Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Məhtimqulu Fəraqi barədədir.

Məhtimqulu Fəraqi (təxminən 1733–1790) — XVIII əsr Türkistan ədəbi-mədəni düşüncəsinin ən parlaq simalarından biri, klassik türkmən poeziyasının banisi və bütövlükdə türk dünyasının mənəvi irsini formalaşdıran böyük mütəfəkkirdir. O, yalnız bir şair deyil, həm də millətinin oyanışına, birliyinə və mənəvi azadlığına çağıran xalq filosofu kimi tarixə düşmüşdür.

Məhtimqulu Fəraqi, Qarluq–Oğuz türk mədəniyyəti mühitində, Etrek çayı sahilində, Hacı Əzədi (tanınmış sufi şair və müəllim) ailəsində dünyaya gəlmişdir. İlk təhsilini atasından alan Məhtimqulu daha sonra Buxarada, “Miri-Ərəb” və “Şirqazi” mədrəsələrində oxumuş, ərəb-fars dillərini, islam elmlərini, məntiq, fəlsəfə və təfsiri dərindən öyrənmişdir. Onun intellektual formalaşmasında həm İslam sufizmi, həm də türk xalq hikməti əsas rol oynamışdır.

Fəraqi təxəllüsü ilə yazan Məhtimqulu, sufi poetikasının dərin mənəvi qatlarını xalq dili ilə birləşdirərək, türkmən ədəbi dilinin əsasını qoymuşdur. Onun yaradıcılığı ilə türkmən dili uzun müddət ərəb və fars təsirindən azad olaraq milli poetik forma qazanmışdır. Məhtimqulu bu mənada yalnız bir şair deyil, həm də türkmən milli özünüdərkinin memarı olmuşdur.

Onun poeziyası mövzu baxımından çoxşaxəlidir, belə ki, dini-mənəvi düşüncə, vətən və xalq sevgisi, ictimai ədalətsizliklərə qarşı etiraz, humanizm və hikmətli həyat fəlsəfəsi onun şeirlərində mərkəzi mövqe tutur. “Eý dost, gel bir söz aýdaýyn”, “Bir gün bolar”, “Döwletli bolmaz” kimi əsərlərində həm sufi təvazökarlığı, həm də sosial ədalət idealları dərin bədii forma ilə ifadə olunur.

Məhtimqulu Fəraqi öz dövründə parçalanmış türkmən tayfalarının birləşməsi ideyasını ilk dəfə poetik dillə ortaya qoymuşdur. Onun “Birleşeli türkmənler” misrası bu gün də türkmən milli şüurunun ideoloji şüarı kimi qəbul edilir. Bu baxımdan Məhtimqulu yalnız bir şair deyil, həm də milli ideoloq, mənəvi rəhbər idi.

Şairin fəlsəfi düşüncəsində insanın daxili kamilliyi əsas yer tutur. O, dünya həyatını fani, əbədi olanı isə mənəvi aləmdə axtaran bir sufi kimi çıxış edir. Onun şeirlərində Yunus Əmrə, Əhməd Yəsəvi və Nəsimi kimi türk sufi ənənəsinin davamı açıq görünür. Fəraqi üçün kamillik  nəfsin cilovlanması, haqqı tanımaq və insanlara xeyir verməkdən keçir.

Məhtimqulunun dil üslubu sadə, xalq danışığına yaxın, lakin mənaca dərin və çoxqatlıdır. O, folklor poetikasını – atalar sözləri, məsəllər, ritmik paralelizmlər və xalq hikmətlərini, klassik qəzəl və qoşma formaları ilə birləşdirərək, həm xalq, həm də elitar poeziyanı vəhdətdə təqdim etmişdir.

Fəraqi həm də türk dünyasının ortaq bəşəri dəyərlərini ifadə etmişdir. Onun poeziyasında vətən anlayışı yalnız coğrafi deyil, mənəvi bir dəyərdir xalqın dili, dini və birliyi ilə eyniləşir. “Vatan” kəlməsi onun yaradıcılığında ilahi sevgi ilə bərabər mənəvi azadlıq simvoluna çevrilmişdir.

O, təxminən 1790-cı illərdə vəfat etmiş, indiki Türkmənistan ərazisində, Etrek vadisində dəfn olunmuşdur. Məhtimqulu Fəraqi bu gün Türkmənistanın milli şairi, eyni zamanda UNESCO tərəfindən “bəşəri irsə daxil olan şəxsiyyətlərdən biri” kimi tanınır. Onun əsərləri təkcə türkmən xalqının deyil, bütün türk dünyasının ortaq mənəvi sərvətidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.11.2025)