Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və İncəsənət”

İrəvan xanlığı, Cənubi Qafqazın strateji yerləşməsində olduğundan Osmanlı İmperiyası ilə əlaqələri həm rəqabət, həm də diplomatik uyğunlaşma elementləri ilə zəngin olmuşdur. Beləliklə, xanlığın Osmanlılarla münasibətləri aşağıdakı məqamlar üzrə təhlil edilə bilər:

·         Geosiyasi baxımdan İrəvan xanlığı Osmanlı sərhədi ilə qonşu idi və Osmanlı–Səfəvi, sonradan Osmanlı–Qacar İran münaqişələrinin kəsişməsində yerləşirdi. Məsələn, regionun Osmanlı‑Səfəvi müharibələri dövründə nəzarət sahələri tez‑tez dəyişmişdir.

·         Xanlıq üçün Osmanlılarla münasibət qarşı tərəflə sərhəd diplomatiyası və bəzi hallarda müttəfiqlik və ya nominal itaət münasibətləri yaratma ehtiyacını doğurmuşdu. Bu, xanlığın öz müstəqilliyini qorumaq üçün müxtəlif imperiyalara qarşı balans siyasəti yürütməsi ilə bağlı idi.

·         Osmanlı tərəfdən bölgədə Türk‑Səfəvi müharibələri çərçivəsində İrəvan zonasında girişimlər baş vermiş, xanlığın idarəçiləri üçün Osmanlı imperiyasının planları ciddi təhlükə mənbəyi idi.

·         Bu münasibətlər şərtlərində İrəvan xanlığı bəzi dövrlərdə Osmanlılarla siyasi‑milli maraqlar üzrə manevr etmək zorunda qalmışdı — məsələn sərhəd buraxılışları, vergi siyasetləri, silahlı razılaşmalar. Lakin konkret arxiv sənədləri Osmanlı ilə bağlanmış müqavilələr barədə hələ geniş yayımlanmayıb.

·         Nəticədə, Osmanlıyla münasibətlərin dalğalı xarakteri xanlığın strateji müstəqilliyi üçün çətin şərait yaradıb, onun fəaliyyətini məhdudlaşdırmış və digər böyük güclər (məsələn, Qacar İranı və Rusiya İmperiyası) qarşısında zəif mövqeyə gətirmişdir.

İrəvan xanlığı, Qacar dövründə İran imperiyasının tabe bölgələrindən biri olmuş və buna uyğun olaraq Qacarlarla əlaqələrində bir neçə əsas mərhələ müşahidə olunur:

·         Qacarların hakimiyyətə gəlməsi ilə (1789 və sonrası) İrəvan xanlığı İranın şimal‑qərbində strateji bir hissə olaraq daha ciddi şəkildə Qacar mərkəzi hakimiyyətinin təsir dairəsinə daxil oldu.

·         Qacar hakimiyyəti altında İrəvan xanlığı üçün müəyyən «əlamətdar» idarəçilər təyin olundu. Məsələn, Hüseynəli xan Qacar (1759‑1783) İrəvan xanı olmuş və arxiv materiallarında «Hüseynəli xanın divanı» kimi sənədlər qeyd edilmişdir.

·         Qacarlarla münasibətlərdə əsas məsələ kimi Rusiyanın Cənubi Qafqasa daxil olması, İran‑Rusiya müharibələri və nəticədə xanlığın talehinin dəyişməsi durur. Belə ki, Qacar‑Rusiya müharibələri nəticəsində İrəvan xanlığı Rusiya İmperiyasına tabe edilməsi istiqamətində addımlar atdı. Məsələn, xanlıq 1828‑ci ildə Türkmənçay müqaviləsi ilə Rusiyaya təhvil verildi.

·         Qacar hakimiyyətində xanlığın daxili muxtariyyəti məhdudlaşdı, mərkəzin təyinatlı davranışı artdı. Mərkəzin İrəvan üzərinə təsirinin artması xanlığın müstəqillik mövqeyini zəiflədə bilmişdir.

·         Bu münasibətlər nəticəsində İrəvan xanlığının siyasi rolu dəyişdi: əvvəlki dövrdə sərbəst xanın idarə etdiyi muxtar bir vahid ikən, Qacar dövründə bu muxtariyyət tədricən məhdudlaşdı və nəticədə imperiyalara qarşı dayanma gücü azaldı.

Şəkildə: Sonuncu İrəvan xanı Hüseynqulu xan Qacar

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.11.2025)