Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Uluqbəy barədədir.
XV əsr Türk-İslam dünyasının elm tarixində xüsusi yeri olan Mirzə Məhəmməd Təragay Uluqbəy (1394–1449) yalnız bir dövlət xadimi və sərkərdə deyil, həm də Şərq intibahının ən böyük riyaziyyatçılarından və astronomlarından biri kimi tanınır. O, Səmərqənd elmi məktəbinin banisi, Türk renessansının elmi siması kimi tarixdə iz qoymuşdur. Onun fəaliyyəti türk xalqlarının elmi irsinin inkişafında, xüsusən də astronomiya və riyaziyyat sahələrində dönüş nöqtəsi olmuşdur.
Uluqbəy Teymuri sülaləsinin nümayəndəsi idi. O, Əmir Teymurun nəvəsi, Şahruxun oğlu idi. Gənclik illərindən elmi fəaliyyətə maraq göstərmiş, dövrünün alimləri – Qazi Zəcd, Cəmaləddin Kəşfi, Qiyasəddin Kəşani və Əli Qüşçu kimi dahi elm adamları ilə birgə çalışmışdır.
1417-ci ildə Səmərqənddə Uluqbəy Akademiyasını (mədrəsə və rəsədxana kompleksini) təsis etmişdir. Bu məkan o dövrdə dünyanın ən qabaqcıl elmi mərkəzlərindən biri idi. Burada riyaziyyat, astronomiya, coğrafiya, fəlsəfə, dilçilik kimi fənlər sistemli şəkildə tədris olunurdu.
Uluqbəyin rəhbərliyi ilə inşa edilən Səmərqənd Rəsədxanası(1424–1429) o dövrün ən inkişaf etmiş müşahidə mərkəzlərindən biri idi. Onun tərkibindəki 40 metr radiuslu kvadrant sayəsində səma cisimlərinin mövqeyi yüksək dəqiqliklə ölçülürdü. Bu rəsədxana Avropa elminin inkişafına da təsir etmiş, sonrakı əsrlərdə Kopernik və Tycho Brahe kimi alimlər üçün nəzəri baza yaratmışdır.
Uluqbəyin ən mühüm əsəri “Zici-Cədid-i Gurgani” (“Yeni Gurgani Zici”) adlı astronomik kataloqdur. Bu əsər 1018 ulduzun koordinatlarını ehtiva edir və onun müşahidələri 30 ildən artıq davam etmişdir. Əsərin hazırlanmasında Əli Qüşçu böyük rol oynamışdır. Uluqbəy bu əsərdə ulduzların hərəkətini, günəş və ayın il ərzindəki mövqelərini, təqvim sistemlərini və coğrafi en dairələrini yüksək riyazi dəqiqliklə müəyyənləşdirmişdir. Bu əsər Avropa elminə XVI əsrdə latıncaya tərcümə edilərəkastronomiyanın əsas qaynaqlarından birinə çevrilmişdir.
Uluqbəy elmə ilahi təfəkkürün bir forması, kainatın harmoniyasını dərk etməyin yolu kimi baxırdı. Onun fəlsəfi görüşlərində Türk rasionalizmi və İslam rasionalizminin sintezi açıq şəkildə görünür. O, insanı biliklə ucaldan varlıq kimi qəbul edir və elmin ictimai tərəqqinin təməl daşı olduğunu vurğulayırdı.
Uluqbəyin məktəbində yetişən alimlərdən biri – Əli Qüşçu sonradan İstanbulda elmi məktəbin əsasını qoydu. Beləliklə, Uluqbəyin təsiri təkcə Mərkəzi Asiyada deyil, bütün Türk-Osmanlı elmi mühitində də hiss olunmağa başladı.
Təəssüf ki, Uluqbəyin maarifçi və elmi yönümlü siyasəti bəzi dini çevrələrin və siyasi qüvvələrin narazılığına səbəb oldu. 1449-cu ildə oğlu Əbdüllatifin əmrilə edam edildi. Lakin onun yaratdığı Səmərqənd rəsədxanası və astronomik zicləri yüzilliklər boyu elmi irsin mühüm hissəsi kimi yaşadı.
Bu gün Uluqbəyin adı UNESCO tərəfindən “bəşəriyyətin elmi irsinin simvolu” kimi tanınır. Səmərqənd, Daşkənd, Bakı və İstanbul universitetlərində onun adına kafedralar və elmi mərkəzlər fəaliyyət göstərir.
Uluqbəyin elmi fəaliyyəti Türk sivilizasiyasının intellektual yüksəlişinin parlaq nümunəsidir. O, siyasəti elmlə, idarəçiliyi biliklə birləşdirmiş, elmə dövlət səviyyəsində himayə edən ilk türk hökmdarlarından olmuşdur. Onun yaratdığı Səmərqənd məktəbi yalnız astronomiyanın deyil, həm də Türk mədəniyyətinin rasional və elmi düşüncə ənənəsinin bünövrəsini qoymuşdur.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(31.10.2025)
