Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası haqqında olan layihəsində bügünkü söhbətimiz Sovet İttifaqı dövründə Türk xalqları barədədir.
Sovet İttifaqı dövründə türk xalqlarının tarixi milli siyasət, mədəni transformasiyalar və siyasi repressiyalarla müəyyənləşən mürəkkəb proseslərdən ibarət olmuşdur. XX əsrin ilk onilliklərində Bolşevik hakimiyyətinin qurulması ilə türk respublikaları və regionlarında yeni inzibati-siyasi model tətbiq edilməyə başlanmış, bu model həm etnik kimliyin müəyyən çərçivədə tanınmasına, həm də ciddi mərkəzləşdirməyə əsaslanırdı. Sovet milli siyasəti bir tərəfdən milli respublikaların yaradılmasını, yerli dillərin formal şəkildə təşviqini, digər tərəfdən isə mərkəzi ideoloji nəzarətin gücləndirilməsini hədəfləyirdi. Bu siyasətin məqsədi müxtəlif türk xalqlarını ayrı-ayrı milli vahidlər kimi formalaşdırmaq, onların aralarındakı tarixi bağları zəiflətmək və ümumi sovet identikliyi yaratmaq idi.
İlk dövrlərdə yerli dillərin inkişafı və milliləşmə siyasəti nominal şəkildə dəstəklənsə də, qısa müddət ərzində bu proses mərkəzdən idarə olunan ideoloji çərçivəyə tabe edildi. Türk xalqlarının ziyalı təbəqəsi üçün ən ağır nəticələrdən biri 1930-cu illərin repressiyaları olmuşdur. Bu dövrdə bir çox türk respublikalarında milli liderlər, alimlər, yazıçılar və mədəniyyət xadimləri “milli meyllilik”, “pantürkizm”, “antisovet fəaliyyət” kimi ittihamlarla həbs edilmiş və ya fiziki məhv edilmişdir. Repressiyalar türk intellektualların ardıcıl şəkildə aradan qaldırılmasına, milli mədəniyyətin daşıyıcı qüvvələrinin zəifləməsinə gətirib çıxarmışdır. Bu proses həmçinin naməlum və ya təhrif olunmuş tarix şüurunun formalaşmasına səbəb olmuşdur.
Sovet milli siyasətinin ən ciddi təsir vasitələrindən biri əlifba dəyişiklikləri idi. XX əsrin əvvəlindən 1920-ci illərə qədər türk xalqlarının böyük qismi ərəb qrafikasından istifadə edirdi. Sovet hakimiyyəti bu yazı sistemini dini mədəniyyətlə bağlı sayaraq ləğv etdi və 1920–1930-cu illərdə türk respublikalarında latın qrafikasına keçid həyata keçirildi. Lakin bu keçid uzunmüddətli olmadı; 1930-cu illərin sonlarından etibarən yeni qərar qəbul edilərək bütün türk xalqları məcburi şəkildə kiril qrafikasına keçirildi. Bu dəyişiklik təkcə yazı sisteminin deyil, həm də ümumi mədəni əlaqələrin parçalanmasına səbəb oldu. Latın əlifbasına keçid müəyyən dərəcədə türk xalqları arasında ortaq mədəni məkan yaratmaq potensialına malik idisə, kiril qrafikasının tətbiqi onların daha dərindən SSRİ məkanına inteqrasiya edilməsini, eyni zamanda bir-birlərindən mədəni olaraq uzaqlaşdırılmasını təmin etdi.
Sovet dövrünün digər mühüm xətti deportasiya siyasəti idi. Krım tatarları, Ahıska türkləri, Qaraçay və Balkarlar kimi bir sıra türk xalqları II Dünya müharibəsi illərində “təhlükəsizlik” adı altında Orta Asiya və Sibirə sürgün edildilər. Bu deportasiyalar minlərlə insanın həyatına son qoymaqla yanaşı, tarixi yurdlarla bağların qırılmasına, sosial strukturların dağılmasına səbəb oldu. Deportasiyadan sonra qayıdış prosesləri uzun illər davam etmiş və tam bərpa heç vaxt mümkün olmamışdır.
Sovet hakimiyyəti dövründə türk xalqları həmçinin iqtisadi və sosial siyasətlərin təsiri altında urbanizasiya, sənayeləşmə və kollektivləşmə kimi proseslərə daxil edildi. Bu dəyişikliklər ənənəvi həyat tərzi, təsərrüfat formaları və sosial münasibətlər üzərində dərin izlər buraxdı. Kollektivləşmə xüsusilə köçəri və yarımköçəri türk icmalarının həyat modelinin köklü şəkildə dəyişməsinə gətirib çıxardı.
1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ilə türk respublikaları yeni siyasi mərhələyə daxil oldular. Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Qırğızıstan müstəqilliklərini elan edərək modern dövlətçilik quruculuğuna başladılar. Müstəqillik sonrası dövrdə milli kimlik, dil siyasəti və tarix şüurunun bərpası əsas prioritetlərdən birinə çevrildi. Əlifba məsələsi də yenidən gündəmə gətirildi və bir sıra ölkələr latın qrafikasına keçid prosesini həyata keçirdilər. Müstəqil türk dövlətləri arasında siyasi, iqtisadi və mədəni inteqrasiya istiqamətində yeni təşkilatlar və regional əməkdaşlıq modelləri formalaşdı.
Beləliklə, Sovet İttifaqı dövründə türk xalqlarının tarixi repressiyalar, zorakı mədəni transformasiyalar və inzibati parçalanma siyasətinin təsiri altında formalaşmış, lakin müstəqillik dövrü bu xalqlara öz milli identikliyini yenidən təşəkkül etdirmək imkanı vermişdir. Bu proses həm tarixi keçmişin izlərini daşıyır, həm də müasir türk dövlətlərinin siyasi və mədəni strategiyalarına istiqamət verir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.11.2025)
