Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə Qızıl alma layihəsində bu gün Türk hərbi terminologiyasının tarixi formalaşması barədə danışacağıq.
Türk xalqlarının tarixində hərbi fəaliyyət, döyüş taktikaları və dövlətin müdafiə sistemi hər zaman mədəniyyətin, siyasətin və ictimai həyatın ayrılmaz bir hissəsi olmuşdur. Bu proses nəticəsində hərbi terminologiya, yalnız döyüş sənətinin texniki ifadəsi kimi deyil, həm də siyasi, sosial və mədəni kontekstin göstəricisi kimi inkişaf etmişdir. Türk hərbi terminologiyasının formalaşması minilliklər ərzində müxtəlif dövrlərin təcrübəsi, etnik-mədəni qarşılıqlı təsirlər və islamlaşma prosesi ilə zənginləşmişdir.
Qədim türklər üçün hərbi terminologiya əsasən köçəri həyat tərzi və müharibə təcrübəsi ilə bağlı idi. “Bəylik”, “khan”, “ordu”, “alçı” və “toy” kimi terminlər həm hərbi təşkilatlanmanı, həm də sosial strukturun hərbi aspektlərini ifadə edirdi. Göytürklər və hunlar dövründə bu terminlər hərbi əməliyyatların təşkili, süvarilərin idarə olunması və tabeçilik əlaqələrinin göstərilməsi üçün əsas vasitə olmuşdur.
Hərbi terminologiya həmçinin kommunikasiyanın və əmrlərin düzgün çatdırılmasını təmin edirdi. Məsələn, “bozqırda döyüş əmri” və ya “ordu hərəkəti” kimi ifadələr döyüş hazırlığı və strategiyanın icrası üçün konkret anlayışlar yaratmışdır.
Orta əsrlərdə Türk dövlətləri — Oğuzlar, Qaraqanilər, Səlcuqlar və Qəznəvilər — hərbi terminologiyanı daha sistemli şəkildə inkişaf etdirmişlər. Bu dövrdə yeni terminlər yaranmış, mövcud anlayışlar isə daha dəqiq məna kəsb etmişdir. “Sərkərdə”, “alaçıq”, “tabor”, “piyadə” kimi terminlər yalnız hərbi vahidləri deyil, həm də onların funksiyalarını, təchizatını və əməliyyat sferasını ifadə edirdi.
İslamın qəbulundan sonra türk hərbi terminologiyasına yeni qatlar əlavə olunmuşdur. “Cihad”, “ribat”, “mütəhhərik” və “sipahi” kimi terminlər həm dini, həm də hərbi anlayışları əks etdirir. Bu, hərbi fəaliyyətin mənəvi və strateji aspektlərinin dilə gətirilməsi ilə nəticələnmişdir.
Osmanlı dövründə türk hərbi terminologiyası yüksək sistemləşmə mərhələsinə çatmışdır. “Kapıkulu əsgəri”, “yaya”, “cengavər”, “topçu” kimi terminlər ordunun strukturunu və hərbi əməliyyat qaydalarını dəqiq ifadə edirdi. Osmanlı mənbələrində terminlərin dəqiq təsnifatı, hərbi doktrina və əmrlərin yazılı şəkildə sənədləşdirilməsi, hərbi terminologiyanın elmi səviyyəyə qalxmasını təmin etmişdir.
Bu dövrdə terminologiya yalnız hərbi sahəyə aid deyildi; həm də dövlət idarəçiliyi, diplomatiya və ictimai nizamın qorunması sahəsində də istifadə olunurdu. Beləliklə, hərbi terminologiya həm texniki, həm də mədəni və siyasi anlayışların birləşdiyi kompleks sistemə çevrilmişdir.
Türk hərbi terminologiyasının tarixi formalaşması uzun və mərhələli bir proses olmuşdur. Qədim köçəri dövrlərdən başlayaraq, orta əsr dövlətləri və Osmanlı imperiyasına qədər bu terminologiya həm hərbi, həm sosial, həm də mədəni kontekstdə inkişaf etmişdir. Hərbi terminlər yalnız döyüş sənətini ifadə etməklə kifayətlənməyib, həm də dövlətin ideologiyasını, ictimai münasibətləri və mənəvi dəyərləri əks etdirən bir vasitə kimi çıxış etmişdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(22.10.2025)
