Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Fərabi barədədir.
Əbu Nəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Tərxan əl-Fərabi (870–950) türk-islam mədəniyyətinin formalaşmasında mərkəzi fiqurlardan biridir. O, yalnız fəlsəfə tarixində “İkinci Müəllim” (əl-muʿallim əs-sani) kimi tanınmır, həm də Orta Asiya mənəvi mədəniyyətinin intellektual təcəssümüdür. Fərabinin elmi fəaliyyəti ərəb-islam elmi dilində aparılsa da, onun yetişdiyi coğrafiya Maveraünnəhr (indiki Qazaxıstanın Otrar/Farab bölgəsi) türk etnosunun və dil-mədəni sisteminin intensiv yayıldığı məkandır.
Bu fakt, onun mədəni və etnik kimliyinin türk dünyası kontekstində araşdırılmasını zəruri edir.
Fərabinin doğulduğu Farab (Otrar) şəhəri IX əsrdə Qarluq, Oğuz və Karluk-Toxar etnoslarının yaşadığı, türklərin sıx məskunlaşdığı bölgə idi. Ərəb mənbələrində Fərabi haqqında “Əl-Fərabi əl-Türki” nisbəsi qeyd olunur. Bu, onun etnik mənsubiyyətinin türk olması ehtimalını gücləndirir.
Bununla belə, bəzi qərb tədqiqatçıları bu nisbənin sonradan əlavə olunduğunu iddia edirlər. Lakin türk tarixşünaslığında, xüsusən də F. Köprülü, Z. Gökalp, A. Caferoğlu kimi alimlərin əsərlərində Fərabi türk mənşəli filosof kimi təqdim olunur.
Fərabi Bağdadda təhsil almış, Aristotel və Platon əsərlərini şərh etmiş, həmçinin Yeni Platonçuluğu İslam düşüncəsi ilə uzlaşdırmağa çalışmışdır. O, məntiq, metafizika, siyasət fəlsəfəsi, musiqi, etik və sosial nəzəriyyə sahələrində dərin araşdırmalar aparmışdır.
Ən mühüm əsərləri:
· İhsā al-ʿUlūm (“Elmlərin təsnifi”) – elmlərin sistemləşdirilməsində ilk cəhdlərdən biridir;
· Kitāb al-Madīna al-Fāḍila (“Fəzilətli şəhər”) – siyasi-etik idealın təsviri;
· Kitāb al-Mūsīqā al-Kabīr – musiqinin fəlsəfi və elmi əsaslarını izah edən traktat;
· Tahsil əs-Səadə – xoşbəxtliyin fəlsəfi mahiyyətinə dair əsər.
Fərabi, Aristotelin məntiq sistemini İslam kontekstinə gətirərək rasional bilik və iman arasındakı harmoniya ideyasını irəli sürmüşdür. Onun təsiri İbn Sina, Əl-Qəzzali və İbn Rüşd kimi filosoflarda davam etmişdir.
Türk mədəni-fəlsəfi sistemində Fərabinin rolu yalnız bir filosof kimi deyil, həm də düşüncə arxetipi kimi qəbul edilir. Türk düşüncə tarixində bilik, ədalət, nizam və “hikmət” anlayışları (Yusuf Balasaqunlu, Mahmud Kaşğari, Əhməd Yəsəvi və s.) məhz Fərabi ilə fəlsəfi məzmun qazanmışdır.
Onun “fəzilətli şəhər” konsepsiyası türk dövlətçilik ideyalarında əxlaqi hakimiyyət modelinin formalaşmasına təsir etmiş, bu təsir sonrakı Orta Asiya intellektual mühitində, xüsusən Yəsəvilik və Nəvainin fəlsəfi dünyagörüşündə hiss olunmuşdur.
Fərabi türk-islam fəlsəfi düşüncəsinin formalaşmasında bünövrə rolunu oynamış, elmi-fəlsəfi sistemini universal dəyərlər üzərində qurmuşdur. Onun türk mənşəli olması təkcə etnik deyil, mədəni-tarixi reallıqdır. Türk alimləri üçün Fərabi, bilik və əxlaqın vəhdətini təmsil edən arxetipdir. Bu gün türkoloji araşdırmalarda onun düşüncə sisteminin dil, mədəniyyət və təfəkkür aspektlərindən tədqiqi mühüm elmi istiqamət olaraq qalır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(27.10.2025)
