Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Türk memarlıq ənənəsi: çadır mədəniyyətindən monumental memarlığa keçid barədədir.
Türk memarlıq ənənəsi tarixi boyunca köçəri həyat tərzinin formalaşdırdığı yüngül konstruksiyalardan başlayaraq dövlətçilik və şəhər mədəniyyətinin inkişafı ilə monumental memarlıq nümunələrinə qədər uzanan çoxşaxəli inkişaf xəttini əhatə edir. Erkən türk icmalarının yaşayış məkanı olan çadır, xüsusilə də, Bozox və Kökox ənənələri ilə bağlı yurt tipi türk memarlığının ilkin konstruktiv prinsiplərini müəyyənləşdirirdi. Dairəvi plan, mərkəzi dayaqlar, taxta çubuqlardan qurulan karkas və keçə örtük kimi elementlər konstruksiyada həm yüngüllük və daşına bilənlik, həm də sərt iqlimlərə uyğunlaşma imkanları yaradırdı. Bu struktur daha sonrakı dövrlərdə türk memarlığının mərkəzilik, simmetriya, ritm və funksional harmoniya prinsiplərinə təməl təşkil etmişdir.
Türk dövlətlərinin yaranması və xüsusilə şəhər mədəniyyətinin gücləndiyi Orta Asiya mühitində memarlığın yeni formaları meydana çıxmışdır. Uyğur dövlətləri dövründə şəhərsalma, qalalar, məbədlər və inzibati binalar formalaşmış, buddist və manixey təsirlər memarlıqda dekorativ elementlərin inkişafına səbəb olmuşdur. Monumental tikililərdə ağac konstruksiyaların daş və kərpiclə birgə tətbiqi, eyni zamanda yaş taxta oyma sənətinin inkişafı bu mərhələnin xarakterik xüsusiyyətlərindən sayılırdı.
Karaxanlı dövrü türk memarlığında monumental həcmli tikililərin meydana çıxmasında yeni mərhələ təşkil etdi. Qəbirstanlıq kompleksləri, günbəzli türbələr və minarələr memarlığın şəhərsilkiləşməsini artırdı. Bu dövrün məşhur minarələrindən olan Burana və ya Özgən məqbərələri Orta Asiyanın erkən islam-türk memarlığının formalaşdığını göstərən mühüm nümunələrdir. Kərpic memarlığının yüksəlişi, dekorativ kərpic naxışlarının tətbiqi və günbəz konstruksiyalarının təkmilləşdirilməsi türk memarlığının özünəməxsus üslub xəttini yaratdı.
Səlcuq memarlığı türk memarlıq ənənəsinin ən parlaq mərhələlərindən biri olmuşdur. Səlcuqların hakimiyyəti dövründə yaranmış karvansaralar, mədrəsələr, ribatlar, körpülər və məscidlər həm funksional, həm də ideoloji baxımdan dövlətin təsir gücünü əks etdirirdi. Bu dövrdə memarlığa daxil olan “dörtiwanlı” plan sxemi, mərkəzi həyəti əhatə edən dörd eyvanlı quruluş sonrakı türk-islam memarlığına dərin təsir göstərmişdir. Səlcuq memarlığında kərpic, daş və gips elementlərinin harmoniyası, geometrik və kalligrafik ornamentlərin geniş tətbiqi və monumental giriş tağları bu dövrün əsas estetik xəttini təşkil edirdi.
Anadolu Səlcuqları və sonrasında Osmanlı dövrü türk memarlığını daha yüksək mərhələyə çatdırmışdır. Osmanlı memarlığı xüsusilə klassik dövrdə geniş miqyaslı günbəz sistemləri, çoxsahəli məscid kompleksləri, saraylar, hamamlar və şəhərsalma strukturları ilə seçilir. Memarlığın konstruktiv prinsiplərində mərkəzi günbəz sxeminin inkişafı, sivri tağların istifadəsi, geniş daxili məkanların yaradılması və nisbətlərin harmoniyası Osmanlı üslubunun əsasını təşkil etmişdir. Bu proses memarlığın həm funksional, həm estetik, həm də simvolik səviyyədə zirvəyə çatmasına imkan yaratmışdır.
Şərqi Türküstan, Altay-Sayan bölgələri, Qazan və Krım xanlıqları kimi digər türk siyasi mərkəzlərində də regional memarlıq üslubları formalaşmış, bu üslublar yerli coğrafiya və mədəniyyət xüsusiyyətləri ilə türk memarlıq ənənəsinin əsas konstruktiv prinsiplərini birləşdirmişdir. Qış sərtliyinə uyğun taxta memarlığı, qalalı şəhər strukturları və dini tikililərdə qarışıq konstruksiya elementləri türk memarlığının çoxşaxəli karakterini göstərir.
Beləliklə, türk memarlıq ənənəsi çadır mədəniyyətindən başlayaraq monumental memarlığa qədər uzanan inkişaf xəttində həm köçəri həyatın konstruktiv prinsiplərini, həm də şəhər dövlətlərinin siyasi və mədəni gücünü əks etdirən kompleks bir mədəni irs yaratmışdır. Bu irs türk xalqlarının sosial-iqtisadi, dini və siyasi tarixi ilə sıx bağlı olub, minilliklər boyunca müxtəlif regionlarda özünəməxsus memarlıq üslublarının formalaşmasına zəmin hazırlamışdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(02.12.2025)
