəratlar,

Susdu bombalar,

Kəsildi dünyanı basan su daşqınları.

Dirildi ən böyük dəryada ölən ən böyük balina

Mən Afrikada acından ölən qaradərili uşaqlara

Tərəf yola düşdüm...

Dünyanın sən durub

            sevgisiz baxdığın yerini silib,

yerində boy-boy ağaclar əkdim.

Yaz da gəldi...

-Salam, dəyərli Ülviyyə xanım. Bu qədər düşündürücü və duyğulu layihə üçün Sizə təşəkkür edirəm.

Bir psixoloq olaraq mən də bu şeiri öz baxış bucağımdan – insan ruhunun incə qatlarını nəzərə alaraq dəyərləndirəcəyəm.

Hisslərin, susqunluğun və görünməyən izlərin arxasında dayanan psixoloji mənanı birlikdə araşdıraq.

Bu şeir – "Dünyanın işi" – poetik dillə yazılmış, lakin dərin psixoloji qatlara toxunan bir mətn kimi qiymətləndirilə bilər. Psixoloji aspektdən yanaşsaq, şeirdə insanın emosional boşluğu, travması, dünyanı dərk etmə və dəyişdirmə ehtiyacı özünü göstərir. Aşağıda bu təbəqələri ardıcıl açaraq təhlil edək:

 1. Travmanın başlanğıcı:

“Maşının şüşəsindən,

Gözlərinin sevgisizliyi ox kimi batdı ürəyimə.”

Bu misrada sevgisizlik travmanın əsas səbəbi kimi təqdim olunur. Sevgisiz baxışın təsiri "ox kimi batmaq" metaforası ilə ifadə olunur – bu, emosional zədə, bəlkə də yadda qalan bir ayrılıq anı, təmasda olduğumuz bir laqeydlik, yaxud bir gözlə ünsiyyətsizlik kimi qəbul edilə bilər.

Bu, mikrotravma sayılacaq bir hadisənin, yəni sadəcə bir baxışın, necə makro səviyyədə təsirlərə səbəb ola biləcəyini göstərir.

 2. Sevgisizliyin domino effekti:

“Sonra bir il o sevgisiz gözlərdən...

...intihar edənlər... balinalar... bombalar... uşaqlar... daşqınlar...”

Burada poetik şəkildə, sevgisizliyin fəsadları universallaşdırılır: bir insanın içindəki boşluq, laqeydlik, empati çatışmazlığı bütün bəşəriyyətə yayılırmış kimi təsvir olunur. Bu, psixologiyada kolektiv travma, qlobal empati çatışmazlığı, emosional uyuşma kimi anlaşıla bilər.

 İnsanların bir-birinə qarşı duyarsızlığı, təkcə fərdi deyil, sosial və ekoloji fəlakətlərə də yol açır – şeirdə bu, simvolik dillə göstərilir.

 3. Metaforlar vasitəsilə daxili vəziyyətin ifadəsi:

"Balina boğuldu" – dünyada ən güclü varlığın belə bu sevgisizliyə tab gətirə bilməməsi.

"Qaradərili uşaq acından öldü" – sosial ədalətsizlik, fərqli bölgələrdəki hiss edilməyən ağrılar.

"Kor həşəratlar" – empati hissini itirmiş, məqsədsiz dolaşan insanlar.

"Daşqın" – emosiyaların daşması, bəlkə də depressiyanın, qlobal xaosun simvolu.

 4. Sağalma və transformasiya:

“Bu gün.

Öldü həşəratlar,

Susdu bombalar...

Dirildi balina...

Mən... tərəf yola düşdüm...”

Bu hissə psixoloji sağalma mərhələsini əks etdirir. Artıq insan passiv deyil. Travmanı dəyişdirmək üçün hərəkətə keçib. Bu, posttravmatik inkişaf (Post-Traumatic Growth – PTG) anlayışına uyğun gəlir. İnsan ağrını gördü, anladı və onu transformasiya etmək üçün öz rolunu götürdü:

 "Yerini silib, boy-boy ağaclar əkdim" – şair artıq sevgisizliklə mübarizə aparmaq qərarını verir. Bu da aktiv ümid, empatik dəyişiklik, özünə və dünyaya inamın bərpası kimi dəyərləndirilə bilər.

5. Yazın gəlişi – simvolik ümid

"Yaz da gəldi..."

Yaz burada yalnız fəsil deyil – psixoloji yenilənmə, ruhda baş verən dəyişiklik, insan duyğularının çiçəklənməsi deməkdir. Bu sonluq, ümidsizlikdən ümidə keçidi, emosional bloklanmadan duygusal axıcılığa doğru bir keçidi ifadə edir.

 Nəticə:

Şeir bir insanın sevgisiz baxışla başlayan emosional zədəsini, bununla bağlı daxili dağıntılarını, daha sonra isə bu dağıntının dünyadakı kollektiv ağrılarla necə rezonans doğurduğunu göstərir. Sonda isə bu ağrıdan çıxış yolu tapılır: emosional bağlılıq yaratmaq, sevgisizliyə qarşı duyarlılıqla cavab vermək, dünyaya sevgini qaytarmaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.06.2025)