Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Füzuli barədədir.
Füzuli poeziyasında sevgi, ağıl və iman münasibəti türk-islam düşüncəsinin ən incə fəlsəfi qatlarını özündə birləşdirən bədii-fəlsəfi sistem kimi çıxış edir. XVI əsrin bu böyük mütəfəkkiri, yalnız Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, həm də bütün Şərq poeziyasının zirvələrindən biri olan Məhəmməd Füzuli (təxminən 1494–1556) sevgi ideyasını sadəcə emosional duyğu kimi deyil, ilahi mahiyyətə yüksələn mənəvi kamillik mərhələsi kimi təqdim etmişdir.
Füzuli üçün eşq kainatın varlıq səbəbidir. Onun fikrincə, Tanrı aləmi eşq vasitəsilə yaratmış, insan da həmin ilahi eşqin daşıyıcısı olaraq dünyaya gəlmişdir. Bu baxımdan, Füzuli poeziyasında eşq həm ontoloji (varlıqla bağlı), həm də etik (əxlaqla bağlı) dəyər daşıyır. Şairin məşhur “Leyli və Məcnun” əsərində bu ideya aydın görünür: Məcnunun sevgi yolunda keçdiyi ağrı, ayrılıq və iztirablar insan ruhunun Tanrıya qovuşmaq üçün keçdiyi mənəvi mərhələləri simvolizə edir.
Füzuli eşqi iki səviyyədə təqdim edir; məcazi (insani) vəhəqiqi (ilahi). Məcazi eşq, insanın gözəlliyə, zövqə və duyğuya yönələn təbii meylidir; lakin bu eşq, insanı maddi aləmdən mənəvi aləmə yüksəltmək üçün vasitədir. Həqiqi eşq isə Tanrıya olan təslimiyyət və mənəvi kamillik yoludur. Şairin bu anlayışı, sufi fəlsəfəsinin, xüsusən İbn Ərəbi və Rumi ənənəsinin poetik təzahürüdür.
Füzuli üçün ağıl (əql) və iman (etqad) bir-birini tamamlayan, lakin fərqli funksiyalara malik iki mənəvi gücdür. Ağıl insana dünyanı anlamaq və dərk etmək imkanı verir, lakin bu dərk yalnız rasional çərçivədə qalarsa, insanı kamilliyə çatdırmır. İman isə ağlın sərhədini aşaraq ilahi həqiqətə yönəlir. Füzuli üçün ağıl, insanın dərk qapısını açan açardır; lakin o qapının arxasında iman və eşq dayanır.
Füzulinin fəlsəfi poetikasında ağıl bəzən məhdudiyyət simvoludur. Onun fikrincə, Tanrıya çatmaq üçün bəzən ağılın sərhədlərini aşmaq gərəkdir. Bu, onun rasionalizmi inkar etməsi deyil, rasional bilginin mənəvi biliklə tamamlanmasını göstərir.
İman isə Füzuli poeziyasında həm sevginin mənbəyi, həm də onun son məqsədidir. İmanlı eşq insanın Tanrı qarşısında təslimiyyəti və Onun iradəsində əriməsidir. “Məni candan usandırdı” qəzəlində Füzuli sevgini əzab, səbr və təslimiyyətin birləşdiyi mənəvi sınaq kimi göstərir:
“Məni candan usandırdı, cefadan yar usanmazmı?”
Burada eşq, ağlın izah edə bilmədiyi, imanla dərk olunan bir haldır.
Füzuli üçün bu üç anlayış – eşq, ağıl və iman, bir-birini tamamlayan mənəvi sistemin elementləridir. Eşq insanı Tanrıya aparan qüvvədir, ağıl bu yolun istiqamətini göstərir, iman isə həmin yolda səbr və inamı təmin edir. Onun poeziyası bu triadanın harmoniyasına əsaslanır və insanın mənəvi kamilliyə çatmaq üçün keçməli olduğu mərhələləri təsvir edir.
Bu baxımdan Füzuli, Nizami və Ruminin ideyalarını birləşdirərək, türk sufi estetikasını rasional fəlsəfi sistemlə birləşdirən bir düşüncə modeli yaratmışdır. Onun poeziyasında hiss və ağıl, iman və şübhə, dünya və axirət arasında daim dialektik əlaqə mövcuddur.
Füzuli həm də eşqi sosial və humanist müstəviyə daşıyır. O, sevginin insanı mənəvi cəhətdən yüksəldən, cəmiyyətə mərhəmət və ədalət gətirən bir qüvvə olduğuna inanır. Bu səbəbdən Füzuli eşqi yalnız Tanrıya deyil, həm də insana və insanlığa yönəlmiş mənəvi dəyər kimi təqdim edir.
Füzuli poeziyası bu gün də həm fəlsəfə, həm estetika, həm də mənəviyyat elmləri üçün aktualdır. O, insanın daxili dünyasının ən incə qatlarını açaraq, ağıl və iman arasında körpü yaradır və eşqi həmin körpünün ruhu kimi təqdim edir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(18.11.2025)
