Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə layihəsində bu gün Orta Asiyanın Mavəraünnəhr bölgəsində elmi mərkəzlərin inkişafından bəhs edəcəyik.
Mavəraünnəhr (Orta Asiya) bölgəsi tarix boyunca türk-islammədəniyyətinin və elminin əsas mərkəzlərindən biri olmuşdur. VIII–XIII əsrlərdə bölgədə elmi fəaliyyət, təhsil və mədəni inkişafyüksək səviyyədə idi. Bu inkişaf həm türk, həm də ərəb və farsmədəniyyətlərinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində mümkün olmuş, bölgə islam dünyasında elm və maarifçilik baxımından önəmli birnümunəyə çevrilmişdir.
Mavəraünnəhrin ən tanınmış elmi mərkəzləri Buxara, Səmərqənd, Nişapur və Merv şəhərləri idi. Bu şəhərlər həm dini, həm dədünyəvi elmlərin inkişaf etdiyi mərkəzlər kimi tanınırdı. Buradafəaliyyət göstərən mədrəsələr və kitabxanalar, filosoflar, riyaziyyatçılar, astronomlar və həkimlər üçün təhsil və araşdırmaimkanları yaratmışdır.
Buxara, xüsusilə İmam Buxari kimi böyük alimlərin yetişdiyimərkəz olaraq tanınırdı. Mədrəsələrdə Qurani-Kərim təlimi iləyanaşı, riyaziyyat, astronomiya, fəlsəfə və təbii elmlər də tədrisolunurdu. Mədrəsələrin əsas məqsədi yalnız bilik ötürmək deyil, həm də tələbələrin əxlaqi və mənəvi inkişafını təmin etmək idi.
Mavəraünnəhr bölgəsi bir sıra böyük alimlərin və filosoflarınfəaliyyət göstərdiyi məkana çevrilmişdi. Burada Həzrət Farabi, Əbu Nasr əl-Fərabi və İbn Sina kimi şəxsiyyətlər elm və fəlsəfənininkişafına mühüm töhfələr vermişlər. Alimlər arasında riyaziyyat, astronomiya, coğrafiya, tarix və tibbi elmlər üzrə geniş bilikmübadiləsi aparılırdı. Onlar həmçinin İslam fəlsəfəsini, yunani vəfars ənənələrini türk dünyası ilə inteqrasiya edərək yeni biliksistemləri yaratmışlar.
Elmi mərkəzlərin inkişafı yalnız akademik fəaliyyətləməhdudlaşmamış, həm də bölgənin sosial və iqtisadi həyatına təsiretmişdir. Təhsil müəssisələri və kitabxanalar şəhərlərdə mədənihəyatın mərkəzinə çevrilmiş, ticarət, sənət və memarlıqla bağlıbiliklərin yayılmasına şərait yaratmışdır. Alimlərin yetişməsi vəelmi araşdırmaların geniş yayılması nəticəsində Mavəraünnəhrbölgəsi İslam dünyasında “elmin beşiği” kimi tanınmışdır.
Mavəraünnəhr bölgəsində elmi mərkəzlərin inkişafı türk-islamsivilizasiyasının intibah dövrünü formalaşdırmışdır. Buradakımədrəsələr, alimlər və kitabxanalar elm və təhsilin yayılması üçüngeniş imkanlar yaratmış, həm dini, həm də dünyəvi biliklərinmərkəzləşməsinə səbəb olmuşdur. Bu inkişaf nəticəsində bölgəyalnız Orta Asiyada deyil, bütün İslam dünyasında elmin vəmədəniyyətin əsas dayaqlarından birinə çevrilmişdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(20.10.2025)
