Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası haqqında olan layihəsində bügünkü təqdimat Türk musiqi mədəniyyəti barədədir.

Türk musiqi mədəniyyəti tarix boyu həm etnik identikliyin formalaşmasında, həm də mədəni yaddaşın qorunmasında əsas daşıyıcılardan biri olmuşdur. Bu mədəniyyətin inkişaf xətti ən qədim dövrlərdən başlayaraq müxtəlif coğrafiyalarda – Orta Asiya, Qafqaz, Anadolu, Sibir və Şərqi Avropada – köçəri və oturaq həyat tərzinin təsiri altında formalaşmışdır. Türk musiqi ənənəsinin əsas başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul edilən kopuz və onu müşayiət edən dastan–qoşuq mədəniyyəti həm qəhrəmanlıq epikalarının, həm dini-mifoloji təsəvvürlərin, həm də sosial münasibətlərin ifadə vasitəsi olmuşdur. Kopuzun qədimliyi Orxon-Yenisey yazılarında, “Kitabi-Dədə Qorqud”da, həmçinin Sibir və Orta Asiya etnoqrafik materiallarında qeyd edilir. Bu alət yalnız musiqi deyil, həm də informasiyanı nəsildən-nəslə ötürən bir vasitə funksiyasını yerinə yetirmiş və ozan-aşıq ənənəsinin formalaşmasına təməl yaratmışdır.

Kopuzdan inkişaf edən aşıq sənəti türk musiqi mədəniyyətinin ən davamlı xəttini təşkil edir. Aşıqlar poetik mətnlə musiqini birləşdirərək həm sosial hadisələri, həm qəhrəmanlıq motivlərini, həm də mənəvi-fəlsəfi düşüncələri ifadə etmişlər. Bu ənənə yalnız folklor səviyyəsində deyil, həm də peşəkar musiqi mühitində formalaşan müəyyən sistemləşmiş janrların yaranmasına təsir göstərmişdir. Aşıq ifaçılığı zamanla sazın daha geniş yayılması ilə yeni musiqi formalarını ortaya çıxarmış, melodik xətt isə improvizasiya üzərində qurulmuş geniş dəyişim imkanına malik olmuşdur. Bu inkişaf xətti həm Anadolu, həm Azərbaycan, həm də Orta Asiya bölgələrində müxtəlif üslubların formalaşmasına səbəb olmuşdur.

Türk musiqi mədəniyyətinin daha inkişaf etmiş mərhələlərində dini dəyərlərlə bağlı musiqi formaları da geniş yayılmışdır. Xüsusilə türk-islam mədəniyyətinin təşəkkülündən sonra zikir, ilahi, mevlid və digər dini musiqi növləri vahid musiqi dilinin formalaşmasına təsir etmişdir. Bu mərhələdə türk melodik düşüncəsi həm şifahi ənənə, həm də yazılı musiqi mədəniyyətinin sintezində inkişaf etmişdir. Sufi musiqisi – xüsusilə Yəsəvi ənənəsinin davamçıları tərəfindən qorunan zikir melodiyaları – Orta Asiyadan Anadoluya qədər geniş coğrafiyada türk musiqi duyumunun emosional və mətnə bağlı ifadəsini gücləndirmişdir.

Musiqi mədəniyyətinin inkişaf xəttində şəhər mühitinin yaranması ilə daha mürəkkəb və peşəkar janrlar formalaşmış, bunların içində ən yüksək zirvələrdən biri muğam sənəti olmuşdur. Muğam türk musiqi mədəniyyətinin şifahi ənənədən yazılı və nəzəri sistemə keçidini təmin edən ən əsas janrdır. Muğamın formalaşması Orta Asiya timbirlərinin, Yaxın Şərq modal düşüncəsinin və yerli türk melodik prinsiplərinin qarşılıqlı təsiri əsasında baş vermişdir. Bu musiqi sistemi yalnız melodik quruluş deyil, həm də poetik mətn, improvizasiya qaydası, emosional inkişaf ardıcıllığı və icraçının yaradıcılıq azadlığını birləşdirən kompleks bir mədəni modellə xarakterizə olunur. Muğam ifaçılığı ilə aşıq sənəti arasında ortaq olan təməl xüsusiyyət məhz improvizasiya prinsipi və musiqinin sözlə birgə inkişaf etməsidir; lakin muğam daha mürəkkəb lad sistemi və nəzəriyyəyə əsaslanan struktura malikdir.

Türk musiqi mədəniyyətinin kopuzdan muğama qədər keçdiyi yol, əslində, türk dünyasının tarixi-coğrafi inkişaf xəttinin musiqidə əks olunmuş formasıdır. Köçəri ozan musiqisi ilə şəhər muğam ənənəsinin eyni mədəni xəttin müxtəlif mərhələləri kimi inkişaf etməsi türk musiqisinin çoxqatlı və zəngin strukturunu göstərir. Bu ardıcıllıq həm keçmişin irsini qoruyan, həm də müasir dövrdə yeni yaradıcılıq formalarına açıq olan davamlı bir mədəni sistemin mövcudluğunu təsdiqləyir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.11.2025)