Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Toğrul bəy barədədir.
Toğrul bəy (Tuğrul bəy, tam adı — Rüknəddin Əbu Talib Məhəmməd Tuğrul bəy ibn Mikail) XI əsrdə Səlcuqilər dövlətinin banilərindən biri, böyük türk sərkərdəsi və dövlət başçısı idi. O, türk və islam tarixində mühüm siyasi və mədəni dönüş nöqtəsinin simvolu kimi qəbul edilir. Toğrul bəyin rəhbərliyi ilə Səlcuqilər yalnız siyasi güc qazanmadılar, həm də türk-islam mədəniyyətinin Yaxın Şərqdə yeni bir mərhələsini başlatdılar.
Toğrul bəyin atası Mikail, Səlcuq nəslinin banisi olan Səlcuq bəyin oğludur. Bu nəsil Oğuz türklərinin Qınıq boyuna mənsub idi. Toğrul bəy təxminən 990–995-ci illərdə anadan olmuş və gənc yaşlarından etibarən atası və əmisi Arslan Yabqu ilə birlikdə Orta Asiyada siyasi fəaliyyətlərdə iştirak etmişdir. Səlcuq tayfaları o dövrdə Xorasan, Mavəraünnəhr və İran ərazilərində köçəri həyat tərzi sürür, lakin tədricən siyasi birlik yaratmaq yolunda addımlar atırdılar.
Toğrul bəyin tarixi səhnəyə çıxışı əsasən 1030-cu illərə təsadüf edir. Əmisi Arslan Yabqunun Qəznəvilər tərəfindən əsir alınmasından sonra Səlcuq tayfalarının rəhbərliyi Toğrul bəy və qardaşı Çağrı bəyin əlinə keçmişdir. Qardaşlar əvvəlcə Xorasanda müstəqil bir siyasi güc kimi formalaşmağa çalışdılar. 1040-cı ildə Dandanakan döyüşündə Toğrul və Çağrı bəylər Qəznəviləri məğlub edərək Səlcuqilər dövlətinin əsasını qoydular. Bu hadisə türk tarixində bir dönüş nöqtəsi kimi qiymətləndirilir, çünki bu qələbə nəticəsində türk tayfaları Orta Asiyadan İran və Mesopotamiya istiqamətində geniş ərazilərə yayıldılar.
Dandanakan qələbəsindən sonra Toğrul bəy dövlətin siyasi idarəçiliyini öz üzərinə götürdü. O, dövlətin mərkəzini Rey şəhərinə köçürərək, burada güclü mərkəzləşmiş idarəetmə sistemi qurdu. Onun dövründə dövlətin sərhədləri Xorasan, İran, Azərbaycan, İraq və Anadolunun bir hissəsini əhatə edirdi. Toğrul bəy həm də islam dünyasında siyasi birliyi bərpa etməyə çalışırdı. O, Abbasilərlə yaxın münasibətlər quraraq, 1055-ci ildə Bağdadı Şiə Büveyhilərin hakimiyyətindən azad etdi və Abbasi xəlifəsi əl-Qaimin himayədarı elan olundu.
Bağdada daxil olarkən xəlifə əl-Qaim Toğrul bəyi “Şərqin və Qərbin hökmdarı” (“Məlikü’l-Məşriq və’l-Məğrib”) titulu ilə təltif etdi. Bu hadisə türk-islam tarixində xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı, çünki həmin andan etibarən türk hökmdarları islam aləminin siyasi qoruyucuları rolunu öz üzərlərinə götürdülər. Toğrul bəyin siyasəti nəticəsində Səlcuqilər təkcə hərbi baxımdan deyil, həm də mədəni və dini baxımdan İslam sivilizasiyasının əsas dayaqlarından birinə çevrildilər.
Toğrul bəyin dövründə dövlətin inzibati sistemi formalaşmağa başladı. Vəzir Nizamülmülk tərəfindən həyata keçirilən islahatlar, iqta sistemi və idarəetmədə türklərlə farsların harmonik əməkdaşlığı bu dövlətin uzunömürlü olmasına şərait yaratdı. Toğrul bəy, həmçinin, elm və mədəniyyətə böyük önəm verirdi. Onun hakimiyyəti dövründə mədrəsələr, kitabxanalar və dini ocaqlar açılmış, Bağdad və Rey kimi şəhərlər intellektual mərkəzlərə çevrilmişdi.
Toğrul bəy 1063-cü ildə Rey şəhərində vəfat etmişdir. Onun ölümü Səlcuqi imperiyası üçün böyük itki idi, lakin o, ardında mərkəzləşmiş, güclü bir türk-islam dövləti buraxmışdı. Hakimiyyətdən sonra taxta qardaşı oğlu Alp Arslan keçdi və Səlcuqi imperiyasını daha da gücləndirdi.
Toğrul bəyin tarixi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, o, həm türk dövlətçilik ənənəsini islam siyasi sistemi ilə birləşdirmiş, həm də türk xalqlarının mədəni və siyasi nüfuzunu Yaxın Şərqə yaymışdır. O, təkcə sərkərdə deyil, həm də dövlət qurucusu idi.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(04.11.2025)
